زیارت

زیارت از جمله اعمال عبادی که برای بزرگداشت پیامبران، امامان(ع) و اولیای الهی به قصد تقرب به خداوند انجام می‌شود.

در روایات، به زیارت معصومان(ع) سفارش شده و برای آن آثاری مانند رفع مشکلات، افزایش روزی، رسیدن به نعمت‌های بهشتی، شفاعت و آمرزش گناهان بر شمرده‌اند.

شفاعت، تبرک و توسل از جمله مسائل مربوط به زیارت است که مورد توجه عالمان اسلام و وهابیون قرار گرفته است.

مفهوم و جایگاه

پیامبر(ص) به امام علی(ع):

«خدا قبر تو و قبرهای فرزندان تو را جایگاهی از جایگاه‌های بهشت قرار داده و دل‌های پاکان از خلق خود را چنان به‌سوی شما گرایش داده است که در راه شما و تعمیر قبرهای شما، هر ناگواری را تحمل می‌کنند و پیوسته به زیارت قبرهای شما می‌روند و این‌گونه به خدا تقرب می‌جویند و به رسول‌خدا(ص) عرض ارادت می‌کنند.»

بحارالانوار، ج٩٧، ص۱۲۰.

بر اساس روایتی، پیامبر اسلام(ص) قبرِ اهل بیت(ع) را جایگاهی از جایگاه‌های بهشت دانسته که مردمی با دل‌های پاک برای نزدیکی جستن به خدا به زیارت آنها می‌روند. در روایتی از امام کاظم(ع)، زیارت حرم هر کدام از امامان(ع)، به معنای پذیرفتن ولایت همه آنها دانسته شده است.

در روایات شیعه، برای زیارت حرم امامان شیعه(ع) از راه دور نیز ثواب قرار داده شده است.

تاریخچه

زیارت در همه ادیان وجود داشته و تفاوت آن، تنها در شکل و اشخاصی است که زیارت می‌شوند. در سیره عملی اهل‌بیت(ع) به زیارت پیامبر(ص) از قبور شهدای احد و قبور مؤمنان در قبرستان بقیع و زیارت حضرت فاطمه(س) از قبر حمزه عموی پیامبر(ص) می‌توان اشاره کرد.

آثار

در روایات شیعی برای زیارت، آثار مادی و اخروی بیان شده که برخی از آنها چنین است:

• رفع مشکلات و برآورده شدن حوائج؛
• افزایش روزی و طولانی شدن عمر؛
• آرامش روح و برطرف شدن اندوه؛
• نزدیکی به خداوند؛
• افزایش محبت به اهل بیت(ع)
• نعمت‌های بهشتی؛
• شفاعت؛
• آمرزش گناهان؛
• ایمنی از عذاب؛
• ایمنی از هراس و وحشت روز قیامت؛
• گذشتن از صراط؛
• همسایگی با پیامبر(ص).

همچنین برخی از پژوهشگران آثار و اسرار زیارت را به شیوه زیر جمع‌بندی کرده‌اند:

• اعتقادی: تقویت توحیدباوری، معادباوری، نبوت، امام‌شناسی
• عبادی: رازگویی و نیازخواهی، انس با قرآن، توجه به نماز و زکات، توجه به امر به معروف و نهی از منکر، زمینه‌سازی برای توبه
• اخلاقی: غفلت‌زدایی، کوتاه‌شدن آرزوها، تسلیم و رضا، ایجاد روحیه زهد، حسن خلق،‌ادب گفتگو، رعایت حقوق دیگران
• عاطفی: رقت قلب، تحریک عواطف انسانی، تخلیه هیجان‌ها، تامین بهداشت روانی،
• اجتماعی: گسترش رفتار مهروزرانه، انتقال آداب اجتماعی، آشنایی با هویت فرهنگی و تمدنی، کنترل رفتارهای اجتماعی
• سیاسی: تجدید عهد با رهبران امت،آشنایی با اهداف سیاسی معصومان، ایجاد شور سیاسی

آسیب‌ها

ممکن است زیارت، به خاطر عملکرد اشتباه برخی افراد دچار آسیب‌هایی شود که باید از آن‌ها دوری کرد. برخی از آنها چنین است:

خرافات

نوشتار اصلی: خرافه

خرافه، به باورها و سخنان باطل یا کارهای دور از عقل گفته می‌شود، که ناشی از ترس‌های بی‌اساس و پدیده‌های مرموز است و به شکل‌های گوناگونی در اجتماع بروز می‌کند. رونق و رکود خرافات، رابطه مستقیمی با پیشرفت فکری جوامع بشری دارد.

مهم‌ترین عوامل پیدایش تفکر خرافی، جهل آمیخته با ترس، تقلید بدون پشتوانه عقلی و سودجویی برخی افراد دانسته شده است.

غلو

نوشتار اصلی: غلو

غُلُوّ، به‌ معنای مبالغه کردن در اوصاف پیامبران و اولیای الهی است که به اعتقاد الوهیت انسان منجر شود. در قرآن از غلو نهی شده است. برخی از اعتقادات غلوکنندگان چنین است:

• پیامبر(ص) یا امامان(ع) جایگاهی در مرتبه خدایی دارند؛
• تدبیر عالم هستی به ایشان واگذار شده است (به صورت مستقل)؛
• معرفت و محبت اهل‌بیت(ع)، انسان را از عبادت خداوند و انجام دادن واجبات بی‌نیاز می‌کند.

این باورها از جانب اهل‌بیت(ع) نکوهش شده و با غلوکنندگان مبارزه شده است.

عتبه‌بوسی و سجده هنگام ورود به حرم امامان(ع)، اگر برای شکر خدا باشد جایز است، در غیر این صورت حرام است.

بدعت‌گذاری

نوشتار اصلی: بدعت

بدعت به این معنا است که آنچه در دین نیست، به نام دین، در آن وارد شود یا آنچه جزء دین است، از متن دین خارج شود.

یکی از موارد بدعت، افزودن یا کاستن عبارت‌هایی از زیارت‌نامه یا دعاهایی است که از امامان معصوم(ع) رسیده است. بر اساس روایتی، امام صادق(ع) کسی را که از خود دعایی افزوده بود، از این کار نهی کرد. شیخ عباس قمی، محدث شیعه نیز، افزودن برخی عبارت‌ها به زیارات و دعاها را زیادی و خودسرانه دانسته است.

احکام

زیارت دارای احکامی است که گاه در آنها میان برخی از فرقه‌های اسلامی اختلاف نظر است. برخی از احکام زیارت چنین است:

تبرک

نوشتار اصلی: تبرک

تبرک در اصطلاح متون دینی، یعنی طلب برکت و خیر الهی که در یک موجود نهاده شده و خداوند برای او امتیازها و مقام‌هایی خاص قرار داده است، خواه این برکت مادی باشد و خواه معنوی.

بر اساس دیدگاه رایج میان مسلمانان تبرک کاری پسندیده است. در قرآن، سنت پیامبر(ص)، سیره اهل بیت(ع) و نیز در سیره صحابه تبرک فراوان گزارش شده است.

به باور وهابیان، تبرک جایز نیست؛ به باور آنها تبرک یک نوع عبادت شمرده شده و از آن جایی که عبادت امری توقیفی است بنابرین تبرک تنها در مورد اموری جایز می‌باشد که در قرآن و روایات دلیلی بر جواز آن باشد. در موارد دیگر تبرک بدعت و غیر مشروع است. در جواب وهابیان گفته شده که در عبادت، نیت پرستش وجود دارد، اما در تبرک‌جویی هرگز قصد پرستش موجود متبرک در میان نیست. تبرک از اموری است که در شرع بر جواز آن دلایل فراوانی وجود دارد و بدعت ناپسند به شمار نمی‌رود.

توسل

نوشتار اصلی: توسل

توسل، به معنای واسطه قرار دادن امور خیر و افراد صالح مقرب درگاه الاهی برای بر آورده شدن درخواست و اجابت دعاست. در آیاتی از قرآن به موضوع توسل و وسیله قرار دادن پرداخته شده است.

تا پیش از ابن‌تیمیه در کتاب‌های کلامی یا حدیثی و یا در ضمن ردیه‌ها، بابی با نام توسل یافت نمی‌شد ولی بعد از ابن‌تیمیه و نگرش‌ها و دیدگاه‌های جدیدی که درباره توسل مطرح کرد و بخشی از توسل را مساوی شرک دانست، عموم دانشمندان مذاهب اسلامی به مقابله با او پرداختند و ردیه‌هایی متعدد در این زمینه نگاشته‌اند و از این‌رو به قلم‌زنی‌ها و نگارش‌ها در این زمینه پرداخته شد و به خاطر سلطه وهابیت بر مکان‌های مقدس اسلامی در دوره اخیر و سختگیری آنان بر زائران شیعی و ایرانی برای توسل به مزارهای مقدس، انگیزه‌ای ویژه برای نقد دیدگاه وهابیت در موضوع توسل گشته است.

شفاعت

نوشتار اصلی: شفاعت

شفاعت واسطه قرار دادن پیامبران و اولیای الهی است تا در آخرت از خدا درخواست کنند عذاب از گنهکار برداشته یا بر درجات مؤمن افزوده شود. شیعیان و برخی از اهل‌سنت مانند اشاعره، شفاعت را فقط برای برداشته شدن عذاب از گناهکاران دانسته و در برابر، برخی از اهل‌سنت، مانند معتزله، شفاعت را فقط برای افزودن بر درجات مؤمن دانسته‌اند.

وهابیت نیز، اصل شفاعت پیامبر(ص) در روز قیامت را پذیرفته است؛ ولی درخواست شفاعت به صورت مستقیم از پیامبر(ص) و اولیای الهی را جایز ندانسته و درخواست شفاعت از مردگان را شرک دانسته است. شیعیان و اهل‌سنت، دیدگاه‌های وهابیت درباره جایز نبودنِ درخواست شفاعت را رد کرده‌اند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت (آثار، آسیب‌ها و شبهات)، محمدرضا احمدی ندوشن، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش. است.