بحث کاربر:Masoud67

التحفة الإيقاظية في... : سفرنامه حج، نوشته سليمان فيضي

اين سفرنامه به نامالتحفة الايقاظية في الرحلة الحجازيه، آگاهي‌هايي از وضعيت اجتماعي، سياسي، مذهبي، فرهنگي، عمراني و اقتصادي مکه و مدينه در (1328ق./1910م). را به دست مي‌دهد. راه دريايي حج جنوب ايران و عراق و وضعيت امنيتي راه‌هاي حرمين شريفين نيز در اين سفرنامه شرح داده شده است. نويسنده نگرشي سياسي- عبادي به حج دارد و حج را داراي ابعاد و کارکردهاي سياسي و اجتماعي مي‌داند.

معرفی نویسنده

سليمان فيضي، نويسنده و اديب و فعال سياسي مشهور عراقي، به سال (ولادت 1302ق./1885م.) در موصل عراق زاده شد. به سال (1911م.) از دانشکده حقوق استانبول فارغ التحصيل شد و سپس به وکالت روي آورد. دوران زندگاني او، هم‌زمان با سلطه عثماني بر عراق و سپس اشغال آن به دست انگلستانبود. وي با سلطه حکومت عثماني بر عراق مبارزه مي‌کرد و با اين هدف، نخستيننشريه عرب‌زبان بصره را به سال (1909م.) با نام الإيقاظ منتشر ساخت. در اواخر سال (1913م.) به وکالت از مردم بصره، بهمجلس نوّاب عثماني راه يافت. چند سال در دانشکده حقوق دانشگاهبغداد تدريس کرد و سپس به بصره بازگشت. سليمان فيضي را از افراد اثرگذار در استقلال کشور عراق و تحولات اجتماعي آن دانسته‌اند. وي سرانجام به سال ( درگذشت 1370ق./1951م. )در شهر بغداد درگذشت. او جز اين کتاب آثاري ديگر نيز در زمينه‌هاي ادبي، حقوقي و سياسي- اجتماعي دارد.

محتوای کتاب

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه از نخستين آثار سليمان فيضي است. او به دليل اعتقادش به ضرورت بيداري مسلمانان، کتاب را التحفة الإيقاظية نامید. برخي دانشمندان و اديبان معاصر بر اين کتاب تقريظ‌هايي نگاشته‌اند. کتاب به لحاظ آگاهي‌هاي گسترده که از برخي مکان‌هاي مذهبي مکه و مدينه و وضعيت حج‌گزاران در نيمه اول سده چهاردهم ق. به دست مي‌دهد، حائز اهميت است. برخي از موضوعات گزارش‌هاي او، از جمله آداب و رسم‌هاي اغوات (خادمان حرم) هنگام زيارتقبر پيامبر(ص) در آن دوره بر اهميت آن افزوده است. نگاه اجتماعي و سياسي نويسنده به حج ومناسک آن، از ديگر وجوه اهميت کتاب است. در باور او، حج افزون بر پاداش اخروي، فوايد دنيوي نيز دارد و مايه کمال زندگي اجتماعي مسلمانان و استواري پايه‌هاي جامعه اسلامي است. به گفته وي، دانشوران مسلمان بايد به حج‌‌گزاران گوشزد کنند که افزون بر گزاردن مناسک ديني، به ابعاد سياسي و اجتماعي حج نيز بپردازند و از آن‌ها شناخت کافي بيابند.

آغاز سفر

فيضي در ششم شوال (1328ق.) با يک کشتي روسي، از بصره، تنگه فاو، خرمشهر، آبادان، بوشهر، بندر لنگه، بندر عباس، تنگه هرمز، اقيانوس هند و عدن گذشته و به درياي سرخ و جده رسيده است. او پس از گزاردن مناسک در مکه، به مدينه و سپس با قطار به شامرفته و از حلببه بغداد بازگشته است. سفر او در (22 محرم 1329ق.) پايان پذيرفته است. کتاب، خاطرات مسير برگشت را در خود ندارد. فيضي در معرفي شهرهاي ميان راه، نخست ويژگي‌هاي جغرافيايي را ارائه و سپس وضعيت سياسي و حکومتي، عمراني، اقليمي، جمعيتي و اقتصادي را شرح کرده است. نويسنده به دليل دلبستگي به مباحث سياسي، برخي مناطق را با نگاه سياسي بررسيده است. براي نمونه، هنگام عبور از خرمشهر و آبادان، از حضور انگليسي‌ها و تلاش آنان براي نفوذ در منطقه و دريافت امتياز نفت اشاره کرده است.

موضوع ناامني راه، بخشي از گزارش‌هاي سفرنامه را به خود اختصاص داده است. به گفته فيضي، فقط راه جده تا مکه به سبب حضور نيروهاي نظامي، امن بوده است. کاروان فيضي در ميان راه مکه و مدينه، با حمله راهزنان روبه‌رو شد و يک تن از همراهان او زخمي گشت. او سفر به تنهايي در اين مسير را بسيار خطرناک شمرده است. وضعيت امنيتي شهر مدينه نيز مناسب نبوده و سليمان فيضي به دليل ناامني پيرامون شهر نتوانسته به زيارت قبرهاي شهداياحد و مسجد قباو ديگر آثار اسلامي بيرون مدينه برود.

در اين سفرنامه، قرنطينه از مشکلات حاجيان شمرده شده است. مأموران بهداشت در برخي از بنادري که کشتي فيضي و همراهانش لنگر انداخته، به آنان اجازه خروج نداده و آن‌ها را در کشتي حبس کرده‌اند. در جده نيز آنان را چند روز معطل کرده و سرانجام ايشان را واداشته‌اند تا به جزيره ابوسعد روند و در آن جا دوره سخت قرنطينه را بگذرانند. اين قانون تنها ويژه حاجيان بوده و قرنطينه براي غير حاجيان به کار گرفته نمي‌شده است.

ورود به مکه

سليمان فيضي روز دوم ذي‌قعده وارد شهر مکه شده و به خانه مطوّفشهر بصره رفته و با وساطت دو تن ازاغوات حرم مکي که دوستي ديرين با او داشته‌اند، خانه‌اي نزديک باب ابراهيم اجاره کرده است. فيضي مکه را شهري با ساختمان‌هاي چند طبقه و خيابان‌هاي باريک و نامنظم و بازارهاي پر از کالاهاي گوناگون وصف کرده است. مکه حداقل100 هزار تن جمعيت داشته که يک چهارم آنان از مردم هندوستان، عراق، سوريه، مغرب، يمن و بخارا بوده‌اند. فيضي وضعيت اقتصادي و معيشتي مردم بومي مکه را که بيشتر از راه خدمت به حاجيان ارتزاق مي‌کرده‌اند، نامناسب و دليل فقر آنان را وضعيت سخت اقليمي و جوّي دانسته است. بخشي از گفتار او در باره مکه، به وصف مسجدالحرام، درهاي آن، کعبه، ارکان چهارگانه و ديگر آثار و مکان‌هاي حرم مکي اختصاص يافته است. معرفي پرده کعبهو تاريخ آن با بهره‌گيري از سفرنامه بتنوني، مبحثي مفصل را به خود اختصاص داده و در پايان آن، هزينه‌هاي سالانه پرده‌داري کعبه در آن زمانه آمده است. به گزارش اين سفرنامه، مِنا 300 خانه دارد که در ايام حج مسکوني مي‌شوند. نيز داراي بازاري است که اجناس حاجيان را تأمين مي‌کند. فيضي گزارش‌هاي تاريخي مفصل و نيز شرحي از ديده‌هاي خود در باره چشمه زبيده آورده که در تأمين آب آشاميدني مکه اهميتي بسزا داشته است.

تدريس دانش‌هاي ديني مانند حديث، تفسير قرآنو فقه در مسجدالحرام رواج داشته؛ اما از دانش‌هاي نوغفلت مي‌شده و به باور فيضي، اين در شأن جهان اسلامنيست. او گزارشي مختصر از مدرسه صولتيه، بزرگ‌ترين مدرسه مکه، به دست داده است. اين مدرسه به همت دانشمندي هندي تأسيس شده و 200 طلبه داشته و بخشي از هزينه‌هاي آن از کمک‌ها و هداياي مسلمانان هندي تأمين مي‌شده است. فيضي در مراسم اهداي جايزه مدرسه به طلاب، سخنراني کرده و متن آن را در سفرنامه آورده است. او با چند تن از دانشمندان مکي و غيرمکي نيز ديدار داشته که شرح آن را نوشته است.

بخشي از مطالب مربوط به مکه، به معرفي اميران آن در سده سيزده و چهارده ق. اختصاص يافته که همگي از شرفاي مکه بوده و به امام حسن(ع)نسب مي‌برده‌اند. حاکم وقت مکه، حسين بن علي بن محمد و آغاز حکومت او (1327ق.) بوده است.

عزیمت به مدینه

سليمان فيضي در روز 22 ذي‌حجه از مکه به سوي مدينه حرکت کرده است. در گزارش او، مدينه شهري با حدود 5000 خانه، بازاري پررونق و دست‌کم120 هزار تن جمعيت است. مردم بومي مدينه تنگدست و فقير؛ اما غيربوميان بيشتر بازرگان و ثروتمند بوده‌اند. بخشي از گزارش‌هاي کتاب به معرفي و وصف مکان‌هاي مقدس و تاريخي مانند دروازه‌هاي شهر و ساختمان مسجدالنبي(ص)، اشياي موجود در مسجد و حجره نبوي و نيز تاريخ تعميرها و گسترش‌هاي مسجد اختصاص يافته است. فيضي سفارش‌نامه‌اي از شيخاغوات مکه، احمد ابراهيم آغا، براي شيخ اغوات حرم مدني،ابراهيم آغا، در دست داشته و بدين رو، با همراهي او توانسته است سه بار وارد حجره نبوي شود و از آداب و مراسم اغوات هنگام زيارت و ورود به حجره، گزارشي بنگارد. فيضي قبرستان بقيع و مرقد بزرگان آغاز اسلام از جمله اهل بيت(ع)را زيارت کرده؛ اما از چگونگي بناهاي موجود در آن سخني نگفته است.

گزارشي کوتاه از مدارس ديني مدينه نيز در سفرنامه آمده که بيشتر جلسات درس آن‌ها در حرم نبوي بر‌گزار مي‌شده است. رونق اين مدارس کمتر از مدارس مکه بوده است.

چاپ های منتشر شده از این کتاب

التحفة الإيقاظية في الرحلة الحجازيه نخست به سال (1331ق./1913م.) در شهر بصره و در انتشارات محموديه چاپ شد. اين کتاب به سال 1998م. با تصحيح و مقدمه باسل سليمان فيضي، در انتشارات دارالساقي بيروتبا دو کتاب ديگر از سليمان فيضي با نام‌هاي الرواية الإيقاظيه و البصرة العظمي در يک مجلد با نام مؤلفات مختارهدر قطع رقعي با 355 صفحه بار ديگر به چاپ رسيد که سفرنامه 163 صفحه از آن را در بر داشت.