بیت‌الله

بیت‌الله از نام‌های کعبه است.

بیت‌الله ترکیبی است از بیت و الله که در مصداق آن اختلاف آراء وجود دارد ولی در منابع و فرهنگ اسلامی، بیت‌الله بیشتر به کعبه گفته می‌شود، و در آیاتی از قرآن کریم هم به‌کار برده شده است، همچنین در بسیاری از منابع روایی و فقهی هنگام بیان پاره‌ای آموزه‌ها و احکام درباره کعبه به کار رفته است.

ترکیب بیت و الله

«بیت» در اصل به محل زندگی انسان در شب است که بعدها بدون اعتبار قید شب، ^[۱] به معنای مکان سکونت^[۲] و زندگی، گرد هم آمدن و بازگشت^[۳] به کار رفته است.

«الله» از ریشه «اله» به معنای معبود، پس از حذف همزه و درآمدن الف و لام بر آن، برای باری تعالی عَلَم شده است.^[۴]

ترکیب اضافی «بیت الله»، بر پایه تقدیر لام اختصاص میان مضاف و مضاف‌الیه، ^[۵] به معنای خانه متعلق به خداوند و با توجه به غیر جسمانی و بی‌مکان بودن خداوند، ^[۶] اضافه تشریفیه و برای بزرگداشت^[۷] خانه منسوب به الله است.

مصادیق

پاره‌ای روایت‌ها مساجد را خانه‌های خدا بر زمین دانسته^[۸] و همین را علت بزرگداشت آن‌ها معرفی کرده‌اند.^[۹] بر این اساس، حرکت به سوی مسجد، حرکت به سوی خدا^[۱۰] و زیارت او^[۱۱] شمرده شده است. در برخی روایت‌ها «بیت الله» بر مسجدالاقصی اطلاق شده است.^[۱۲]

در منابع و فرهنگ اسلامی، «بیت الله» بیشتر به کعبه گفته می‌شود. برخی اطلاق یاد شده را علم بالغلبه^[۱۳] و به دلیل کثرت کاربرد دانسته و گروهی دیگر، آن را علم جنس و به معنای کلی مسجد می‌دانند که کعبه بارزترین مصداق آن است.^[۱۴] ^[۱۵] برخی اضافه تشریفیه «بیت الله» در اطلاق بر کعبه را نمایانگر برتری آن بر دیگر مساجد دانسته‌اند.^[۱۶]

«بیت الله» در بسیاری از کاربردها با الگوگیری از آیه 2 سوره مائده ( آمّینَ البیتَ الحَرام) با وصف (الحرام) همراه است.^[۱۷]

برخی روایت‌ها علت این وصف را حرمت ورود مشرکان به خانه خدا دانسته‌اند.^[۱۸]

در بسیاری موارد، واژه «بیت» همراه الف و لام عهد^[۱۹] و بدون افزوده شدن به «الله» به سبب کاربرد فراوان بر کعبه^[۲۰] اطلاق می‌گردد؛ پیشینه نسبت دادن جایی به خدا و اطلاق تعابیری همانند «بیت الله» بر آن، به عهد عتیق می‌رسد.

«بیت ایل»^[۲۱] (شهری مرزی میان بیت المقدس یا اورشلیم و نابلس)^[۲۲] و «ایلیاء» (شهر بیت المقدس)^[۲۳] هر دو به معنای بیت الله هستند.

در روزگار جاهلیت

بتان جاهلی خانه‌ای داشتند که به نام بت نسبت می‌یافت و عبادتگاه به شمار می‌رفت.^[۲۴] با ظهور اسلام، آن خانه‌ها از میان رفتند^[۲۵] و تنها کعبه به عنوان بیت الله و نماد یکتاپرستی باقی ماند.

اشعار^[۲۶] و گزارش‌های تاریخی^[۲۷] گویای کاربرد ترکیب یاد شده و ترکیبات همانند آن در روزگار جاهلیت و آغاز ظهور اسلام درباره کعبه است. برای نمونه، قریش میان عرب به «اهل بیت الله» و «جیران بیت الله» مشهور بودند و در سفرهای تجاری مورد احترام قرار می‌شدند و در بسیاری از موارد کاروانشان غارت نمی‌شد و در نتیجه، تجارتی پر سود داشتند.^[۲۸]

عبدالمطلب در سخن مشهور خود به ابرهه، «البیت» را بر کعبه اطلاق کرده است: «انّی انا رَبُّ الابِلِ وانَّ لِلبَیتِ رَبّاً سَیَمنَعُهُ». ^[۲۹] بر پایه روایتی از امام صادق(ع) می‌توان دریافت که نسبت «بیت ربنا» میان اعراب پیش از اسلام پیشینه داشته است.^[۳۰]

بیت‌الله در قرآن

ترکیب «بیت الله» در آیات قرآن نیامده؛ ولی الفاظی همانند آن مانند «بَیتی»، «البَیت» (سوره بقره، 125؛ سوره حج، 26) و «بَیتِک» (سوره ابراهیم، 37) درباره کعبه به کار رفته است.

در دو مورد نخست، قرآن از زبان خداوند یادآور می‌شود: به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم تا خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان، معتکفان، و رکوع‌گران و سجده‌کنندگان پاکیزه سازد: ( وَ عَهِدْنا اِلی اِبْراهِیمَ وَ اِسْماعِیلَ اَنْ طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعاکِفِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ)؛ ( وَ اِذْ بَوَّاْنا لِاِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ... وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْقائِمِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود). در موردی دیگر، دعای ابراهیم(ع) را گزارش می‌کند: خداوندا! برخی فرزندان خود را در سرزمین غیر قابل کشت مکه نزد خانه تو مسکن دادم تا نماز را برپا دارند: ( رَبَّنا اِنّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقِیمُوا الصَّلاة...)

به عکس موارد پیشین، در آیه 3 سوره قریش «ربّ» به «البیت» افزوده شده و از قریش می‌خواهد تا خداوندگار این خانه را پرستش کنند: ( فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْت). ^[۳۱]

بیت‌الله در منابع روایی و فقهی

افزون بر آیات قرآن، «بیت الله» در بسیاری از منابع روایی و فقهی هنگام بیان پاره‌ای آموزه‌ها و احکام درباره کعبه به کار رفته است؛ همچون: اشاره به داستان آن در روزگار پیامبران پیشین و حتی آدم(ع)، ^[۳۲] حجت خدا بودن بیت الله بر بندگان، ^[۳۳] عبادت شمردن نگاه به بیت الله، ^[۳۴] کراهت نماز بر پشت بام بیت الله.^[۳۵] گذشته از نمونه‌های یاد شده، برخی روایت‌ها در تبیین علت مناسک حج، با بیت الله دانستن کعبه، وقوف در مشعر عرفات^[۳۶] و مزدلفه، انجام قربانی و پاک شدن از گناه را مقدمه‌ای برای زیارت خانه خدا و ورود به آن شمرده‌اند.^[۳۷]

اختلاف درباره علم بالغلبه و یا علم جنس بودن «بیت الله» سبب پیدایش احکامی متفاوت درباره فردی شده است که نذر می‌کند به بیت الله برود. بر پایه دیدگاه اول، رفتن به کعبه واجب است.^[۳۸] با این حال، میان هواداران دیدگاه دوم، گروهی بر این باورند که به سبب انصراف «بیت الله» به بارزترین مصداق یعنی کعبه، رفتن به آن جا واجب است^[۳۹] و دسته‌ای نیز معتقدند که اگر قصد مکانی معین را نداشته باشد، چیزی بر او لازم نیست؛ زیرا بیت الله میان همه مساجد مشترک است و چیزی معین نمی‌شود.^[۴۰] برخی هم در صورت عدم قصد و نبودن قرینه، رفتن به هر مسجدی را کافی دانسته‌اند.^[۴۱]

پیوند به بیرون

بیت الله الحرام، فراج أحمد دردیر، مجله منبر الاسلام، السنة الثلاثة و الثلاثون، ذی الحجة 1395 - العدد 12 (2 صفحه - از 77 تا 78).

پانویس

↑ مفردات، ص151.
↑ مفردات، ص151؛ المصباح، ص68، «بیت.
↑ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص324؛ النهایه، ج1، ص170، «بیت.
↑ مفردات، ص82؛ المصباح، ج2، ص20.
↑ نک: شرح الرضی، ج2، ص206-208؛ النحو الوافی، ج3، ص20.
↑ کشف المراد، ص406؛ عقائد الامامیه، ص36.
↑ مفردات، ص498.
↑ ثواب الاعمال، ص27.
↑ علل الشرائع، ج2، ص318.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص199.
↑ الامالی، ص440.
↑ سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.
↑ التحریر و التنویر، ج30، ص492.
↑ نک: لسان العرب، ج15، ص310؛ تاج العروس، ج20، ص226، «نحو.
↑ ج3، ص22، «بیت.
↑ فتح الباری، ج2، ص120.
↑ نک: الکافی، ج4، ص277؛ المصنف، ج5، ص149.
↑ علل الشرائع، ج2، ص398؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص191.
↑ زاد المسیر، ج1، ص109.
↑ الکشاف، ج1، ص183-184.
↑ کتاب مقدس، سفر پیدایش 28: 11-22.
↑ قاموس الکتاب المقدس، ص200؛ التحریر و التنویر، ج14، ص14.
↑ معجم البلدان، ج1، ص293؛ تاج العروس، ج14، ص38، «ایل.
↑ نک: رسائل المرتضی، ج3، ص230؛ المفصل، ج6، ص228-229.
↑ نک: المفصل، ج6، ص234، 242، 272.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص175؛ المنمق، ص63، 103؛ انساب الاشراف، ج1، ص72.
↑ انساب الاشراف، ج1، ص71؛ تاریخ طبری، ج2، ص133؛ الکامل، ج1، ص443.
↑ التفسیر الکبیر، ج32، ص295؛ تفسیر قرطبی، ج21، ص200؛ نک: تفسیر ابن کثیر، ج8، ص466.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص50؛ نک: الکامل، ج1، ص444.
↑ الاحتجاج، ج2، ص346.
↑ نک: التفسیر الکبیر، ج32، ص298.
↑ تفسیر عیاشی، ج1، ص37؛ الکافی، ج4، ص196؛ علل الشرائع، ج2، ص421.
↑ تفسیر عیاشی، ج1، ص39؛ مستدرک الوسائل، ج9، ص336.
↑ المحاسن، ج1، ص69.
↑ سنن الترمذی، ج1، ص216-217.
↑ روضة المتقین، ج4، ص29-30.
↑ علل الشرائع، ج2، ص443؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص197.
↑ المجموع، نووی، ج8، ص473؛ مسالک الافهام، ج11، ص331؛ کشف اللثام، ج9، ص85.
↑ شرائع الاسلام، ج3، ص146؛ تحریر الاحکام، ج4، ص355؛ قواعد الاحکام، ج3، ص287.
↑ الخلاف، ج6، ص194؛ مغنی المحتاج، ج4، ص362.
↑ جامع المسائل، ج4، ص326.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بیت‌الله.

الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.
الامالی: الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، 1420ق.
التحریر و التنویر: ابن ‏عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ.
تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
تفسیر العیاشی: العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
ثواب الاعمال: الصدوق (م. 381ق.)، قم، الرضی، 1368ش.
جامع المسائل: محمد تقی بهجت، قم.
الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق.
روضة المتقین: محمد تقی المجلسی (م. 1070ق.)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، 1396ق.
زاد المسیر: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.
سعد السعود: ابن طاووس (م. 664ق.)، قم، الرضی، 1363ش.
سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.
السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
شرائع الاسلام: المحقق الحلی (م. 676ق.)، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
شرح الرضی علی الکافیه: رضی الدین الاسترآبادی (م. 686ق.)، به کوشش یوسف عمر، تهران، مؤسسة الصادق (علیه‌السّلام)، 1395ق.
عقائد الامامیه: المظفر (م. 1381ق.)، قم، انصاریان.
علل الشرائع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.
فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
قاموس الکتاب المقدس: بطرس عبدالملک و دیگران، قاهره، دار الثقافه، 1994ق.
قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1413ق.
الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
کتاب مقدس: ویلیام گلن و هنری مرتن، ترجمه: فاضل خان همدانی، تهران، اساطیر، 1380ش.
الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق.
کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. 1137ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
کشف المراد: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش حسن‏زاده آملی، قم، نشر اسلامی، 1419ق.
لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر.
المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.
مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
مستدرک الوسائل: النوری (م. 1320ق.)، بیروت، آل البیت:، 1408ق.
المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق.
المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.
مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
مفردات: الراغب (م. 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق.
المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م.
من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم ‏الکتب، 1405ق.
النحو الوافی: عباس حسن، دار المعارف.
النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.

[1] مفردات، ص151.

[2] مفردات، ص151؛ المصباح، ص68، «بیت.

[3] معجم مقاییس اللغه، ج1، ص324؛ النهایه، ج1، ص170، «بیت.

[4] مفردات، ص82؛ المصباح، ج2، ص20.

[5] نک: شرح الرضی، ج2، ص206-208؛ النحو الوافی، ج3، ص20.

[6] کشف المراد، ص406؛ عقائد الامامیه، ص36.

[7] مفردات، ص498.

[8] ثواب الاعمال، ص27.

[9] علل الشرائع، ج2، ص318.

[10] من لا یحضره الفقیه، ج1، ص199.

[11] الامالی، ص440.

[12] سعد السعود، ص100؛ بحار الانوار، ج18، ص317.

[13] التحریر و التنویر، ج30، ص492.

[14] نک: لسان العرب، ج15، ص310؛ تاج العروس، ج20، ص226، «نحو.

[15] ج3، ص22، «بیت.

[16] فتح الباری، ج2، ص120.

[17] نک: الکافی، ج4، ص277؛ المصنف، ج5، ص149.

[18] علل الشرائع، ج2، ص398؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص191.

[19] زاد المسیر، ج1، ص109.

[20] الکشاف، ج1، ص183-184.

[21] کتاب مقدس، سفر پیدایش 28: 11-22.

[22] قاموس الکتاب المقدس، ص200؛ التحریر و التنویر، ج14، ص14.

[23] معجم البلدان، ج1، ص293؛ تاج العروس، ج14، ص38، «ایل.

[24] نک: رسائل المرتضی، ج3، ص230؛ المفصل، ج6، ص228-229.

[25] نک: المفصل، ج6، ص234، 242، 272.

[26] السیرة النبویه، ج1، ص175؛ المنمق، ص63، 103؛ انساب الاشراف، ج1، ص72.

[27] انساب الاشراف، ج1، ص71؛ تاریخ طبری، ج2، ص133؛ الکامل، ج1، ص443.

[28] التفسیر الکبیر، ج32، ص295؛ تفسیر قرطبی، ج21، ص200؛ نک: تفسیر ابن کثیر، ج8، ص466.

[29] السیرة النبویه، ج1، ص50؛ نک: الکامل، ج1، ص444.

[30] الاحتجاج، ج2، ص346.

[31] نک: التفسیر الکبیر، ج32، ص298.

[32] تفسیر عیاشی، ج1، ص37؛ الکافی، ج4، ص196؛ علل الشرائع، ج2، ص421.

[33] تفسیر عیاشی، ج1، ص39؛ مستدرک الوسائل، ج9، ص336.

[34] المحاسن، ج1، ص69.

[35] سنن الترمذی، ج1، ص216-217.

[36] روضة المتقین، ج4، ص29-30.

[37] علل الشرائع، ج2، ص443؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص197.

[38] المجموع، نووی، ج8، ص473؛ مسالک الافهام، ج11، ص331؛ کشف اللثام، ج9، ص85.

[39] شرائع الاسلام، ج3، ص146؛ تحریر الاحکام، ج4، ص355؛ قواعد الاحکام، ج3، ص287.

[40] الخلاف، ج6، ص194؛ مغنی المحتاج، ج4، ص362.

[41] جامع المسائل، ج4، ص326.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]