مدرسه آخوند (نجف)

مدرسه بزرگ آخوند

این مدرسه که در نجف به نام «مدرسة الکبری» معروف است، تقریباً در انتهای بازار حُویش، جنب مدرسه بخارائی‌ها قرار دارد که در سال ۱۳۲۱ تحت نظر و اشراف ایشان و با کمک مالی فردی به نام آستانقلی بیگ، وزیر سلطان عبدالاحد بخاری (امیربخارا) تأسیس شد.

مدرسه بزرگ آخوند، یکی از پررونق‌ترین مدارس نجف به شمار می‌آید و شخصیت‌های برجسته‌ای چون: آقا نجفی قوچانی (متوفای ۱۳۶۳ ق)، آیت‌الله العظمی سید محمود شاهرودی (متوفای ۱۳۵۳ ش) و آیت‌الله العظمی سید عبدالاعلی سبزواری (متوفای ۱۳۷۲ش) و آیت‌الله سید عباس خاتم یزی (متوفای ۱۳۸۰ش) در آن سکونت داشتند. مرحوم آقا نجفی قوچانی در کتاب خاطرات خود، چگونگی ورودشان به این مدرسه را چنین نقل می‌کنند:

رفتم نزد آقای آخوند؛ مدرسه بزرگ که تازه بنایی می‌کردند و خود آقای آخوند هر روز یک ساعتی به آن مدرسه می‌رفت و گوشه‌ای می‌نشست و به کار عمله و بنا تماشا می‌کرد و خوشش می‌آمد؛ بلکه نوعاً تماشای تعمیرات خصوصاً خیریه که یک نوع از صدقات جاریه است، خوشایند است. نزدیک بود طبقه اول آن مدرسه تمام شود؛ عرض کردم از این مدرسه به من حجره داده می‌شود؟ فرمودند: پس به جهت که بنا می‌شود؟! [سپس به فرزندش گفت] میرزا مهدی! هر حجره که آقا می‌خواهد به ایشان بده و به اسم ایشان ثبت کن. آقا میرزا مهدی گفت: کدام را می‌خواهی؟ و من حجره‌ای که در گوشه واقع بود، تعیین کردم. فرمودند: همه از این حجره‌ها که فضای مدرسه در نظر اندازشان هست، تعیین می‌کنند و تو خیلی ساده هستی که گوشه مستور را تعیین می‌کنی. گفتم: من حجره می‌خواهم که درس در او بخوانم و افکارم مرتب باشد، نه برای تماشا که خوش منظره باشد؛ والا این قدرها من هم شعور دارم که آنها بهتر است، اما نه برای طلبه. . . کم‌کم منتقل شدم به مدرسه آخوند و به جدیت تمام مشغول به درس و بحث و نوشتن شدم.

مرحوم‌آیت‌الله خاتم یزدی یکی دیگر از ساکنان مدرسه بزرگ آخوند بود که در خاطرات خویش می‌گوید:

بنده در بدو ورود به نجف اشراف (سال ۱۳۳۳ش) در مدرسه بزرگ مرحوم‌آخوند ساکن شدم. مرحوم آخوند خراسانی سه مدرسه در نجف اشراف داشت که به مدرسه صغری و مدرسه وسطی و مدرسه کبری معروف بودند. در سال‌های بعد مرحوم آقای خلخالی، مدرسه کبری را خراب کرد و در جای آن، یک مدرسه مجلل در سه طبقه بنا نمود. ظاهراً این مدرسه در حال حاضر در اختیار رژیم بعث قرار گرفته است.

در اواخر قرن چهاردهم، ساختمان این مدرسه فرسوده شد تا این که در سال ۱۳۴۸ شمسی به همت مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ نصرالله خلخالی و با هزینه مرحوم حاج علی آقا سیاهپوشان به شکل باشکوه و زیبایی تجدید بنا گردید.

ساختمان جدید مدرسه بزرگ آخوند، از یک حیاط بزرگ مربع شکل تشکیل شده است که در اطراف آن، سه طبقه و تعداد ۱۰۳ حجره دارد. کتابخانه و مدرس آن در طبقه دوم ضلع شرقی مدرسه واقع است. به علاوه از یک زیرزمین بزرگ نیز برخوردار است که به گفته خادم مدرسه، در مراسم مهم حوزوی و تشکیل جلسات و بزرگداشت‌های سرتاسری از آن استفاده می‌شود.

پیش از ظهر روز شنبه ششم اسفندماه ۱۳۹۰ برابر با سوم ربیع الاول ۱۴۳۳ قمری به همراه اعضای هیئت تحریریه فصلنامه از این مدرسه دیدن کردیم. حدود ۱۲۷ طلبه پاکستانی، هندی و افغانی در آن ساکن بودند. خادم مدرسه اجازه نداد تا از ساختمان داخل و حجرات مدرسه عکس بگیریم؛ اما هنگام خروج، از درب ورودی و تابلوی سر در مدرسه عکس گرفتیم. سردر مدرسه، نمای حجرات و راهروهای مدرسه، همه با کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ تزئین شده است.

این مدرسه در زمان رژیم بعثی عراق، بارها مورد حمله نیروهای امنیتی قرار گرفت؛ به‌خصوص در قیام شعبانیه سال ۱۹۹۱ به اشغال صدامیان درآمد و مدت‌ها این اشغالگری ادامه داشت که در خاطرات آیت‌الله خاتم یزدی به آن اشاره شده است.

مدرسه وسطای آخوند

این مدرسه که در محله «بُراق»، ابتدای ورودی یکی از کوچه‌های خیابان امام صادق (ع) (شارع الصادق) قرار دارد، در سال ۱۳۲۶ قمری با اشراف و هدایت آخوند خراسانی و به سرمایه بانی مدرسه بزرگ تأسیس شد و دارای دو طبقه و ۳۴ حجره بوده است. در این مدرسه مراجع بزرگی مانند: آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی و آیت‌الله سید احمد خوانساری سکونت داشتند. به گفته اهالی محل و کسبه اطراف مدرسه، قسمتی از آن در زمان حکومت صدام در مسیر خیابان قرار گرفت و تخریب شد.

در مراجعه به این مدرسه، با درب بسته آن مواجه شدیم و نتوانستیم از ساختمان داخلی و حجرات آن بازدید کنیم. بر پارچه‌نوشته‌ای که بالای درب ورودی نصب کرده بودند، نوشته بود به خاطر بازسازی و تعمیرات اساسی، تا اطلاع ثانوی مدرسه تعطیل است.

مدرسه صغرای آخوند

این مدرسه نیز با تولیت آخوند خراسانی و با سرمایه همان بانی در سال ۱۳۲۸ قمری ساخته شد. در خیابان شارع الرسول، از طرف درب قبله حرم امیرمؤمنان (ع) سمت چپ خیابان، داخل کوچه سوم معروف به «کوچه صد تومانی» در محله مِشراق واقع است. مدرسه کوچک آخوند اینک یکی از مدارس پررونق حوزه نجف به شمار می‌آید. درس و بحث در آن برگزار می‌شود و محل رفت و آمد طلاب و فضلا و اساتید است. چون این مدرسه در محدوده بیت مرجعیت قرار داشت و تحت کنترل و حفاظت نیروهای امنیتی و حفاظتی بود، نتوانستیم از آن دیدن کنیم؛ زیرا فقط طلاب و فضلای ساکن در نجف حق ورود به آن را داشتند. مرحوم‌آیت‌الله سید مرتضی مرعشی نجفی (متوفای ۱۳۷۵ ش) برادر آیت‌الله مرعشی نجفی، یکی از ساکنین مدرسه صغری آخوند در نجف اشرف بود.

یک سال پس از اتمام ساختمان مدرسه صغری، آخوند خراسانی در سال ۱۳۲۹ قمری چشم از جهان فروبست. پس از تشییع باشکوه در جوار حرم علوی، در حجره ۲۶ جنب مقبره میرزا حبیب‌الله رشتی (متوفای ۱۳۱۲ق) آرام گرفت. بعدها در این مقبره، علمای بزرگی چون آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی (متوفای ۱۳۶۵ ق) وآیت‌الله سید حسن بجنوردی (متوفای ۱۳۵۹ق) صاحب «القواعد الفقیه» نیز به خاک سپرده شدند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله مدارس آخوند خراسانی در نجف، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره نهم، زمستان ۱۳۹۰، ص ۱۱۷ است.

• سیاحت شرق، آقانجفی قوچانی، تصحیح شاکری،
• خاطرات آیةالله خاتم یزدی،
• موقوفات ایرانیان در عراق، محمدرضا انصاری، مجله میراث جاویدان، شماره ۶.