سفرنامه ابن جبیر

اين کتاب از مشهورترين و مهمترين سفرنامه‌هاي حج و شرح فريضه حج سال 579 قمري از اندلس در سفري طولاني در سالهاي ميان 578 تا 581 قمري است. نام اصلي اثر به درستي دانسته نيست و از آن با عناوين رحله الکناني، يا الاسفار رحله ابن جبير، اعتبار الناسک في ذکر الآثار الکريمه والمناسک، تذکير (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلۀ الي المشرق ياد کرده‌اند.

بيشتر جغرافيايي مسلمانان تا قرن 5 قمري از آنِ نويسندگان شرق ممالک اسلامي است؛ اما از آن پس، نويسندگان مناطق غربي جهان اسلام – مانند اندلس- نيز به اين رشته روي آوردند. در اين عصر جغرافي نگاراني مانند يوسف بن عبدالله قرطبي مشهور به ابن عبدالبرّ (م.463 ق.)، احمد بن عمر مشهور به ابن دلائي (م.478 ق.)، محمد بن عبدالله حسني مشهور به شريف ادريسي (م.548 ق.) و ابن جبير از غرب سربر آوردند. مهم­ترين نوشته­هاي جغرافيايي و تاريخي اين دوره، در قالب سفرنامه پديد آمد و گويا آغازگر آن فقيه ابوبکر بن محمد بن عربي (468-543ق.) است که در اشبيلبيه به دنيا آمد و سفرنامه­اي با نام ترتيب الرحلۀ للترغيب في المله* نوشت و مقري و ابن خلدون از آن نقل کرده­اند و به تصريح خود نويسنده در روزگار او از بين رفته است. ابن عربي تلخيصي با نام خلاصۀ ترتيب الرحله از کتاب بازنوشته که نمايي از اصل کتاب به دست مي­دهد. با اين حال، آنچه در خلاصه ترتيب الرحله از سفرنامه ابن عربي آمده، تفاوتي آشکار با سفرنامه ابن جبير دارد؛ زيرا بيشتر گزارشي است از سيروسلوک علمي ابن عربي تا سير در آفاق. عمدۀ مباحث ابن عربي توصيف اوضاع فرهنگي و علمي ممالک اسلامي است و برخلاف سفرنامه ابن جبير به وجوه مادي تمدن مسلمانان مانند راه­ها، پلها، ابنيه و اماکن و نيز اوضاع اجتماعي، اقتصادي و سياسي نپرداخته است.