بازسازی مسجد النبی (عثمان بن عفان)

بازسازی مسجدالنبی در خلافت عثمان بن عفان شش سال پس از شروع خلافت او آغاز شد و در سال ۳۰ق به پایان رسید. مورخین معتقدند که با این بازسازی، مسجدالنبی تا 23% گسترش یافت و مسجد از سه جهت شمال، جنوب و غرب توسعه پیدا کرد.

برخی دلیل بازسازی مسجد در زمان عثمان را شکایت مردم از کوچک‌بودن فضا و خرابی ستون‌های مسجد دانسته‌اند؛ اما عده‌ای دیگر ذکر می‌کنند که مردم موافق توسعه مسجد نبودند و عثمان با نقل روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر ثواب بنا‌کردن مسجد، مردم را راضی به گسترش مسجدالنبی کرد.

در این دوره مصالح ساخت مسجد تغییر یافت از جمله برای ساخت ستون‌ها به جای چوب از سنگ استفاده شد. سقف ها را با چوب ساج ساختند و دیوارها با گچ سفید شد. در دیوارهای شرقی و غربی نیز دو طاق ایجاد گردید.

تصمیم بازسازی

عثمان بن عفان از سال 24 تا 35ق بر جایگاه خلافت نشست. وی 6 سال پس از شروع خلافت، تصمیم به توسعه و بازسازی مسجدالنبی گرفت.

برخی انگیزه عثمان برای بازسازی مسجد را، شکایت مردم از کوچک‌بودن فضای مسجد و نیز خرابی ستون‌های مسجدالنبی دانسته‌اند. بر اساس این روایات عثمان در هنگام توسعه مسجد با مردم مشورت کرد و همگی به تخریب و توسعه مسجد رأی دادند. اما بنابر روایتی مردم مخالف توسعه مسجد بودند و می‌خواستند به همان شکل سابق باقی بماند و عثمان برای راضی کردن این گروه روایتی از پیامبر(ص) در ثواب بنا کردن مسجد نقل کرد.

گسترش مسجد

به گزارش نویسنده کتاب المدینة المنورة، مسجد در زمان عثمان، حدود 23% گسترش یافت و از سه جهت قبله، شمالی و غربی توسعه پیدا کرد. اما به دلیل قرار داشتن خانه همسران پیامبر(ص) در دیوار شرقی، مسجد را از جهت شرقی گسترش ندادند.

معماری و ویژگی‌های توسعه

مساحت: طول مسجد در حدود 160 ذراع (79/68متر) بیشتر شد. 9 ذراع در جهت قبله (یک رواق) و 9 ذراع در جهت شمالی به مسجد افزوده شد. عرض مسجد 118 ذراع (58/76 متر) یعنی در حدود 9 ذراع (یک رواق) به جهت غربی مسجد افزوده شد. بدین ترتیب از آن پس مسجد 5 رواق موازی در دیوار جنوبی داشت.

جایگزین

مصالح: در این دوره از سنگ به جای خشت استفاده شد. مسجد با سنگ‌های تراشیده و گچ ساخته شد.

ستون‌ها: ستون‌ها به‌جای چوب با سنگ تراشیده‌ شده ساخته شدند و برای اینکه قطعه سنگ‌ها به درستی به هم بچسبند از قطعات آهن و سرب گداخته استفاده شد. این شیوه در معماری بیزانس و نیز در مسجدالاقصی دیده شده است.

سقف: سقف از چوب ساج ساخته شد که سوار بر پل‌های چوبی متکی بر ستون‌ها بود.

دیوارها: دیوار‌ها را با گچ سفید کردند. در دیوار شرقی و غربی نیز دو طاق ایجاد گردید. در دیوار شرقی و غربی پنجره‌ای نصب شد و گفته شده این پنجره ها در قسمت بالای دیوار بوده است.

درها: درهای مسجد، همان 6 در زمان عمر باقی‌ ماند.

محراب: در اطراف محل محراب، مقصوره‌ای از خشت ساختند و پنجره هایی در آن قرار دادند که مردم در هنگام نماز از آن جا امام جماعت را ببینند. این کار پس از قتل عمر و به منظور حفاظت از عثمان صورت گرفت.

منابع

• الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، محمد بن النجار، تحقیق صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه، مرکز بحثو و دراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۶ق.
• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶
• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م.
• وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 2001