کاربر:Mo.ali.rezapour/صفحه تمرین۱
اماکن منسوب به امام علی(ع) در عراق ...
حضور امام علی(ع) در عراق
کشور عراق با خاطره حضور پنج ساله امام علی(ع) به عنوان خلیفه مسلمانان گره خورده است. آستان مقدس علوی در نجف اشرف، از مهم‌ترین اماکن مقدس اسلامی در عراق است و دیگر جایگاه‌های مرتبط با دوره خلافت امام علی(ع) در مسجد کوفه و پیرامون آن، تا به امروز مورد توجه زائران و دوستداران ایشان قرار دارد. با این حال، در عراق زیارتگاه‌ها و جایگاه‌های دیگری منسوب به امام علی(ع) وجود دارد که از شهرت کمتری برخوردار است. در شهرها و مناطق مختلف عراق، یادمان‌های متعددی برای امام علی(ع) وجود دارد که بسیاری از آنها در ارتباط با سیره تاریخی امام (ع) و حوادث سیاسی مرتبط با دوره خلافت ایشان شکل گرفته است و برخی از آنها نیز بر حضور آن حضرت در حافظه جمعی اهالی عراق در دوره‌های تاریخی مختلف دلالت دارد.[۱]
مسجد عتیقه یا مسجد براثا، بغداد
از زیارتگاه‌های مشهور مرتبط با امام علی در عراق، زیارتگاهی است که در متون تاریخی از آن با نام «مشهد العتیقه» یاد شده است. این زیارتگاه در جنوب شرقی کاظمین، سمت غربی رود دجله قرار دارد و وجه تسمیه‌اش، وقوع آن در محله یا بازاری به نام «عتیقه» است.[۲] خطیب بغدادی در این باره می‌نویسد: «در بازار عتیقه، مسجدی وجود دارد که شیعیان به آن توجه دارند و آنجا را زیارت می‌کنند و بزرگ می‌دارند و گمان می‌کنند که امیر مؤمنان علی بن ابی طالب، در آنجا اقامه نماز کرده است».[۳] این زیارتگاه در دوره‌هایی، محل فعالیت‌های علمی شیعیان بغداد بوده است.[۴]
در شماری از منابع سده‌های میانی نیز به این زیارتگاه اشاره شده است. گویا اشاره ابن شهرآشوب مازندرانی (م. ۵۸۸ق) به «مسجد السوط» در بازار عتیقه بغداد، ناظر به همین زیارتگاه است.[۵] یاقوت حموی نیز ذیل مدخل «سونایا»، به مشهد (زیارتگاه) امام علی در محله عتیقه اشاره کرده[۶] و ذیل مدخل «براثا» نوشته است که طبق قولی امام علی به حمامی در براثا، و طبق قول دیگری به حمامی در محله عتیقه وارد شد.[۷]
مشهد الشمس در حلّه
از مشهورترین یادمان‌های منسوب به امام علی در عراق، زیارتگاه تاریخی موسوم به «مشهد الشمس» است که امروزه در حاشیه شهر حلّه قرار دارد. این زیارتگاه که به مسجد یا زیارتگاه «ردّ شمس» نیز شناخته می‌شود، در باور شیعیان در محل معجزه دوم ردّ شمس ساخته شده است؛ جایی که خورشید پس از غروب، به صورت معجزه آسا برای امام علی به آسمان بازگردانده شد.[۸] البته در منابع تاریخی و روایی شیعه، درباره زمان و محل دقیق وقوع این معجزه، اختلاف نظر وجود دارد.[۹]
درباره تاریخ ساخت اولیه زیارتگاه مشهد الشمس حلّه، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما ظاهراً اشاره ابن شهرآشوب (م. ۵۸۸ق) به وجود مشهد الشمس در روستای «صاعدیه»، از توابع بابل،[۱۰] قدیمی‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است. در همین دوره، علی بن ابی بکر هروی (م. ۶۱۱ق) نیز به این زیارتگاه اشاره کرده است.[۱۱]
بنای مشهد الشمس از نظر معماری بسیار اهمیت دارد و از نمونه‌های کهن گنبدهای اورچین (مضرّس) باقی مانده در عراق به شمار می‌آید. برخی از پژوهشگران عراقی، قدمت ساختمان کنونی را از سه دهه نخست سده هفتم هجری دانسته‌اند؛[۱۲] برخی نیز تاریخ ساخت آن را سده ششم هجری دانسته اند.[۱۳] بنای اصلی زیارتگاه شامل ساختمانی هشت ضلعی با گنبد اورچین مرتفع است. در ضلع جنوبی بنا، محرابی وجود دارد که محل نماز خواندن امام علی دانسته شده و به همین دلیل آن را با یک درِ آلومینیومی کوچک (به عنوان ضریح یا پنجره مشبّک) مسدود کرده‌اند.[۱۴]
قطّاره امام علی(ع) در کربلا
از اماکن مشهور منسوب به امام علی در استان کربلا، زیارتگاهی به نام «قَطّاره» است که در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب غربی کربلا، نزدیک جاده این شهر به شهر کوچک «عین التمر» قرار دارد. این زیارتگاه روی چشمه آبی ساخته شده که در باور اهالی منطقه، آن را امیر مؤمنان علی به طریق معجزه، هنگام اعزام به جنگ صفّین یا در مسیر بازگشت از آن، نزدیک دیر یک راهب مسیحی آشکار کرده است.[۱۵]
قدمگاه و حوض آب امام علی(ع) در عین التمر
حوض و قدمگاه امام علی(ع)، دو زیارتگاه در عین‌التمر است. عین التمر شهر کوچکی در ۶۷ کیلومتری غرب کربلاست.[۱۶] حوض امام علی مزار کوچکی است واقع در شمال عین‌التمر که داخل آن، یک حوض آب وجود دارد و اهالی منطقه، آن را محل وضوی امام علی(ع) می‌دانند.[۱۷] قدمگاه امام علی در مرکز شهر عین‌التمر واقع است و در کف آن، سنگی وجود دارد که در آن، دو فرورفتگی به چشم می‌خورد و اهالی، این فرورفتگی‌ها را اثر جای پای امام علی(ع) و اثر سم اسب ایشان می‌دانند.[۱۸]
قدمگاه امام علی(ع) در شهر زبیر در بصره
شهر قدیمی بصره در گذر زمان متروکه شده و بعدها به فاصله حدود ۱۰ کیلومتریِ آن، شهر جدید بصره امروزی شکل گرفته است. در محل بصره تاریخی و کهن نیز شهر جدید و کوچکی به نام شهر «زبیر» ساخته شده است. مسجد جامع بصره کهن، که امروزه در محدوده شهر جدید «زُبیر» قرار دارد، از اماکن حضور امیر مؤمنان علی در خاک عراق به شمار می‌آید؛ چنان‌که ایشان پس از پایان جنگ جمل به این مسجد وارد شد و در آن اقامه نماز کرد و خطبه ای برای مردم شهر ایراد فرمود. همچنین گفته می‌شود که امام حسن نیز به دستور امام علی، هنگام بازگشت از جنگ جمل، در این مسجد اقامه نماز [جماعت] فرموده است.[۱۹]
امروزه مسجد جامع قدیم بصره تقریباً به‌طور کامل از بین رفته و تنها بخش اندکی از آن باقی مانده است.[۲۰] آنچه از ساختمان قدیمی مسجد در دوره‌های اخیر باقی بوده، نزد شیعیان بصره به عنوان «خُطوه» (قدمگاه) امام علی شهرت داشته است. امروزه در محل شبستان مسجد جامع قدیم بصره، ساختمان جدیدی با معماری جدید و دارای گنبد بزرگ و مناره مرتفع، که به هیچ وجه با بنای قدیمی آن تناسب ندارد، ساخته شده است و از مقاصد زیارتی مهم شیعیان بصره به شمار می‌آید.[۲۱]
قدمگاه امام علی(ع) در بصره
در محله «عَشّار»، در ساحل شمالی رود عشّار در شهر بصره جدید، مسجدی به نام مسجد مقام یا مسجد امام علی وجود دارد.[۲۲] وجه تسمیه این مسجد، وجود مقام (در اصطلاح اهالی بصره: «خُطوه») یا در واقع قدمگاهی منسوب به امام علی است که قاعدتاً باید با حضور آن حضرت در این منطقه پس از جنگ جمل ارتباط داشته باشد. با این حال عبدالقادر باش اعیان، در انتساب این مقام به امام۷ تردید کرده است.[۲۳]
این مسجد از مساجد قدیمی مهم بصره جدید به شمار می‌آید و گفته می‌شود به دست حاج محمد ششتری (شوشتری) در سال ۱۱۶۷ قمری بازسازی شده است. ساختمان اولیه مسجد از خشت و گل بوده است؛ اما وزارت اوقاف عراق آن را سال ۱۳۴۱ قمری (۱۹۲۲م) با آجر بازسازی کرده است. مسجد دارای شبستانی به طول ۳۰ و عرض ۱۰ متر با گنبد بزرگی با پوشش کاشی کربلایی و مناره مدوّری با پوشش کاشی کاری و کتیبه‌های حاوی آیات قرآنی و اسامی جلاله است.[۲۴]
مقام امام علی(ع) در ناصریه
امروزه در چند کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر ناصریه، کنار جاده این شهر به سماوه (مرکز استان مثّنی)، مقامی منسوب به امام علی وجود دارد که اهالی منطقه، آن را محل نشستن شتر امام علی در زمان رسیدن ایشان به ذی قار، پیش از وقوع جنگ جمل، می‌دانند. بنای کنونی مقام شامل ساختمان مستطیل نسبتاً وسیعی با گنبدی با پوشش آجرهای سبزرنگ است که پس از سقوط نظام صدام، با تلاش شیخ محمدباقر ناصری ساخته شده است.[۲۵]
مقام‌ها و گنبدهای امام علی(ع) در ساحل رود فرات
در مناطق واقع در ساحل رود فرات، حد فاصل شهر باستانی انبار (در غرب بغداد) تا منطقه قائم (در مرز کشور سوریه)، مقام‌ها و گنبدهای متعدّدی برای امام علی وجود داشته که همواره در زبان اهالی منطقه به نام «قبّة علی» شناخته می‌شده است. این زیارتگاه‌ها معمولاً در ارتباط با حضور امام علی در این مناطق در مسیر حرکت ایشان به صفّین یا بازگشت از آنجا، و در واقع به عنوان یادمان‌هایی برای توقّف یا نماز ایشان در مهم‌ترین شهرهای تاریخی مجاور رود فرات به وجود آمده است.[۲۶]
قدمگاه امام علی(ع) در موصل
در شهر موصل، قدمگاهی منسوب به امام علی وجود داشته که قدمت آن به سده‌های میانی (حدود دو قرن هفتم و هشتم) می‌رسیده است. این زیارتگاه از بناهای تاریخی ارزشمند موصل، و تا دوره‌های متأخر پابرجا بود؛ اما در یکصد سال اخیر به تدریج فراموش، و به ویرانه تبدیل شد.[۲۷] قدمگاه امام علی، که نزد اهالی به نام «دوسة علی» شناخته می‌شده، در خیابان فاروق شهر موصل قرار داشته است.[۲۸]
مسجد پنجه علی در موصل
مسجد پنجه علی از اماکن منسوب به امام علی در موصل است که از توصیف‌های موجود در تواریخ محلی موصل، می‌توان به اهمیت و جایگاه دینی آن در قرون گذشته پی برد. احتمالاً اشاره علی بن ابی بکر هروی به وجود جای کف دست امام علی در «مشهد الطرح» موصل، کهن‌ترین اشاره تاریخی به این زیارتگاه است.[۲۹] متأسفانه در سایر منابع کهن (پیش از دوره ایلخانی) درباره این زیارتگاه و وجه تسمیه آن به «مشهد الطرح» اشاره ای دیده نمی‌شود.[۳۰]
این زیارتگاه در گذشته، بیرون باروی شهر موصل واقع، و دارای گنبدی بود که اطراف آن، بقایای یک رباط وجود داشت؛ اما بعداً این رباط فرو ریخت و به یک تپه ویرانه تبدیل شد.[۳۱] در حال حاضر سردر و نیز محراب عالی و باشکوه به جامانده از این زیارتگاه، به موزه ملی عراق در بغداد منتقل شده است و از آثار معماری شاخص دوره اسلامی در این موزه به شمار می‌آید.[۳۲] در منابع تاریخی، گزارش‌هایی مبنی بر حضور امام علی در موصل وجود ندارد.[۳۳]
مسجد پنجه علی در اربیل
در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان عراق، مسجدی به نام «پنجه علی» وجود دارد که وجه تسمیه آن، وجود سنگی حاوی نشان پنجه یا جای کف دست منسوب به امام علی است. بی تردید این مسجد منطبق بر زیارتگاه تاریخی و کهنی است که ابن مستوفی اربلی (م. ۶۳۷ق)، مورخ شهر اربیل، در تاریخ خود چندین بار از آن به نام «مشهد الکفّ» یاد کرده است.[۳۴] ازاین رو می‌توان قدمت اولیه آن را لااقل از سده ششم هجری تعیین کرد.[۳۵]
پانویس
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۳.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، ج۱، ص۴۰۴.
- ↑ رجال النجاشی، ص۲۵۹ و ص۳۸۳.
- ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۲۲۷.
- ↑ معجم البلدان، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ معجم البلدان، ج۱، ص۳۶۳.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۶.
- ↑ «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی در عراق»، ص۳۳–۳۸.
- ↑ مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۵۵.
- ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۶.
- ↑ القباب المخروطیة فی العراق، ص۴۸.
- ↑ المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۵۹.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۷.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۸.
- ↑ عین التمر، ص۱۴۹ - ۱۵۰.
- ↑ عین التمر، ص۱۴۹ و ۱۵۰.
- ↑ زیارتگاه‌های عراق، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۷۹.
- ↑ تاریخ مساجد البصرة، ص۲۴.
- ↑ موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ موسوعة تاریخ البصرة، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ زیارتگاه‌های عراق، تهران، ج۲، ص۳۱۶–۳۱۷.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۲.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۴.
- ↑ ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، ص۱۰۴.
- ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۰.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.
- ↑ مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، ص۱۴۸ و ص۱۴۹.
- ↑ «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، ص۹۷ و ص۱۰۸.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۵.
- ↑ تاریخ اربل، ج۱، ص۲۲۳ و ۲۶۴.
- ↑ «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، ص۸۶.
منابع
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق یوسف البقاعی، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۹۹۱م.
- ابن مستوفی، مبارک بن احمد، تاریخ اربل، تحقیق، سامی بن السید خماس الصقار، بغداد، دارالرشید، ۱۹۸۰م.
- باش اعیان العباسی، عبدالقادر، موسوعة تاریخ البصرة، بغداد، شرکة التایمس، ۱۹۸۸م.
- الحدیثی، عطا و عبدالخالق، هناء، القباب المخروطیة فی العراق، بغداد، مدیریة الآثار العامة، ۱۹۷۴م.
- خامه‌یار، احمد، «یادمان‌های امام علی علیه السلام در خاک عراق»، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۵۳، ۱۴۰۱ش.
- خامه یار، احمد، «بررسی اعتبار معجزه گاه‌های منسوب به امام علی۷ در عراق»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۹۳ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد (تاریخ مدینة السلام)، تحقیق بشّار عوّاد معروف، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، ۲۰۰۱م.
- الجمعة، احمد قاسم، «مدخل مزار کف (بنجة) الامام علی فی الموصل: دراسة وتحقیق»، آداب الرافدین، العدد ۱۹، ۱۴۱۰ق.
- سامرائی، یونس ابراهیم، تاریخ مساجد البصرة، بیروت، دارالعربیة للموسوعات، ۲۰۰۶م.
- سیوفی، نقولا، مجموع الکتابات المحرّرة فی ابنیة مدینة الموصل، تحقیق سعید الدیوه جی، بغداد، مطبعة شفیق، ۱۹۵۶م.
- الشرقی، طالب علی، عین التمر، النجف الاشرف، مطبعة الآداب، ۱۹۶۹م.
- العانی، علاءالدین احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، بغداد، المؤسسة العامة للآثار والتراث، ۱۹۸۲م.
- فقیه بحرالعلوم، محمدمهدی و خامه یار، احمد، زیارتگاه‌های عراق، تهران، مشعر، ۱۳۹۵ش.
- موصلی، احمد بن خیّاط، ترجمة الاولیا فی الموصل الحدباء، تحقیق سعید الدیوه جی، موصل، مطبعة الجمهوریة، ۱۹۶۶م.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، ۱۹۷۷م.
- هروی، علی بن ابی بکر، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق:جانین سوردیل -طومین، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.