باب علی (مسجدالحرام)
باب علی(ع): از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام است. در علت نام‌گذاری این باب، ورود حضرت علی(ع) از آن برای گزاردن نماز اشاره شده است. از این باب با نام‌های دیگری چون باب البَطحاء، باب سوق‌اللیل، باب بنی‌هاشم یاد شده است. این باب در دوره‌های گوناگون مرمت و بازسازی شده است که در یکی از بازسازی‌ها این باب ویران و بازسازی شد که این تجدید بنا باعث تغییرهایی در شکل معماری آن گشت.
در گسترش اول سعودی‌ها این باب از میان رفت و محدوده آن به مسعی افزوده شد، به جای آن، دری دیگر با سه طاق و دو ورودی در مسعی با همین نام ساخته شد.
موقعیت باب
باب علی(ع) از درهای مسجدالحرام در جنوب دیوار شرقی مسجد است[۱]که در سده سوم ق. با نام باب البَطحاء به سبب قرار گرفتن در برابر مجرای وادی بطحاء[۲]و نیز باب سوق‌اللیل (جایی در مکه)[۳]و باب بنی‌هاشم[۴]از آن یاد شده است.
نام‌گذاری باب
نخستین بار در سده پنجم ق. به نام این باب و ورود حضرت علی(ع) از آن برای گزاردن نماز اشاره شده است.[۵]از آن هنگام تاکنون این در با همین نام شناخته می‌شود.[۶]برخی قرار گرفتن این باب در برابر شعب علی(ع) (بنی‌هاشم یا ابی‌طالب) را علت این نام‌گذاری دانسته‌اند.[۷]
گسترش مسجدالحرام
این باب در گسترش دوم دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) به عنوان پنجمین و واپسین در دیوار شرقی ساخته شد.[۸]بنای آن را آغاز گسترش مسجدالحرام در این دوره دانسته‌اند.[۹]شماری بر این باورند که در این گسترش، پس از افزوده شدن 90 ذراع (حدود پنجاه و پنج متر و نیم) به مساحت مسجد، مجرایی برای عبور سیل به مسجد افزوده شد.[۱۰]از این‌رو، این در با طراحی مهندسی ویژه، در مکانی قرار گرفت که سیل از این در وارد و با کمترین آسیب‌رسانی از باب بقالین (حَزْوَرَه) در ضلع غربی مسجد خارج شود.[۱۱]
مشخصات باب
بنای این باب و گزارش‌های دقیق ساخت آن، به قلم تاریخ‌نگاران دوره‌های گوناگون ثبت شده است. این باب در آغاز با پهنای 21 ذرع (بیش از 10 متر) با سه ورودی و سه طاق به ارتفاع 13 ذرع (بیش از 6 متر) که بر دو ستون مرمرین قرار داشتند، بنا نهاده شد. هر ورودی با دو لنگه در چوبی از جنس ساج، باز و بسته می‌شد. درون و بیرون طاق‌ها کاشی‌های رنگی نماکاری شده، داشت. دو طرفِ در با صفحه‌های مرمرین سفید، قرمز و زرد و سنگ‌های مرمر با آب طلا تزیین شده بود.[۱۲]این باب با هفت[۱۳]یا پنج پله[۱۴]به بیرون مسجد می‌رسید. هم‌زمان با ساخت این در، مناره‌ای به ارتفاع 90 متر[۱۵]کنار آن فراهم شد که به مناره باب علی شناخته گشت.[۱۶]بالای این باب، پنجره‌ای در فاصله 23 ذرعی (حدود 11 متر) آستانه در، به پهنای 24 ذرع (کمتر از 12 متر) و ارتفاع چهار ذرع (حدود دو متر) از جنس چوب ساج، مزین به طلا و گوهر، وجود داشت.[۱۷]
مرمت باب
این باب در دوره‌های گوناگون مرمت و بازسازی شد؛ از جمله تعمیر به سال 738ق. پس از کنده شدن لنگه‌های آن بر اثر جریان سیل[۱۸]به سال 826ق. در دوران حکومت بَرَسبای مملوکی[۱۹] و نیز اول محرم سال 881ق. در دوران حکومت سلطان سیف‌الدین قایتبای مملوکی (حک: 872-901ق.) . [۲۰]همچنین به سال964ق. در گسترش دوره سلطان سلیمان قانونی (حک: 926-974ق.) تعمیراتی در آن صورت گرفت.[۲۱]
بازسازی باب
در گسترش مسجدالحرام (980-984ق.) در دوران حکومت سلطان سلیم دوم (حک: 974-982ق.) و سلطان مراد (حک: 982-1003ق.) این باب ویران و بازسازی شد.[۲۲]این تجدید بنا باعث تغییرهایی در شکل معماری آن گشت و در با همان وسعت، با سه ورودی و هر ورودی با دو لنگه در چوبی ساخته شد. بر بالای هر یک از ورودی‌ها، طاق‌های مخروطی ساختند و آن را با رنگ‌های متضاد نقش زدند. از این تضاد رنگ در نمای بیرونی در‌ها نیز بهره بردند. این سه طاق بر دو ستون مستطیل قرار گرفتند.[۲۳]میزان ارتفاع در از سطح مسجد 13 پله (هر پله 28 سانتی متر)[۲۴]و از سطح خیابان پنج پله بود.[۲۵]بالای این در، کتیبه‌ای قرار داشت که از باب عباس آغاز می‌شد و تا باب علی ادامه داشت.[۲۶]در باب بنی‌هاشم، میله سبز رنگی برای کسانی که بخواهند از مروه به طرف صفا بروند، قرار داشت.[۲۷]بالای این دو در 115[۲۸]یا 125[۲۹]کنگره سنگی به شکل برگ‌های سه گوش ساخته شد. در ورودی از درون و بیرون، دارای کتیبه‌های سنگی بود که زمان واپسین گسترش مسجدالحرام در تاریخ 984ق. بر روی آن حکاکی شده بود.[۳۰]نیز کتیبه‌ای بالای این در با خط ثلث به بازسازی آن به فرمان سلطان مراد به سال 988ق. اشاره داشت.[۳۱]
ساخت راهروی باب
در سال 1259ق. به فرمان عبدالمجید دوم عثمانی (حک: 1255-1277ق.) یک راهرو برای این در ساخته شد.[۳۲]
تخریب وساخت مجدد باب
باب علی با همین ویژگی‌های باقی ماند تا در گسترش اول سعودی (1368-1375ق.) از میان رفت و محدوده آن به مسعی افزوده شد. به جای آن، دری دیگر با سه طاق و دو ورودی در مسعی با همین نام ساخته شد.[۳۳]ارتفاع این باب به‌اندازه سه طبقه از مسجدالحرام بود و بالای هر طاق پنجره‌ای محراب‌گون با نرده‌های آهنی فراهم شد. برای این باب، چهار ستون ساختند که ارتفاع آن تا پایان طبقه دوم بود. قسمت پایین ستون را با سنگ گرانیت مشکی دارای رگه‌های سفید نماکاری کردند. بالای هر ستون، تاجی در حد فاصل میان طبقه دوم و سوم قرار داشت. در قسمت فوقانی طاق‌ها نیز سه ایوان با سنگ مرمر سفید طرح‌دار چشم‌نوازی می‌کرد. در وسط این ایوان‌ها دو مستطیل درون یکدیگر طراحی شده بود. مستیطل درونی یک ستاره با 16 ضلع در وسط داشت. برای هر یک از دو ورودی باب، دو لنگه در چوبی با طراحی‌های اسلامی و مزین به آیات و نام‌های مبارک خداوند ساخته شده بود. این باب به سال 1430ق. در گسترش مسعی و مسجدالحرام از میان رفت و امروزه (1432ق.) دری دیگر با همین نام در حال ساخت است.
مراسم مربوط به باب علی
در منابع، از رویدادها و مراسم مربوط به باب علی یاد نشده است. تنها جارالله بن فهد (م. 954ق.) در توضیح چگونگی انجام مراسم جشن ولادت پیامبر(ص) به حرکت شرکت‌کنندگان در این جشن از محل ولادت ایشان و ورود افراد به مسجدالحرام از این باب اشاره دارد.[۳۴]به گزارش عمادزاده، در سده 14ق. رسم بر این بود که حاجیان ایران و عراق رفت و آمد خویش را از این باب انجام دهند.[۳۵]
باب علی همچنین نام یکی از درهای کنونی مسجدالنبی است.[۳۶]
پانویس
- ↑ التاریخ القویم، ج2، ص12؛ مرآة الحرمین، ج1، ص231؛ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص87-88، 306.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص75.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص189؛ الاعلاق النفیسه، ص49؛ قاموس الحرمین، ص51.
- ↑ البلدان، ص153؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص166؛ شفاء الغرام، ج1، ص313؛ قاموس الحرمین، ص51.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص127.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص90.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص110؛ معجم معالم الحجاز، ج5، ص56.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص109-110.
- ↑ تاریخ عمارة الحرم المکی الشریف، ص184.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص80-81؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص173؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص109.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص189-190؛ الاعلاق النفیسه، ص48-49.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88.
- ↑ الاعلاق النفیسه، ص48-49.
- ↑ حرمین شریفین، ص112.
- ↑ الارج المسکی، ص179؛ سفرنامه حجاز، ص213.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص189-190؛ الاعلاق النفیسه، ص48-49.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص213-215.
- ↑ العقد الثمین، ج1، ص252؛ اتحاف الوری، ج3، ص599-600؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص216-217.
- ↑ اتحاف الوری، ج4، ص601.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص119؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91.
- ↑ نک: تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص91-93.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص231.
- ↑ حرمین شریفین، ص83.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص75.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص119.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص92.
- ↑ عمارة المسجد الحرام و المسجد النبی، ص125، 144؛ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص467.
- ↑ نیل المنی، ج1، ص55-56؛ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص465-466.
- ↑ تاریخ جغرافیایی مکه، ص140.
- ↑ التعریف، ص433-434؛ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص464.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب علی (مسجدالحرام).
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الارج المسکی فی تاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. 1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق؛
- الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛
- الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1425ق؛
- البلدان: یعقوبی (م. 284ق.)، به کوشش صناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق؛
- تاریخ جغرافیای مکه معظمه: حسین عمادزاده، تهران، مکتب قرآن؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- التعریف بتاریخ و معالم المسجد النبوی الشریف: ضیاء بن محمد عطار، کنوز المعرفه، 1432ق؛
- حرمین شریفین: حسین قره‌چانلو، تهران، امیر کبیر، 1362ش؛
- سفرنامه حجاز: محمد لبیب البتنونی، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، 1381ش؛
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
- عمارة المسجدالحرام و المسجد النبوی فی العهد السعودی: عبداللطیف ابن دهیش، ریاض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علی تأسیس المملکه، 1419ق؛
- قاموس الحرمین الشریفین: محمد رضا النعمتی، قم، مشعر، 1418ق؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
- معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، 1400ق؛
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛
- نیل المنی بذیل بلوغ القری: محمد جارالله بن فهد، به کوشش الهیله، مؤسسة الفرقان، 1420ق.