آیه ۹۷ سوره مائده
متن و ترجمه
| ﴿ | جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ وَالْهَدْيَ وَالْقَلَائِدَ ذَلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ خدا، [زیارتِ] کعبه، آن خانه با حرمت، و ماه های حرام، و قربانی‌های بی‌نشان، و قربانی‌های نشان‌دار را وسیله قوام و برپایی [زندگی، معیشت و سامان دنیا و آخرت] مردم قرار داد. این [شرایع و احکام] برای آن است که بدانید: یقیناً خدا آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است می داند؛ و قطعاً خدا به همه چیز داناست. |
﴾ |
شرح واژگان
«كعب» در لغت، به معناى برآمدگى، بلند و ارتفاع چيزى[۱] و «كعبه» به معناى مربع بودن [همراه با ارتفاع] است.[۲] در وجه نامگذارى بيت الله به كعبه احتمال داده شده به دليل مكعب بودن، و يا مرتفع بودن آن باشد.[۳] مصطفوی، لغت‌شناس قرآنی، بر اين باور است كه اين واژه در «برآمدىِ معنوى» (رفعت) نيز به كار مى‌رود و از اين باب است كه بر كعبه به دليل رفعت مقام، شرافت و منزلت اطلاق مى‌شود.[۴]
«قيام» از نظر ساختارى سه نحو كاربرد دارد؛ يكى به معناى مصدرى كه به معناى قيام کردن است؛[یادداشت ۱] دوم به معناى جمع قائم؛[یادداشت ۲] و سوم به معناى ابزار نگهدارى و قوام چيزى است؛[۵] مانند آیه ﴿وَ لاٰ تُؤْتُوا اَلسُّفَهٰاءَ أَمْوٰالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيٰاماً ﴾.[۶] قيام بودن كعبه را به معنای سوم دانسته‌اند.[۷]
ارتباط با آیات پیشین
در آیه ۹۵ سوره مائده، به ممنوعیت صید در حال احرام و احکام کفاره آن، از جمله اهداء قربانی پرداخته شده و در آیه ۹۶، صید دریایی از این ممنوعیت استثناء شده است. در آیه ۹۷ سوره مائده به ادامه مسائل حج است.
محتوا
در آیه ۹۷ سوره مائده، کعبه همان بیت‌الله معرفی شده و ویژگی‌هایی برای آن شمرده شده است. در این آیه به احترام ماه حرام و به قربانى نیز اشاره شده است.
كعبه قوام مردم
در این آیه، کعبه قوام مردم معرفی شده است. قوام به ابزار نگهداری گفته می‌شود و به این جهت به کعبه قوام گفته می‌شود که قوام دین و دنیای مردم است.[۸] بر اساس روایتی از امام صادق(ع) نیز، خدا کعبه را برای دین و معیشت مردم قرار داده است.[۹]
درباره اینکه قوام بودن کعبه تکوینی است یا تشریعی دو دیدگاه وجود دارد:
- جعل تکوینی: بدین معنا که خدا همراه با بنای کعبه مكان مناسبى براى سکونت مجاوران آن، و وسيله‌اى براى تأمين مصالح و منافع حج‌گزاران آن قرار داد، خداوند بزرگداشت اين خانه را در قلب‌های مردم نهاد و ثمرات را به سوى آن روانه کرد.[۱۰] معنای تکوینی این است که خدا با اراده خود این خانه را قوام مردم قرار داده است.[۱۱]
- جعل تشریعی: بدين معنا كه خانه خدا بايد چنين نقشى را در قوام مردم داشته باشد؛ يعنى کعبه، با تشريع حج و زيارت آن، که يك عبادت روحى، بدنى، مالى و اجتماعى است قَوّام دين مردم و تزكيه كننده اخلاقشان است. در اين برنامه ثروتمندان از بخل رها و فقیران از فقر رهایی می‌یابند.[۱۲] معنای جعل تشریعی این است که خدا تکالیفی را در حج برای قوام یافتن دین و دنیای مردم مقرر نموده و انجام آن را به اراده مکلفین قرار داده است.[۱۱]
«ماه حرام، هدی و قلائد» قوام مردم
در این آیه، غیر از قوام بودن کعبه، ماه حرام، هدی و قلائد نیز قوام مردم معرفی شده‌اند.
مراد از ماه حرام را ماه ذی‌حجه، که زمان حج است، دانسته‌اند. برخی، مراد از قوام بودن ماه حرام را این دانسته‌اند که ماه حرام جلوی خونريزى و كشتار انسان‌ها را گرفته و امنىت برقرار می‌کند. در حقيقت همان‌گونه كه حرم مكان امن الهى است، ماه حرام نيز زمان خدا است.[۱۳]
هدی و قلائد که هر دو قربانى حج هستند، از آن جهت كه تأمين‌كننده مواد غذايى گرسنگان است، قوام مردم شمرده شده است؛ چنانكه در آیه ۳۶ سوره حج به آن اشاره شده است.[۱۳]
به گفته مفسران، در این آیه سه عامل قوام مردم معرفی شده است: کعبه قوام مردم، ماه حرام قوام جان مردم و غذا قوام جسم مردم.[۱۴]
علم خدا
پس از معرفی سه عامل قوام مردم، در بخش پایانی آیه به علم بی‌انتهای خدا اشاره شده است. برخی از مفسران، این بخش از آیه را در حکم علت برای بخش پیشین آیه دانسته‌اند. به این معنا که خدا ماه حرام، هدى و قلائد را قوام مردم قرار داد تا بدانند خداوند آگاه به همه امور است. به باور برخی از مفسران، این تعبير معمولاً پس از تشريع حكمى و يا خبر مهمى از تكوين به كار مى‌برد تا بفهماند كه تشريع و تكوين الهى از روى علم و حكمت و رعايت مصالح و منافع بندگان است.[۱۵]
پانویس
- ↑ مقاییس اللغه، ذیل واژه کعب؛ المصباح المنیر، ذیل واژه کعب.
- ↑ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه کعب.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۲۸۷.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه کعب.
- ↑ المصباح المنیر، ذیل واژه قوم.
- ↑ سوره نساء، آیه ۵.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۲۸۹.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۲۹۴.
- ↑ البرهان، ج١، ص۵٠۵.
- ↑ ابراهيم: ٣٧؛ نگاه کنید به تفسیر آیات حج، ص۲۹۴.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۲۹۶.
- ↑ تفسير القرآن الحكيم (المنار)، ج٧، ص١١٧-١١٨.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۲۹۷.
- ↑ تفسير كبير، ج١٢، ص١٠٠؛ تفسير الميزان، ج۶، ص١۴٢؛ تفسير نمونه، ج۵، ص٩٠.
- ↑ الميزان، ج۶، ص ١۴٢؛ الجامع لاحكام القرآن، ج۶، ص ٣٢۶.
منابع
التحقيق فى كلمات القرآن، حسن مصطفوى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ١٣۶٠ش.
المصباح المنير، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.
معجم مقاييس اللغة، احمد بن فارس، تحقيق عبد السلام محمد هارون، قم، مكتب الإعلام الاسلامى، ١۴٠۴ق.
مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، بيروت، دارالسامية، ١۴١٢ق.