آیه ۲۰۳ سوره بقره

آیه ۲۰۳ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که

متن و ترجمه

﴿

وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ

و خدا را در روزهای معلوم و معینی [که یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه ذوالحجه ایام وقوف در منی است] یاد کنید. پس هر که در دو روز [واجبات منی را انجام دهد و به کوچ کردن از آن] شتاب ورزد، گناهی بر او نیست، و هر که [تا روز سوم] تأخیر کند، بر او هم گناهی نیست، [اختیار کردن وقوف در منی چه در دو روز، چه در سه روز] برای کسی است که [از محرمات احرام] پرهیز کرده است. و از خدا پروا کنید و بدانید که یقیناً همه شما به سوی او محشور خواهید شد.

﴾

شرح واژگان

«اثم» در اصل به معناى تأخير و کندی است، چنانكه گفته مى‌شود «ناق آثم»، يعنى «شترى كه از قافله عقب مانده است». اثم به معناى ذنب و وزر نيز از همين معنا گرفته شده است؛ زيرا گناهكار از خير و ثواب عقب مى‌ماند. به باور برخی، این واژه در آیاتی از قرآن نيز، به همين معنا به كار رفته است؛ مانند آیه ﴿وَ إِذٰا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللّٰهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ ﴾ آنها ترجمه این آیه را «به دلیل عزتِ موهوم خود، در مقابل تقوا کُند هستند» دانسته‌اند. البته واژه اثم، به معناى ذنب، وزر و معصيت با تفاوت‌هايى كه با واژگان هم‌نوا دارد، به‌كار رفته است.

محتوا

در آیه ۲۰۳ سوره بقره، به چهار مطلب کلی اشاره شده است، كه عبارت است از: ذكر خدا، بيتوته در منا، كوچ از منى، و رعايت تقوا؛ سه عمل نخست آن مربوط به حج است و عمل چهارم شامل غیر حج نیز می‌شود.

ذکر

مراد از ذکر در عبارت ﴿وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَات ﴾ نام خدا، یا ذكر قلبى، و یا تکبیر‌هایی است كه پس از نماز ظهر روز عيد قربان تا نماز صبح روز سيزدهم ذی‌حجه گفته مى‌شود. طبرسى، مفسر شیعه، ذكرى كه به آن امر شده را اینگونه دانسته است: «الله أكبر الله أكبر، لا إله إلاّ الله و الله أكبر، الله أكبر و لله الحمد، الله أكبر على ما هدانا، الحمد لله على ما أولانا، الله أكبر على ما رزقناه من بهيمة الأنعام». به گفته او، نخستین تكبير بايد پس از نماز ظهر روز عيد قربان، و آخرين آن پس از نماز صبح روز سيزدهم باشد.

روزهای معین

نوشتار(های) وابسته: ایام تشریق و مناسک ایام تشریق در این آیه، تعبیر به ﴿أَيّٰامٍ مَعْدُودٰات﴾ شده؛ ولی در آیه ۲۸ سوره حج تعبیر به ﴿أَيّٰامٍ مَعْلُومٰات﴾شده است.

برخی از مفسران این دو «ایام» را متفاوت از هم دانسته‌اند. به نظر آنها «ایام معلومات» که در آیه ۲۰۳ سوره بقره آمده، دهه اول ذی‌حجه است، و مراد از «ایام معدودات» که در آیه ۲۸ سوره حج آمده، ایام تشریق است. زیرا به باور آنان، در ادامه آیهٔ ۲۸ سوره حج به قربانی اشاره شده و عمل قربانی پس از گذشت دهه اول ذی‌حجه انجام می‌شود.

برخی از مفسران نیز، دو «ایام» را متفاوت از هم دانسته‌اند؛ ولی به عکس دیدگاه پیشین، معتقدند مراد از «ایام معلومات» ایام تشریق و منظور از «ایام معدودات» دهه اول ذی‌حجه است.

برخى ديگر از مفسران عقيده دارند كه اين دو «ايام» يكى است، و منظور از هر دو، ايام تشريق است. روایتی از امام صادق(ع) نیز، تأیید‌کننده این دیدگاه است.

بیتوته در منا

نوشتار(های) وابسته: بیتوتهعبارت ﴿أَيّٰامٍ مَعْدُودٰات﴾ به بیتوته در حج اشاره دارد که حاجی باید در شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌حجه در منا حضور داشته باشد.

کوچ از منا

جمله ﴿فَمَنْ تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاٰ إِثْمَ عَلَيْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاٰ إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقىٰ﴾ يعنى حج‌گزار پس از آن‌كه شب‌هاى يازدهم و دوازدهم ذی‌حجه در منا بيتوته کرد، مى‌تواند روز دوازدهم از منى كوچ كرده و به مكه برود، و مى‌تواند شب سيزدهم نيز بيتوته كند و روز سيزدهم به مكه برود.

درباره اینکه ﴿لِمَنِ اتَّقىٰ﴾ متعلق به کدام بخش از آیه است اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند متعلق به «تعجیل فی یومین» است. در این صورت، معنای آیه اینگونه خواهد شد که اگر کسی در حج رعایت صيد کرده باشد، مى‌تواند روز دوازدهم ذی‌حجه از منا كوچ كند، و گرنه بايد تا روز سيزدهم در منا بماند. این دیدگاه را با سیاق آیات سازگارتر دانسته‌اند. زيرا برخى افراد مى‌پنداشتند كه كوچ روز دوازدهم گناه است، و برخى ديگر بر اين باور بودند كه كوچ روز سيزدهم گناه است، و آنها يكديگر را متهم می‌کردند. اين آيه هر دو ديدگاه را ردّ و كوچ در هر دو روز را روا دانسته است.

دیدگاه دیگر اين‌ است که منظور، كسى است كه در حج رعايت تقوا كرده، و حجّى مبرور و پوشاننده گناهان به‌جا آورده است، برای وی، تفاوتى نمى‌كند كه در روز دوازدهم يا سيزدهم ذی‌حجه از منا كوچ كند. این دیدگاه را مطابق با روایات دانسته‌اند. زیرا در روایات کسی که در حال احرامش صید و یا آمیزش از او سر نزده باشد می‌تواند روز دوازدهم کوچ کند، و گرنه باید روز سیزدهم نیز بماند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.

معجم مقاييس اللغة، احمد بن فارس، تحقيق عبد السلام محمد هارون، قم، مكتب الإعلام الاسلامى، ١۴٠۴ق.