ممالیک

ممالیک به عنوان یکی از حکومت‌های مهم اسلامی در قرون میانه، نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه حرمین شریفین (مکه و مدینه) ایفا کردند. آنان که در اصل غلامان ترک و چرکسی بودند، پس از فروپاشی ایوبیان به قدرت رسیدند و حدود دو قرن و نیم بر مصر و شام حکومت کردند.

ریشه‌شناسی واژه و خاستگاه ممالیک

ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام» است و بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند، اصالتاً از غلامان ترک یا چرکسی بودند و ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور ملک صالح ایوبی خدمت می‌کردند. آنان به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.

در طول بیش از دو قرن و نیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند:

سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک)

سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چرکسی)

ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) برخاستند.

آغاز و پایان حکومت ممالیک

حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ق / ۱۲۵۰م با سقوط ایوبیان و قدرت‌گیری عزالدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال ۹۲۳ق / ۱۵۱۷م با فتح مصر توسط سلطان سلیم اول عثمانی، پس از حدود ۲۷۵ سال، پایان یافت.

اقدامات مذهبی و عمرانی ممالیک در حرمین شریفین

۱. خدمات ممالیک در مدینه و مسجدالنبی(ص)

الف) دوره ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۷۶–۶۵۸ق)

در سال ۶۶۴ق، منبر جدیدی برای مسجد نبوی فرستاد.

در سال ۶۶۸ق، دستور داد نرده‌هایی گرد خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) نصب کنند تا از فضای مسجد جدا شود.

در همین سال و سال ۶۹۴ق، مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف نبوی ساخته شد.

مقصوره مزبور، که اتاقکی پیرامون حجره مطهر بود، از اقدامات شاخص بیبرس به‌شمار می‌آید.

ب) دوره منصور قلاوون (حک: ۶۷۸–۶۸۹ق)

در سال ۶۷۸ق، گنبدی بر قبر مطهر پیامبر(ص) بنا شد که بخش زیرین آن بر ستون‌های مربعی و بخش فوقانی آن به شکل هشت‌ضلعی بود.

این گنبد با ورق‌های سربی پوشیده و دارای پنجره‌ای به سقف زیرین مسجد بود.

ج) مرمت‌های پسین در گنبد نبوی

در دوره ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸–۷۶۲ق) و ملک اشرف شعبان (۷۶۵ق)، گنبد مذکور ترمیم و استحکام یافت.

د) دیگر اقدامات عمرانی در مدینه

ساخت وضوخانه‌ای در کنار باب‌السلام در سال ۶۷۸ق.

بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق) ویران شده بود.

در سال ۷۰۶ق، ساخت مناره باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.

در سال ۷۳۳ق، بازسازی مسجد قبا.

در سال ۷۵۵ق، تجدید بنای سور مدینه.

در سال ۷۶۰ق، وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های پوشش کعبه و حجره مقدسه.

در قرن هشتم، سلطان حسن قلاوونی مسجد غمامه را بازسازی کرد.

در سال ۸۴۰ق، ملک اشرف برسبای سقف مسجد قبا و دو رواق مسجدالنبی را تجدید بنا نمود.

اقدامات ممالیک در مکه و مسجدالحرام

الف) نخستین جامه کعبه

ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ق، نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.

ب) تعمیرات مسجدالحرام و اماکن مقدس

در سال ۷۲۰ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر کرد.

در سال ۷۳۶ق، ستون‌های اطراف مطاف و وضوخانه‌ای در برابر باب علی ساخته شد.

در سال ۷۴۳ق، صالح اسماعیل ناصر روستای بیسوس را وقف پرده کعبه نمود.

در سال ۷۴۹ق، امیر فارس‌الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد.

در سال ۸۰۱ق، برقوق مملوکی پله‌های صفا و مروه را اصلاح کرد.

پس از آتش‌سوزی سال ۸۰۲ق، امیرالحاج مصری در سال ۸۰۳ مأمور بازسازی مسجدالحرام شد.

در قرن نهم، ملک ناصر فرج بن برقوق بنایی در محل مولدالنبی ساخت.

الغوری در سال ۸۱۷ق انباری از غله و آب‌انبارهایی برای حجاج در مسجدالحرام بنا کرد.

در سال ۸۱۹ق، زیباترین پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر تهیه شد.

در سال ۸۲۵ق، برسبای بازسازی گسترده اماکن حرم مکی را انجام داد.

در سال ۸۴۲ق، اقدامات عمرانی در عرفات، منا و مزدلفه صورت گرفت و موانع طبیعی مسیرها برداشته شد.

در سال ۸۶۵ق، ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.

در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق، منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام فرستاده شد.

چرکسی‌ها حجر اسماعیل را با سنگ مرمر بازسازی کرده و قبه‌ای بر مقام ابراهیم در سال ۸۸۱ق ساختند.

ج) امنیت زائران

ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.

۳. کلیدهای طلایی کعبه

در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ کعبه با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و خلیفه عباسی دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از قاهره به مکه ارسال می‌گردید.

اقدامات عمرانی سلطان قایتبای در مکه و مدینه

سلطان قایتبای (سلطان مملوکی مصر، قرن نهم هجری) از جمله فرمانروایانی بود که توجه ویژه‌ای به عمران و آبادانی حرمین شریفین ـ مکه و مدینه ـ داشت. وی در دوران حکومت خود، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت، و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی، اجرا کرد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی و مذهبی و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.

بخش اول: اقدامات عمرانی قایتبای در مکه، بازسازی مساجد و اماکن مذهبی

بازسازی مسجد خیف در منا و ساخت گنبدی بزرگ و مرتفع بر فراز محراب آن در سال ۸۷۴ قمری.

تعمیر و بازسازی مسجد نمره (که با نام‌های مسجد عرفه یا مسجد ابراهیم نیز شناخته می‌شود).

مرمت و بازسازی مسجدی بر فراز کوه قُزَح در مشعرالحرام.

احیای منابع آب و قنوات

لایروبی و احیای قنات عرفات و ساخت آب‌انبار یا مخزن بزرگی در عرفات برای دسترسی آسان‌تر حجاج، به‌ویژه فقرا، به آب در موسم حج.

بازسازی تابلوهای «بدایة العرفات» و «نهایة العرفات».

احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص (در حدود صد کیلومتری شمال مکه).

تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم.

لایروبی آبراه زبیده که به دستور زبیده همسر هارون‌الرشید برای آبرسانی به مکه ساخته شده بود.

بازسازی نشانه‌ها و تأسیسات مسجدالحرام

تجدید بنای انصاب حرم مکی در سال ۸۷۴ ق.

ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.

ساخت مدرسه‌ای به نام خود در کنار مسجدالحرام برای تدریس فقه مذاهب اربعه، همراه با رباطی شامل ۷۲ حجره برای سکونت فقرا و ایتام.

ساخت مدرسه‌ای دیگر برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و اختصاص سهمیه سالانه گندم برای ساکنان فقیر و یتیم این بناها.

احداث باب قایتبای در مسجدالحرام، که از مدرسه قایتبای به مسجد باز می‌شد و ساخت مناره‌ای بر بالای آن.

تعویض سالانه پرده کعبه.

ساخت سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.

تأسیس کتابخانه‌ای در مکه با شمار زیادی از کتاب‌ها.

بخش دوم: اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه

اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره تقسیم می‌شود:

الف) اقدامات پیش از آتش‌سوزی (۸۷۹ تا ۸۸۱ ق)

• مرمت دیوارها و سقف‌های شامی و رواق جبرئیل.
• تعمیر بخش شرقی مقصوره (دیوار مثلثی‌شکل اطراف قبر شریف) و تجدید سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی.

ب) اقدامات پس از آتش‌سوزی (۸۸۶ ق به بعد) بازسازی و توسعه مسجدالنبی

• بازسازی مناره اصلی کنار قُبّة الخضراء.
• بازسازی دیوارها، ستون‌ها و سقف‌ها؛ ساخت گنبدی بر فراز محراب عثمانی؛ احداث سه گنبد دیگر (مجارید) در اطراف آن و دو گنبد بر بالای ورودی باب‌السلام.
• ارسال منبری از سنگ مرمر برای مسجدالنبی در سال ۸۸۹ق پس از سوختن منبر پیشین در آتش‌سوزی ۸۸۶ق.
• بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی (که بنای فعلی نیز یادگار همان دوران است).
• مرمت گنبد پیامبر(ص) در سال ۸۸۷ق (معروف به «قبة الزرقاء» یا گنبد نیلگون) و توسعه‌ای در شرق مسجد به مساحت حدود ۱۲۰ متر مربع.
• ساخت گنبدی بر فراز حجره حضرت فاطمه(س).
• تجدید بنای حجره شریف (ضریح مطهر) در دو مرحله: یکی در سال ۸۸۱ق پیش از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ق پس از حریق.
• بازسازی گنبد مطهر و مناره اصلی پس از ایجاد شکاف؛ تخریب کامل مناره، گودبرداری و استحکام‌سازی بنیاد آن، سپس ساخت مجدد مناره‌ای به ارتفاع ۶۰ متر که تا امروز پابرجاست.
• تعمیر دوباره مناره اصلی پس از آسیب ناشی از صاعقه در صفر ۸۹۸ق.
• ساخت مناره‌ای جدید در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ق، متصل به مدرسه محمودیه؛ این مناره در توسعه نخست سعودی‌ها از بین رفت.
• احداث ۳۰۵ ستون جدید در بازسازی مسجد پس از آتش‌سوزی.
• تهیه قندیل‌ها، چلچراغ‌ها و نسخه‌های قرآن جایگزین برای مواردی که در آتش سوخته بودند.
• تأسیس مدارس، کاروانسراها و بناهای خدماتی در اطراف مسجدالنبی.

عمران سایر اماکن مدینه

• تجدید مناره مسجد قُبا و بازسازی دیوار غربی آن در سال ۸۷۷ق.
• توسعه و بازسازی مقبره و حرم حضرت حمزه(ع) در سال ۸۹۳ق و ساخت ضریح آهنین بر قبر ایشان.
• حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای استفاده زائران و نصب پلکان جهت دسترسی به آب.
• ساخت وضوخانه‌های متعدد در محدوده حرم حضرت حمزه.
• مرمت قبه قبور همسران پیامبر(ص) در بقیع در سال ۸۹۵ق.
• بازسازی بخشی از دیوار پیرامون شهر مدینه (سور مدینه).
• وقف املاک و آبادی‌هایی در مصر برای تأمین غلات و ارسال آن به مردم مدینه.

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری (648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین مملوکی کار بازسازی مسجدالنبی را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

در عصر ممالیک بحری مهم‌ترین ساخت‌ و ساز‌ها در مسجد‌النبی در دوران سلطنت سلطان بیبرس (676-658ق) و سلطان قلاوون (698-708) انجام شد. تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد و ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی از مهم‌ترین اقدامات عصر بیبرس، و ساخت نخستین گنبد بر مقبره نبوی که به نام قبه البیضاء شناخته می‌شد از مهم‌ترین اقدامات در دوره قلاوون است.

نورالدین بن عزالدین

در دوره سلطنت نور الدین بن عز الدین (۶۵۷-655 ق./59-1257م.) اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره عباسی صورت گرفت. البته در اواخر دوره مستعصم قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف حجره نبوی و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا باب جبرئیل و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا منبر ساخته شده بود.

در این زمان، معماری مسجد تا باب‌السلام در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس‌الدین یوسف، نیز در سال 656 منبری را برای مسجد ارسال نمود.

سیف الدین قُطُز

کار بازسازی زمان در زمان سیف الدین قطز (658-655ق./1260-1257م.) ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب‌السلام و باب‌الرحمه در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب‌النسا در جهت شرقی تکمیل شد.

سلطان بیبرس

اطلاعات بیشتر: بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

در زمان حکومت بیبرس (676-658ق/1277-1260م.) تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد. اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.

همچنین در این زمان، مناره‌ها، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.

در مکان نمازگزاردن پیامبر محرابی مجوف (کنده شده در دیوار) قرارگرفت.

سلطان قلاوون

ساخت اولین گنبد بر قبر پیامبر(ص)

در زمان سيف الدين قلاوون (678-689) به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی گنبد قرار گرفت. از این گنبد با نام قبه البیضاء نیز یاد شده است. این گنبد، همان گنبد اصلی مسجدالنبی است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است. سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود. این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌ بود. ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.

ساخت وضو‌خانه

در این دوره، در سال 686ق./1287م. وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.

زین الدین کَتبُغا

در این دوره، کتبغا، در سال 694قمری، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به مقصوره چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.

ناصرمحمدبن قلاوون

محمدبن قلاوون (698-708) در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705 سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.

در این دوره، شیخ‌الحرم، مأذنه جنوب غربی (مأذنه باب السلام) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد. هزینه این کار را از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.

سمهودی احیای مأذنه شمال غربی را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.

قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این صحن دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد. بدین ترتیب در سال 729 قمری، دو رواق به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.

سلطان ناصر‌الدین حسن

در دوره حکومت سلطان ناصر الدین حسن (755-762) دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد.

سلطان شعبان

آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان سلطان شعبان انجام شد. در سال 765 گنبد مقبره نبوی مرمت شد.

در سال 767 نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.

فهرست سلاطین مملوکی

ممالیک بحری

1. المنصور نورالدین، معز‌الدین آیبک (648-655)
2. المنصور نورالدین علی (655-657)
3. المظفر سیف‌الدین قطز (657-658)
4. بیبرس البندقداری (658-676)
5. ناصر الدین محمد برکه (676-678)
6. بدرالدین سلامش (678)
7. سیف الدین قلاوون (678-689)
8. صلاح الدین خلیل (689-693)
9. ناصر الدین محمد بن قلاوون (693-694)
10. زین الدین کتبغا (694-696)
11. حسام الدین لاجین (696-698)
12. ناصر الدین محمد بن قلاوون (698-708)
13. رکن‌الدین بیبرس الجاشنگیر (708-709)
14. ناصر الدین محمد بن قلاوون (نوبت سوم) (709-741)
15. سیف‌الدین ابوبکر (74-742)
16. علاء الدین کجک (742)
17. امیر احمد علی (742-743)
18. ملک الصالح اسماعیل (743-746)
19. ملک الکامل شعبان (746-747)
20. زین‌الدین حاکی بن ناصر محمد (747-748)
21. ابوالمحاسن حسن (748-752)
22. صلاح ایدن محمد بن قلاوون (752-755)
23. ابوالمحاسن حسن (بار دوم) (755-762)
24. صلاح‌آدلین محمد بن سلطان حاجی (762-764)
25. زین الدین شعبان بن حسین (764-778)
26. علی بن شعبان (778-783)
27. الامیر حاج (783-784)

ممالیک برجی

1. الظاهر سیف الدین برقوق (784-790)
2. الظاهر سیف‌الدین برقوق (792-801)
3. فرج بن برقوق (801-815)
4. خلیفه مستعین بالله (815)
5. المؤيد ابوالنصر شيخ المحمودي
6. الملك‌المظفّر احمد بن مؤيد 824
7. الملك‌الظاهر السلطان ططر (سه ماه) 824
8. الملك‌الصالح السلطان محمد بن ططر 824-825
9. الملك‌الأشرف برسباي 825-841
10. الملك‌العزيز ابوالمحاسن يوسف 841-842
11. الملك‌الظاهر السلطان جقمق 842-857
12. الملك‌المنصور عثمان بن جقمق 857
13. الملك‌الاشرف امير اينال‌العلايي 857-865
14. الملك‌المؤيد احمد بن اينال 865
15. الملك‌الظاهر خشقدم 865-872
16. الملك‌الظاهر امير يلباي 872
17. الملك‌الظاهر تمربغا 872
18. الملك‌الأشرف سلطان قايتباي 872-901
19. الملك‌الأشرف (الملك‌الناصر) محمد بن قايتباي (صاحب اللقبين) 901-904
20. الملك‌الظاهر قانصوه الأشرفي 904-905
21. الملك‌العادل طومان باي اول 906
22. القانصوه الغوري 906-922
23. الملك‌الأشرف طومان باي ثاني 923

خلاصه بازسازی مسجدالنبی در دوره ممالیک

دوره ممالیک بحری

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)

ممالیک بحری(648-792ق.) مصر، پس از استیلا بر حرمین، بازسازی مسجدالنبی را مدنظر قراردادند.

از مهم‌ترین اقداماتی که در این دوره انجام گرفته می‌توان به ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی، محراب نبوی در دوره بیبرس و نیز ساخت گنبد بر قبر پیامبر در دوره قلاوون اشاره کرد.

دوره بیبرس

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

دوره بیبرس، اقدامات زیادی در مسجدالنبی صورت گرفت. مهمترین آن‌ها ساخت مقصوره در اطراف قبر نبوی بود که خانه حضرت را نیز شامل می‌شد.

ساخت محراب در مکان مصلی پیامبر از دیگر اقدامات این دوره است.

دوره ممالیک برجی

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (ممالیک برجی)

ممالیک برجی، پس از ممالیک بحری، اختیار حرمین را در دست گرفتند.

مهمترین اقدامات سلاطین این دوره فرستادن منبر برای مسجد در زمان برقوق و مؤید، بازسازی سقف در کنار مناره سنجاریه در زمان برسبای، بازسازی سقف مقبره نبوی در زمان جقمق، ساخت محراب حنفی در زمان اشرف اینال، ساخت گنبد بزرگ بر مقبره نبوی در زمان قایتبای بوده‌است.

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک برجی)

پس از استیلاء ممالیک برجی بر مصر و در اختیارگرفتن حرمین از سوی آنان، مورد توجه سلاطین مملوکی قرارگرفت.

مهمترین بازسازی این دوره در زمان قایتبای انجام گرفت، چراکه در این زمان آتش‌سوزی گسترده‌ای در مسجدالنبی رخ داد و مسجد از نو بازسازی شد.

ساخت محراب حنفی به‌وسیله شیخ طوغان در زمان اشرف اینال از دیگر اقدامات مهم این دوره به‌شمار می‌رود.

در زمان دیگر سلاطین تعمیرات جزئی انجام گرفت، بدین ترتیب که در زمان برسبای سقف مسجد در جوار مناره سنجاریه بازسازی شد و در زمان جقمق سقف مقبره نبوی تعمیر شد.

همچنین در زمان برقوق و مؤید نیز برای مسجد، منبر فرستاده شد.

برقوق

در سال 797 قمری برقوق، منبری برای مسجد فرستاد.

مؤید

در سال 820 قمری سلطان مؤید، منبری را برای مسجد فرستاد که جایگزین منبر اهدایی برقوق شد.

برسبای

در دوران برسبای، دو رواق مشرف بر صحن که در زمان محمدبن قلاوون، در جناح جنوبی به مسجد اضافه شده بود، مرمت شد.

بخشی از سقف جناح شمالی در جوار مأذنه شمال‌شرقی(سنجاریه)، نیز بازسازی شد.

ناظر این اقدامات، مقبل قدیدی بود.

جقمق

در دوره جقمق، بازسازی سقف مسجد، بویژه سقف مقبره نبوی در سال 853 قمری صورت گرفت.

در جهت شمالی، مأذنه‌ای که در دوره بیبرس ساخته‌شده بود(مأذنه شمال غربی: چوبین)، دری قرار گرفت و بالای آن طاقچه‌ای(رف) ساخته شد. زمینش نیز تا حد صحن با مرمر فرش شد.

سطح بین مقصوره و دیوار دور مقبره نیز با مرمر و رخام پوشانده شد.

دیوار جنوبی نیز به همین ترتیب با مرمر مزین شد.

ناظر این اصلاحات، امیر بردبک ناصری بود.

اشرف اینال

در دوره اشرف اینال، طوغان شیخ، محرابی در غرب منبر، برای حنفی مذهب‌ها (مکانی بعدا محراب سلیمان قانونی در آن ساخته‌شد) ساخت.

این محراب در سمت راست مقبره نبوی، کمی پایین‌تر از موقعیت کنونی آن ساخته شد.

قایتبای

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)

بازسازی در دوره قایتبای طی دو مرحله صورت گرفت.

مرحله اول قبل از حریق: این دوره با یک وقفه یک‌ساله مجدد از سرگرفته شد.

در این دوره طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و در پی آن سقف رواق تخریب شد. ستون‌ها از سرب ساخته شد.

گنبد داخلی روی مقبره پیامبرساخته شد و به‌جای سقف چوبی قرار گرفت.

مرحله بعد از حریق دوم، مربوط به آتش گرفتن مسجد در اثر صاعقه بود. در اثر این حریق، همه چیز جز گنبد داخلی قبر نبوی از بین رفت.

مهمترین بازسازی‌های این دوره عبارت بود از:

• ساخت گنبد بزرگ برای مسجد که در مکان بالای روضه شریفه قرارداشت
• بازسازی و توسعه محراب عثمانی و ساخت گنبد بر روی آن مکان
• احیای محراب پیامبر
• توسعه‌ در جهت شرقی مسجد
• رنگ‌آمیزی سقف مسجد با رنگ لاجوردی

جستارهای وابسته

• مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

منابع

• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001

آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390.

  اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983

  اخبار مدینه ( ترجمه خلاصه الوفا ء باخبار دارالمصطفی )، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی،  تهران، نشر مشعر، 1376

              الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و... ، مکه،  مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416

              الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و ...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416

تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.

تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا.

             

              تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً ، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419

              تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385

              تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر،1374.

              تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی،1424.                                                                                                          

              التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه،  سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.

              تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی،  عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن ،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.

              جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس،  به کوشش جمال الدین محمد فیض،  قم، کمال الملک، 1383.

دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱.

ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی،  تهران، نشر مشعر، 1377.

ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه،  د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.                                                                

سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.

شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی،  1382.                               

مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران ، خرمایستان،1367.

مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.

              معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.

              منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.

              میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.

وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.

---

[4] - آثار اسلامی مکه و مدینه،259.

[5] - میقات حج،ج91 ص109.

[6] - میقات حج،ج26 ص103.

[7] - آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 255.

[8] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[9] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 273.

[10] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[11] - میقات حج، ج26 ص144.

[12] - ساختما ن حرم شریف نبوی،ص 25.

[13] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص247؛ ونگ: اخبار مدینه،ص230.

[14] - اخبار مدینه،ص435.

[15] - نگا: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.

[16] - اخبار مدینه، ص265.

[17] - اخبار مدینه،ص 253.

[18] - میقات حج، ج26 ص144.

[19] - اخبار مدینه،ص439.

[20] - اخبار مدینه، ص266 و 424.

[21] - میقات حج، ج27 ص56.

[22] - میقات حج،ج39 ص127.

[23] - تاریخ مکه (سباعی)،ص397 و 398.

[24] - تاریخ مکه (سباعی) ،ص 399.

[25] - آثار اسلامی مکه و مدینه ،ص 184.

[26] - ساختمان مسجد الحرام ،ص28.

[27] - تاریخ مکه ، ص403س

[28] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 402.

[29] -آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 96.

[30] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 398.

[31] - آثار اسلامی مکه ومدینه، ص109.

[32] - تاریخ مکه (سباعی)، ص402.

[33] - تاریخ مکه ( سباعی )، ص405.

[34] - میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95 و ج41 ص101.

[35] - تحصیل المرام ج1 ص532.

[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.

[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[38] -- الارج المسکی، ص280.

[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[41] - سفرنامه حجاز،ص300.

[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[44] - میقات حج،ج16 ص94.

[45] - میقات حج،ج13 ص143.

[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.

[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.

[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.

[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.

[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.

[54] - التحفه اللطیفه،ص382.

[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.

[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382

[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.

[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109

[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.

[60] - اخبار مدینه،ص215.

[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.

[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.

[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.

[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.

[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.

[68] - اخبار مدینه،ص266.

[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.

[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298

[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.

[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.

[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.

[74]- اخبار مدینه،ص296.

[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.

[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.