مناره‌های مسجدالنبی
مناره‌های مسجدالنبی، از زمان ولیدبن عبدالملک، در مسجد ساخته شد. عمربن عبدالعزیز والی مدینه، در هر گوشه مسجد، مناره‌ای ایجاد کرد.
مسجد در زمان پیامبر مناره نداشت و بلال با رفتن بر دیوار خانه‌های هم‌جوار مسجد، اذان می‌گفت.
مناره دوره عبدالملک در جهات جنوب شرق، شمال شرق، جنوب غرب و شمال غرب بود. بنابر نقل منابع مناره جنوب غرب به این جهت که مشرف به خانه سلیمان بن عبدالملک بود، به دستور وی تخریب شد.
این سه مناره تا آتش‌سوزی سال 654قمری برپا بود. پس از آن مناره‌ها در دوره های مختلف و براثر آسیب هایی که می دیدند، بازسازی می شدند. بعد از آتش سوزی اول، مناره جنوب شرقی(رئیسیه)، و مناره شمال شرقی(سنجاریه)، در فاصله سال‌های 654 تا 706قمری در دوره ممالیک بازسازی شدند.
در دوره ممالیک همچنین مناره شمال غربی(خشبیه) و نیز مناره جنوب غربی (باب‌السلام) در دوره محمدبن قلاوون ساخته شد.
مناره شمال شرق و نیز مناره جنوب شرق در اصلاحات قایتبای قبل از آتش سوزی دوم، بازسازی شدند. در دوره قایتبای شاکله اصلی مناره جنوب شرق موسوم به رئیسیه شکل گرفت. این مناره پس از آن که براثر صاعقه آتش گرفت، در این دوره احیا و در آخرین مرحله بازسازی پی آن با بازالت ریخته شد. این مناره همان مناره فعلی مسجدالنبی است.
قایتبای همچنین مناره‌ای به نام باب‌الرحمه در جوار دیوار غربی مسجد ساخت.
در دوره عثمانی نیز سلطان سلیمان قانونی مناره شمال شرقی را بازسازی کرد و این مناره سلیمانیه نام گرفت. همچنین سلطان عبدالمجید اول نیز مناره شمال غرب را از نو ساخت و این مناره به نام مناره مجیدیه موسوم شد.
در دوره سعودی، ملک عبدالعزیز، مناره باب‌الرحمه را تخریب کرد و مناره‌های جدیدی به جای مناره‌های سلیمانیه و مجیدیه ساخت.
در دوره ملک فهد نیز مسجدالنبی دارای 10 مناره بود.
شکل گیری اولیه مناره‌ها
مسجد در زمان پیامبر، مناره نداشت. بلال برای اذان گفتن بر بام خانه‌ای از بنی‌نجار که بلندترین خانه‌های اطراف مسجد بود می‌ایستاد. در این‌باره نظر دیگری نیز وجود دارد مبنی براین که بلال بر ستون مربعی از خانه عبدالله بن عمر واقع در جنوب مسجد بالا می‌رفته و اذان را با صدای بلند ادا می‌کرده‌است.[۱]
اما شکل‌گیری مناره به شکل مجوف (گود، میان تهی) در زمان ولیدبن عبدالملک صورت گرفت. در این دوره مسجد تخریب و توسط عمربن عبدالعزیز والی ولید در مدینه بازسازی شد. در این بازسازی در هر زوایه‌ای مناره‌ای با پایه 8 در 8 ذراع( در حدود 4در 4 متر)ساخته شد. [۲]درباره ارتفاع مناره‌ها اقوال مختلفی بیان شده، برخی ارتفاع آن ها را 55 ذراع(27متر) یا 60 ذراع(30متر) [۳]و برخی با بیان جزییات بیشتر ارتفاع مناره‌های جنوب شرقی و شمال شرقی را 55 ذراع و مناره شمال غربی را 53 ذراع ذکر کرده اند. [۴]به نقل از منابع مناره واقع در زاویه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک[۵] به واسطه اینکه مشرف بر محل سکونتش بود از بین رفت.[۶]
در منابع آمده، در دوره عباسیان نیز، این سه مأذنه دوره ولیدبن عبدالملک پا برجا بوده است.[۷]
مناره‌ها در دوره ممالیک
ساخت مناره ها در دوره ممالیک به دو دسته قابل تفکیک است: 1-ساخت مناره بعد از آتش‌سوزی اول مسجد، 2-ساخت مناره ها بعد از آتش‌سوزی دوم در مسجد
ساخت مناره‌ها بعد از آتش‌سوزی اول در مسجد
پس از آتش‌سوزی اول در مسجد،سمهودی از ساخت مناره‌های جنوب شرقی(رئیسیه) و شمال شرقی(سنجاریه)[یادداشت ۱] مابین سال‌های 654 تا 706 قمری یاد می‌کند.[۸] مناره‌های شمال غربی(خشبیه) و جنوب غربی نیز در دوره محمدبن قلاوون ساخته شد. در این دوره، شیخ‌الحرم[۹]، مناره جنوب غربی (مناره باب السلام[۱۰]) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد.[۱۱] هزینه این کار را از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.[۱۲]
سمهودی احیای مناره شمال غربی را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.[۱۳]
در زمان بیبرس نیز ، مناره‌ها به همراه، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، نوسازی شد.[۱۴] همچنین در اصلاحاتی که در دوره قایتبای قبل حریق دوم صورت گرفت، پی و اساس و مصالح مناره شمال شرقی نوسازی شد.[۱۵]
ساخت مناره‌ها بعد از آتش‌سوزی دوم در مسجد
رمضان سال 886ه.ق مأذنه جنوب شرقی (رئیسیه) بر اثر اصابت صاعقه آتش گرفت و در اثر آن تمام مسجد دچار حریق شد. بر اثر این آتش سوزی، منبر، مقصوره، اکثر طاق‌های مسجد، ستون‌ها از بین رفت. ثلث مناره اصلی نیز ویران شد و در آستانه فروپاشی قرارداشت. بنا بر گفته سمهودی، هیچ چیز جز گنبد داخلی روی قبر نبوی سالم نماند.[۱۶] مناره جنوب شرقی در دوره قایتبای سه بار مورد بازسازی قرار گرفت. در آخرین مرتبه که ساخت مناره فعلی رئیسیه را درپی داشت، مناره تخریب و پی آن با بازالت ریخته شد. ارتفاع آن این بار به 120 ذراع(59/76متر) رسید.گنبد نیز منهدم و دوباره ساخته شد. این اعمال در در سال 92-891ه.ق انجام شد. ناظر این اقدامات شاهین جمالی بود.[۱۷]
همچنین، قایتبای در جوار دیوار غربی، مناره کوچکی نیز ساخت. این مناره پس از آن به مناره باب الرحمه شناخته شد.[۱۸]
مناره‌ها در دوره عثمانی
در دوره عثمانی به دو مناره خاص می‌توان اشاره کرد که به نام سازندگان خود شهرت یافتند: مناره سلیمانیه[۱۹] و مناره مجیدیه[۲۰]. در عین حال علاوه بر مناره‌های دوره قایتبای، از مناره باب‌السلام نیز در دوره مجیدی نام برده‌شده‌است. گفته شده بالای این مناره مخروطی از طلا قرار داشت، همچنان چنین مخروطی بر مناره باب‌الرحمه نیز وجود داشت.[۲۱]
مناره سلیمانیه
در دوره سلطان سلیمان قانونی، مناره شمال شرقی که تا پیش از این سنجاریه نیز خوانده می‌شد، تخریب و مناره جدیدی جای ساخته شد و مناره سلیمانیه نام گرفت.[۲۲][۲۳]
مناره مجیدیه
در دوره عبدالمجید اول عثمانی، همگام با توسعه و بازسازی مسجدالنبی، مناره شمال غربی که از چوب ساخته شده بود تخریب و از نو ساخته شد.[۲۴] از این رو این مناره پس از این زمان مناره مجیدیه نام گرفت.[۲۵]
مناره‌ها در دوره سعودی
در توسعه زمان ملک عبدالعزیز، بخش قبله ای که شامل مناره رئیسیه و مناره باب السلام نیز می شد بر جاماند.[۲۶]
مناره باب الرحمه در این زمان تخریب شد. [۲۷] همچنین مناره های شمال غربی موسوم التشکیلیه و شمال شرقی موسوم به سنجاریه نیز تخریب شدند و مناره های جدیدی در جای آن ها ایجاد شد.[۲۸]
ویژگی مناره های این دوره چنین بود:
عمق هر مناره 17 متر و ارتفاع آن 70 متر
مناره چهار طبقه بودند:
طبقه اول یا طبقه پایین مربع بوده و به مقرنس‌هایی که ایوان مربع شکلی را حمل می‌کنند منتهی می‌شد،
طبقه دوم هشت ضلعی با دریچه و طاق‌های مثلث شکل که به مقرنس‌هایی منتهی می‌شد که بالای آن شرفه‌ها و منظرها وجودداشت،
طبقه سوم به همان بلندی طبقه دوم بوده و به شکل دایره که به منظری دایره‌ای شکل نیزمنتهی می‌شد
طبقه چهارم( یا جوسق) بلندی‌اش کمتر بود و بر روی آن نیز مقرنس‌هایی قرارداشت که شرفه یا منظری را بر سر دارند.[۲۹]
در دوره ملک فهد نیز، ده مناره وجود داشت:
چهار مناره در جانب شمالی
یک مناره در رکن شمال شرقی
یک مناره در رکن شمال غربی
دو مناره در نیمه جانب شمالی بالای در وسط(باب ملک فهد)
یک مناره در رکن جنوب شرقی
یک مناره در رکن جنوب غربی[۳۰]
پانویس
- ↑ مدینه منوره، ص 80
- ↑ مدینه منوره، ص 92
- ↑ مدینه منوره، ص 92
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 44
- ↑ مدینه منوره، ص 92
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبویدر طول تاریخ، ص 44
- ↑ مدینه منوره، ص 96
- ↑ مدینه منوره، ص 100
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 138
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 138
- ↑ مدینه منوره، ص 100
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 138
- ↑ مدینه منوره، ص 100
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 137
- ↑ مدینه منوره، ص 102
- ↑ مدینه منوره، ص 103
- ↑ مدینه منوره، ص 106
- ↑ مدینه منوره، ص 106
- ↑ مدینه منوره، ص 110
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص 167
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص 162
- ↑ مدینه منوره، ص 110
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 149
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص162
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 167
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص 182
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 190
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص 190-191
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص 192
- ↑ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 209
- ↑ ظاهرا از آثار امیر سنجر جاولی است، که ساختمان‌های زیادی در مصر و شام بنا کرد
منابع
تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن عبدالقادر الانصاری، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مشعر، 1378
مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه: صدیقه وسمقی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372