ممالیک

 ممالیک به عنوان یکی از حکومت‌های مهم اسلامی در قرون میانه، نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه حرمین شریفین (مکه و مدینه) ایفا کردند. آنان که در اصل غلامان ترک و چرکسی بودند، پس از فروپاشی ایوبیان به قدرت رسیدند و حدود دو قرن و نیم بر مصر و شام حکومت کردند.

حکمرانان مملوکی با هدف‌های سیاسی، مذهبی و مشروعیت‌طلبانه، اقدامات گسترده‌ای در تعمیر، بازسازی و خدمت‌رسانی به مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص) انجام دادند. در این نوشتار، به‌صورت تفصیلی به تاریخ، ساختار سیاسی و خدمات مذهبی ممالیک در حجاز پرداخته می‌شود.

ریشه‌شناسی واژه و خاستگاه ممالیک

ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام» است و بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. سلاطین سلسله ممالیک مصر که همزمان بر مصر و شام حکومت داشتند، اصالتاً از غلامان ترک یا چرکسی بودند و ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور ملک صالح ایوبی خدمت می‌کردند. آنان به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.

در طول بیش از دو قرن و نیم، دو سلسله از ممالیک به فرمانروایی رسیدند:

سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک)

سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چرکسی)

ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) برخاستند.

آغاز و پایان حکومت ممالیک

حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ق / ۱۲۵۰م با سقوط ایوبیان و قدرت‌گیری عزالدین ایبک از ممالیک بحری بر مصر و شام آغاز شد و در سال ۹۲۳ق / ۱۵۱۷م با فتح مصر توسط سلطان سلیم اول عثمانی، پس از حدود ۲۷۵ سال، پایان یافت.

اقدامات مذهبی و عمرانی ممالیک در حرمین شریفین ۱. خدمات ممالیک در مدینه و مسجدالنبی(ص) الف) دوره ملک ظاهر بیبرس (حک: ۶۷۶–۶۵۸ق)

در سال ۶۶۴ق، منبر جدیدی برای مسجد نبوی فرستاد.

در سال ۶۶۸ق، دستور داد نرده‌هایی گرد خانه پیامبر(ص) و حضرت زهرا(س) نصب کنند تا از فضای مسجد جدا شود.

در همین سال و سال ۶۹۴ق، مقصوره‌های چوبی بر حجره شریف نبوی ساخته شد.

مقصوره مزبور، که اتاقکی پیرامون حجره مطهر بود، از اقدامات شاخص بیبرس به‌شمار می‌آید.

ب) دوره منصور قلاوون (حک: ۶۷۸–۶۸۹ق)

در سال ۶۷۸ق، گنبدی بر قبر مطهر پیامبر(ص) بنا شد که بخش زیرین آن بر ستون‌های مربعی و بخش فوقانی آن به شکل هشت‌ضلعی بود.

این گنبد با ورق‌های سربی پوشیده و دارای پنجره‌ای به سقف زیرین مسجد بود.

ج) مرمت‌های پسین در گنبد نبوی

در دوره ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (حک: ۷۴۸–۷۶۲ق) و ملک اشرف شعبان (۷۶۵ق)، گنبد مذکور ترمیم و استحکام یافت.

د) دیگر اقدامات عمرانی در مدینه

ساخت وضوخانه‌ای در کنار باب‌السلام در سال ۶۷۸ق.

بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق) ویران شده بود.

در سال ۷۰۶ق، ساخت مناره باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.

در سال ۷۳۳ق، بازسازی مسجد قبا.

در سال ۷۵۵ق، تجدید بنای سور مدینه.

در سال ۷۶۰ق، وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های پوشش کعبه و حجره مقدسه.

در قرن هشتم، سلطان حسن قلاوونی مسجد غمامه را بازسازی کرد.

در سال ۸۴۰ق، ملک اشرف برسبای سقف مسجد قبا و دو رواق مسجدالنبی را تجدید بنا نمود.

۲. اقدامات ممالیک در مکه و مسجدالحرام الف) نخستین جامه کعبه

ملک ظاهر بیبرس در سال ۶۶۱ق، نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.

ب) تعمیرات مسجدالحرام و اماکن مقدس

در سال ۷۲۰ق، ملک ناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر کرد.

در سال ۷۳۶ق، ستون‌های اطراف مطاف و وضوخانه‌ای در برابر باب علی ساخته شد.

در سال ۷۴۳ق، صالح اسماعیل ناصر روستای بیسوس را وقف پرده کعبه نمود.

در سال ۷۴۹ق، امیر فارس‌الدین از ممالیک ترک اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد.

در سال ۸۰۱ق، برقوق مملوکی پله‌های صفا و مروه را اصلاح کرد.

پس از آتش‌سوزی سال ۸۰۲ق، امیرالحاج مصری در سال ۸۰۳ مأمور بازسازی مسجدالحرام شد.

در قرن نهم، ملک ناصر فرج بن برقوق بنایی در محل مولدالنبی ساخت.

الغوری در سال ۸۱۷ق انباری از غله و آب‌انبارهایی برای حجاج در مسجدالحرام بنا کرد.

در سال ۸۱۹ق، زیباترین پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر تهیه شد.

در سال ۸۲۵ق، برسبای بازسازی گسترده اماکن حرم مکی را انجام داد.

در سال ۸۴۲ق، اقدامات عمرانی در عرفات، منا و مزدلفه صورت گرفت و موانع طبیعی مسیرها برداشته شد.

در سال ۸۶۵ق، ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.

در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق، منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام فرستاده شد.

چرکسی‌ها حجر اسماعیل را با سنگ مرمر بازسازی کرده و قبه‌ای بر مقام ابراهیم در سال ۸۸۱ق ساختند.

ج) امنیت زائران

ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.

۳. کلیدهای طلایی کعبه

در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ کعبه با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و خلیفه عباسی دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از قاهره به مکه ارسال می‌گردید.

خاستگاه و مفاهیم پایه

واژه «ممالیک» در واقع جمع کلمه «مملوک» است که به معنای غلام می‌باشد و این عنوان عمدتاً برای اشاره به غلامان سفیدپوست به کار برده می‌شود. [۱]

سلسله ممالیک مصر: تبار و صعود به قدرت

سلاطین سلسله ممالیک مصر که قلمرو حکومت آنان به طور همزمان بر مصر و شام گسترده بود، [۱] اصالتاً از میان غلامان ترک یا چَرکَسی برخاسته بودند. آغاز کار آنان به عنوان قراولان مزدور در خدمت ملِک صالح ایوبی بود و آنان به تدریج توانستند به مراتب بالای نظامی و سیاسی دست یابند. [۲]

دودمان‌های فرمانروا

دوره فرمانروایی ممالیک برای بیش از دو قرن و نیم به طول انجامید و در این بازه زمانی طولانی، دو سلسله متمایز از ممالیک به حکومت رسیدند:

1. سلاطین مملوکی بحری (دولة الاتراک/ دولة الترک)
2. سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چَرکَسی)

لازم به توضیح است که ممالیک بحری اصالتاً و عمدتاً از قبایل ساکن در دشت‌های جنوبی روسیه بودند، در حالی که ممالیک برجی اصالتاً از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (به ویژه سرزمین قبچاق و نواحی اطراف رود ولگا) محسوب می‌شدند. [۲]

آغاز و پایان حکومت

حکومت ممالیک در سال ۶۴۸ قمری (مصادف با ۱۲۵۰ میلادی) و همزمان با سقوط سلسله ایوبیان آغاز گردید. آغازگر این حکومت، عزّ الدین ایبک از ممالیک بحری بود که بر مصر و شام سلطه یافت. این حکومت در نهایت پس از حدود ۲۷۵ سال، در سال ۹۲۳ قمری (۱۵۱۷ میلادی) و با فتح مصر توسط یکی از سلاطین عثمانی (سلطان سلیم اول) به پایان رسید. [۳]

اقدامات در حرمین شریفین: انگیزه‌ها و بازیگران اصلی

سلاطین مملوکی اقدامات گسترده و متنوعی را در شهرهای مقدس مکه و مدینه و همچنین برای تسهیل امور زائران حج به انجام رساندند که انگیزه‌های سیاسی، مذهبی و به ویژه هدف کسب مشروعیت بیشتر، محرک اصلی آن‌ها بود. با این حال، باید اذعان داشت که بیشترین و مهم‌ترین این اقدامات تنها از سوی ملک اشرف قایتبای (دوره حکومت: ۹۰۱-۸۷۲ قمری) صورت پذیرفت. در بخش‌های ذیل، به جزئیات شماری از این اقدامات اشاره خواهد شد. [۴]

الف: اقدامات در مدینه و مسجد النبی (ص)

ارسال منبر جدید توسط بیبرس

در سال ۶۶۴ قمری، یک منبر جدید به دستور حاکم مملوکی مصر، ملک ظاهر بَیبرَس (دوره حکومت: ۶۷۶-۶۵۸ قمری) برای مسجد نبوی فرستاده شد. [۴] گزارش‌های تاریخی حاکی از آن است که در سال ۶۶۶ قمری، بیبرس این منبر جدید را ارسال کرده که ابعاد آن از بالا تا پایه‌هایش اندکی بیش از ۷ زراع بود و دارای دربی با دو لنگه بود که بر روی هر لنگه آن، دستگیره‌ای از جنس نقره تعبیه شده بود. [۵]

نصب نرده و جداسازی حجره‌ها

در سال ۶۶۸ قمری، به دستور صریح ملک ظاهر بیبرس، دور خانه پیامبر(ص) و خانه حضرت زهرا (س) که جزئی از فضای مسجد محسوب می‌شد، نرده‌کشی شده و از بدنه اصلی مسجد جدا گردید. گفتنی است که تا پیش از اجرای این اقدام، امکان خواندن نماز در داخل خانه پیامبر (ص) و خانه حضرت زهراء (س) برای نمازگزاران وجود داشت. [۶]

احداث مقصوره‌های چوبی

در همین سال (۶۶۸ قمری) و نیز در سال ۶۹۴ قمری، به فرمان برخی از سلاطین مملوکی، مقصوره‌ها یا اتاقک‌های چوبی بر گرداگرد حجره شریف رسول خدا (ص) ساخته شد. [۷] از جمله مهم‌ترین این اقدامات، می‌توان به مقصوره‌ای اشاره کرد که در گرداگرد حجره مطهر پیامبر (ص) و خانه حضرت زهرا (س) بنا شد و این عمل از مهمترین اقدامات عمرانی ملک ظاهر بیبرس به شمار می‌رود. [۸]

بناء گنبد بر فراز قبر مطهر توسط قلاوون

در سال ۶۷۸ قمری، سلطان منصور قلاوون مملوکی (دوره حکومت: ۶۸۹-۶۷۸ قمری) گنبدی را بر روی قبر مطهر نبوی بنا نهاد. در حالی که تا پیش از این اقدام، تنها دیوار این قسمت از مسجد، مقداری از دیوار بخش‌های دیگر مسجد مرتفع‌تر بود. قبه قلاوون که بر روی قبر مطهر قرار گرفت، در بخش پایینی خود بر روی ستون‌هایی مربعی شکل استوار شده بود، اما بخش فوقانی آن، به صورت هشت ضلعی طراحی و اجرا شده بود. [۹] در ساخت خود قبه (گنبد) نیز از ورق‌های سربی استفاده شد و پنجره‌ای در آن تعبیه گردید که بر سقف زیرین مسجد، اشراف کامل داشت. [۱۰] این قبه در دوران سلطنت ناصر حسن بن محمد بن قلاوون (دوره حکومت: ۷۴۸-۷۵۲ و ۷۵۵-۷۶۲ قمری) مورد تعمیر اساسی قرار گرفت و در عصر ملک اشرف شعبان در سال ۷۶۵ قمری، ترمیم و محکم‌سازی گردید. [۱۱]

احداث وضوخانه و بازسازی مناره

در سال ۶۷۸ قمری، در خارج از فضای اصلی مسجد و در مجاورت باب السلام، وضوخانه‌ای ساخته شد. از دیگر نوسازی‌های شاخص این دوران، می‌توان به بازسازی چهارمین مناره مسجد اشاره کرد که در زمان سلیمان بن عبدالملک (دوره حکومت: ۹۹-۹۶ قمری) ویران شده بود. [۱۲]

بازسازی اساسی پس از آتش‌سوزی بزرگ

در سال ۶۵۴ قمری و سه سال پیش از سقوط عباسیان به دست مغولان، آتش‌سوزی گسترده‌ای در مسجد النبی رخ داد که خلفای عباسی فرصت لازم برای بازسازی آن را نیافتند. از این رو، ممالیک مصر معماران و کارشناسان خود را برای انجام عملیات بازسازی به مدینه اعزام کردند. پس از این واقعه، سلطان الناصر محمد بن قلاوون (دوره حکومت: ۶۹۸-۷۴۱ قمری) اقدام به احداث سقف‌هایی در قسمت‌های غربی و شرقی مسجد نمود و در سال‌های ۷۰۵ و ۷۰۶ قمری، رواق‌های دیگری برای مسجد ساخته شد که همراه با اجرای دیگر اصلاحات، مسجد صورت نخستین خود را بار دیگر بازیافت. [۱۳]

ساخت مناره باب السلام

در سال ۷۰۶ قمری نیز مناره‌ای در ضلع غربی مسجد نبوی به نام «مناره باب السلام» به دستور ملک الناصر محمد بن قلاوون ساخته شد [۱۴] که امروز به همان صورت و شکل اصلی خود باقی و پابرجاست. [۱۵]

تجدید بنای مسجد قبا

در سال ۷۳۳ قمری، ملک ناصر محمد بن قلاوون برخی از قسمت‌ها و مواضع مسجد قبا را مورد تجدید بنا قرار داد. [۱۶]

بازسازی سور مدینه

در سال ۷۵۵ قمری، پسر ناصر بن قلاوون، حصار (سور) مدینه را تجدید بنا کرد. [۱۷]

وقف اموال برای امور حرم

در سال ۷۶۰ قمری و در عصر سلطان صالح اسماعیل بن محمد بن قلاوون، قریه‌ای از بیت المال در مصر خریداری شد و آن را وقف امور مربوط به پوشش کعبه، حجره مقدس و منبر نبوی کردند. [۱۸]

تعمیر اساسی مسجد غمامه

در قرن هشتم قمری، سلطان حسن مملوکی نوه قلاوون، مسجد غمامه (که به مسجد المصلی نیز معروف است) را مورد تعمیر اساسی قرار داد. [۱۹]

تجدید بنا در عصر برسبای

سال ۸۴۰ قمری نیز مصادف بود با اقدامات ملک اشرف بَرَسبای (دوره حکومت: ۸۴۱-۸۲۵ قمری) که غالب سقف مسجد قبا را تجدید بنا کرد. در عصر حکومت او، دو رواق از مسجد النبی نیز مورد تجدید بنا قرار گرفت. [۲۰]

ب: اقدامات در مکه و مسجدالحرام

پوشش کعبه و آغاز رسم محمل توسط بیبرس

ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که در سال ۶۶۱ قمری اقدام به پوشاندن کعبه با جامه (پرده) نمود. [۲۱] در زمان پادشاهان مملوکی مصر، ارسال جامه (پرده) کعبه به وسیله مَحمِل برای نخستین بار به صورت یک سنت ثابت و رسمی درآمد و در این راستا، سلطان بیبرس اولین شخصیتی است که به ارسال این محمل مبادرت ورزید. [۲۲]

تعمیرات متعدد در مسجدالحرام

• در سال ۷۲۰ قمری، ملک الناصر محمد بن قلاوون سنگ‌های حجر اسماعیل را تعمیر نمود.
• در سال ۷۳۶ قمری و در عصر حکومت او، به دستور وی ستون‌های اطراف مطاف نیز تعمیر شد. بین هر ستون، چوبی نصب گردید که قندیل‌ها به آن آویزان می‌شد. همچنین ملک ناصر وضوخانه‌ای را در برابر باب علی بنا کرد.
• صالح اسماعیل ناصر در سال ۷۴۳ قمری، روستایی در اطراف قاهره به نام «بیسوس» وقف کرد تا درآمد حاصل از غله آن صرف تهیه پرده کعبه شود.
• در سال ۷۴۹ قمری، امیر فارس الدین از ممالیک ترک، اقدام به تعمیر مسجدالحرام کرد و ستون‌های اطراف مطاف را تعمیر نمود.
• منصور علی بن اشرف مملوکی در سال ۷۸۱ قمری تعمیراتی انجام داد و دری برای کعبه ساخت.
• برقوق مملوکی در سال ۸۰۱ قمری به اصلاح و بازسازی مروه پرداخت و پله‌های آن را درست کرد. [۲۳]

بازسازی پس از آتش‌سوزی

در پی آتش‌سوزی مهیبی که در سال ۸۰۲ قمری رخ داد و منجر به سوختن سقف‌ها و رواق‌های مسجدالحرام تا باب الباسطیه شد، امیر الحاج مصری در سال ۸۰۳ قمری از طرف سلطان وقت مملوکی مصر مکلف شد تا آنچه از بنا از میان رفته بود را اصلاح و بازسازی کند. [۲۴]

احداث بنا در محل مولِد النبی

ملک الناصر فرج بن بَرَقوق (دوره حکومت: ۸۱۵-۸۱۰ قمری) از سلاطین مملوکی، در مکه و در محل مولِد النبی (محل تولد پیامبر)، بنایی احداث کرد. [۲۵]

بازسازی پس از آتش‌سوزی دیگر

در عصر حکومت او و به دلیل آتش‌سوزی در یکی از بناهای مجاور مسجدالحرام، بخش غربی مسجدالحرام نیز در آتش سوخت و امیر بیست ظاهری به نیابت از سلطان مملوکی، مسئولیت بازسازی مسجد را بر عهده گرفت. [۲۶]

اقدامات رفاهی برای زائران توسط الغوری

در سال ۸۱۷ قمری، الغوری اقدامات رفاهی متعددی را برای زائران مکه فراهم ساخت. از جمله این اقدامات می‌توان به ساخت انباری از غله در سمت راست و چپ داخل مسجد و از باب ابراهیم در زمین مسجد اشاره کرد که از آن برای تعیین مقرری نیازمندان از میان حجاج استفاده می‌شد. همچنین در سمت رکن یمانی، مخزنی برای تامین نیاز زائران به آب و مخزن بزرگ دیگری برای جمع آوری آب باران از سطح مسجد ساخته شد. [۲۷]

تهیه پرده نفيس برای در کعبه

در سال ۸۱۹ قمری، برای در کعبه، بهترین و زیباترین پرده‌ای که تا آن زمان وجود داشت، درست کردند که روی آن نام سلطان چرکسی مصر نقش بسته بود. [۲۸]

ترمیم و بازسازی مستمر رواق‌ها

در تمامی دوره مملوکی، بنای رواق‌های اطراف مسجد الحرام، به طور متناوب و هر از چندگاهی ترمیم می‌شد و در مواردی نیز از اساس بازسازی می‌گردید. بَرَسبای از سلاطین مملوکی در سال ۸۲۵ قمری، مسئولیت بازسازی بخش‌های زیادی از اماکن حرم مکی را که رو به ویرانی نهاده بود، بر عهده گرفت. [۲۹]

آماده‌سازی و ایمن‌سازی مسیرهای حج

در سال ۸۴۲ قمری، ناظر سپاه چرکسی و مدیر حرم که به او «سودون» گفته می‌شد، کارهای زیادی در منا و مزدلفه و عرفات انجام داد و بسیاری از تپه‌های بزرگ خار و صخره‌های بزرگ را که غارتگران پشت آنها پنهان می‌شدند، از سر راه عرفات برداشت. [۳۰]

ارسال پرده کعبه توسط ابوسعید خوش قدم

در سال ۸۶۵ قمری، ملک ناصر مملوکی معروف به ابوسعید خوش قدم، پرده‌ای را توسط محمل برای کعبه ارسال کرد. [۳۱]

ارسال منبر و تعمیرات توسط چراکسه

• چراکسه در سال ۸۱۵ قمری، یک منبر چوبین برای مسجدالحرام فرستادند.
• منبرهای دیگری نیز از مصر در سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ قمری برای مسجد الحرام ارسال شد.
• چراکسه، حِجر اسماعیل را نیز با سنگ مرمر تعمیر کردند و برای آن پرده‌ای از حریر مشکی فرستادند که آن را از داخل و خارج می‌پوشاند.
• چراکسه در سال ۸۸۱ قمری، بر روی مقام ابراهیم، قبه‌ای ساختند. [۳۲]

تأمین امنیت راه‌های حج

تأمین امنیت راه‌های حجاج مصر و شام به سوی مکه نیز از دیگر اقدامات مهم و شایان توجه ممالیک مصر بود. [۳۳]

سنت ساخت کلیدهای تزئینی برای کعبه

در دوره مملوکیان، ساخت کلید برای درب کعبه نیز مرسوم و متداول بود. این کلیدها با طلاکاری روی آن و با آیاتی از قرآن کریم و گاه با اسماء حسنای خداوند که بر روی آن نوشته می‌شد، تزیین می‌گشت و در برخی موارد، نام سازنده کلید و نیز اسم خلیفه عباسی که دستور ساخت آن را صادر کرده بود، در حاشیه کلید ثبت می‌شد. این کلیدهای نفيس با تشریفات خاص و توسط هیئتی ویژه که آن را همراهی می‌کرد، از قاهره به مکه فرستاده می‌شد. [۳۴]

اقدامات عمرانی قایتبای در مشاعر و مکه:

بازسازی مسجد خیف در منا.[35] و ساختن قبه بزرگ مرتفعی روی محراب این مسجد در سال ۸۷۴ق.[36]

تعمیر و بازسازی مسجد نمره ( مسجد عرفه / مسجد ابراهیم ).[37]

لایروبی و احیاء قنات عرفات،[38] ساختن آب انبار یا مخزن بزرگی از آب در عرفات برای دسترسی حجاج خصوصاً فقرا به آب در موسِم حج.[39]

بازسازی تابلوهای بدایة العرفات و نهایة العرفات.[40]

مرمت و تعمیر مسجدی بر بالای کوه قزح در مشعر الحرام.[41]

احیای برکه‌ای در منطقه خُلَیص ( یکصد کیلومتری شمال مکه ).[42]

تعمیر و اصلاح سقایت عباس، چاه زمزم و مقام ابراهیم[43]

تجدید بنای انصاب  حرم مکی در سال ۸۷۴ق.[44]

تعمیر و لایروبی آبراه زبیده که توسط زبیده همسر هارون به منظور  آبرسانی به مکه ایجاد شده بود.[45]

ارسال منبر بزرگی برای مسجدالحرام.[46]

ساختن مدرسه به نام خودش برای تدریس فقه مذاهب اربعه در کنار مسجد الحرام و رباطی برای سکونت فقرا و ایتام  شامل ۷۲ حجره.[47]  و نیز مدرسه‌ای برای ایتام با گنجایش ۴۰ طلبه و تعیین موظفی سالانه از گندم برای فقرا و ایتام ساکن در این بناها.[48]

باب قایتبای مسجد الحرام که از مدرسه قایتبای مذکور به مسجد باز می‌شد و مناره قایتبای بالای این درب.[49]

تعویض پرده کعبه در هر سال.[50]

ساختن سردری مجلل با سه دهانه برای مسجدالحرام.[51]

تاسیس کتابخانه‌ای در مکه که شمار زیادی کتاب در آن بود.[52]

اقدامات قایتبای در مدینه:

اقدامات عمرانی قایتبای در مدینه به دو دوره  باز می‌گردد الف - دوره پیش از آتش سوزی  مسجد النبی درماه رمضان سال ۸۸۶  (۱۴۸۱ میلادی ) ب- دوره بعد از آتش سوزی.

اقدامات عمرانی او پیش از آتش سوزی ؛ در فاصله سال‌های ۸۷۹ تا ۸۸۱ شامل :

مرمت دیوارها، سقف‌های شامی و رواقهای  جبرئیل و تعمیر قسمت‌های شرقی بنای مقصوره (دیوار  مثلثی شکل داخل ضریح پیامبر (ص) که حول قبر شریف کشیده بودند) و تجدید بنای سقف روضه مطهر و گنبد مرقد نبوی.[53]

اقدامات عمرانی او بعد از آتش سوزی شامل:

بازسازی مناره رئیسیه در کنار قبَّة الخضراء.[54]

بازسازی دیوارها ستون‌ها و سقف‌ها و ساختن گنبدی بر فراز محراب عثمانی و سه گنبد دیگر به نام مجارید در اطراف گنبد مذکور و ساختن دو گنبد نیز بر فراز ورودی باب السلام.[55]

فرستادن منبری از سنگ مرمر برای مسجد النبی در سال ۸۸۹ بعد از سوختن منبر سابق در آتش سوزی سال 886.[56]

بازسازی محراب پیامبر(ص) و محراب عثمانی که بنای فعلی آن  نیز یادگار همان دوره است.[57]

مرمت و بازسازی گنبد پیامبر (ص) در سال ۸۸۷ ق که به نام قُبَّة الزرقاء ( گنبد نیلگون ) شهرت داشت و دادن توسعه کوچکی در شرق مسجد در حدود ۱۲۰ متر مربع.[58]

ساختن گنبدی بر فراز حجره فاطمه (س).[59]

تجدید بنای حجره شریف ( ضریح مطهر )که مدفن رسول خدا بود در دو نوبت: یکی در سال ۸۸۱ قبل از حریق و دیگری در سال ۸۸۷ بعد از حریق.[60]

بازسازی گنبد مطهر و مناره رئیسیه که اندکی پیش از پایان یافتن تعمیرات؛ شکافی در آنها پیدا شده بود. پس به دستور وی، مناره را به کلی تخریب و با گودبرداری و استوارساختنِ  بنیانی قوی ؛مناره مذکور را به ارتفاع ۶۰ متر ساختند که هم  اکنون  هم برپاست.[61]

تعمیر مجدد مناره رئیسیه که در ماه صفر سال ۸۹۸ بر اثر صاعقه آسیب دیده بود.[62]

ساختن مناره‌ای در کنار باب‌الرحمه در سال ۸۸۶ ق که در خارج مسجد شریف نبوی و چسبیده به مدرسه محمودیه بود. این مناره  و  مدرسه در توسعه اول سعودی‌ها از بین رفت.[63]

برپا ساختن ۳۰۵ ستون در مسجد در این بازسازی ( بعد از آتش سوزی ).[64]

تهیه قندیل‌ها و چلچراغ‌ها برای مسجد نبوی بعد از پایان تعمیرات[65] و تهیه آنچه از کتب و مصاحف در آتش سوزی سوخته بود.[66]

تاسیس مدارس و کاروانسراها  و ... در اطراف مسجد نبوی.[67]

تجدید مناره مسجد قُبا که خراب شده بود و تجدید بنای دیوار مسجد تا درب غربی در سال ۸۷۷ ق.[68]

توسعه مقبره و حرم حضرت حمزه در سال ۸۹۳ق.[69] و ساختن ضریح  آهنین برای قبر آن حضرت.[70]

حفر چاه آبی در محدوده حرم حضرت حمزه برای زائران.[71] و نصب پلکانی برای رسیدن به آب آن چاه.[72]

تاسیس چند وضوخانه در محدوده حرم حضرت حمزه.[73]

اصلاح و تعمیر  قَبَّه روی قبور زوجات النبی در بقیع در سال ۸۹۵.[74]

تجدید بنای بعضی از قسمت‌های دیوار دور شهر مدینه ( سُور مدینه).[75]

وقف آبادی‌هایی در کشور مصر که غلات آن برای توزیع بین مردم مدینه به آن دیار ارسال شود.[76]

---

[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.

[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[38] -- الارج المسکی، ص280.

[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[41] - سفرنامه حجاز،ص300.

[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[44] - میقات حج،ج16 ص94.

[45] - میقات حج،ج13 ص143.

[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.

[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.

[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.

[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.

[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.

[54] - التحفه اللطیفه،ص382.

[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.

[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382

[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.

[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109

[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.

[60] - اخبار مدینه،ص215.

[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.

[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.

[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.

[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.

[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.

[68] - اخبار مدینه،ص266.

[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.

[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298

[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.

[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.

[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.

[74]- اخبار مدینه،ص296.

[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.

[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.

بازسازی مسجدالنبی (ممالیک بحری)، مجموعه‌ای از بازسازی‌ها و اصلاحات در بنای مسجد‌النبی است که در عصر حکومت ممالیک بحری (648-792ق.) مصر صورت گرفت. این حکومت پس از سقوط خلافت عباسی، بر حجاز و مکه و مدینه استیلا داشتند. سلاطین مملوکی کار بازسازی مسجدالنبی را که در اواخر دولت عباسی دچار آتش‌سوزی شده بودند برعهده گرفتند.

در عصر ممالیک بحری مهم‌ترین ساخت‌ و ساز‌ها در مسجد‌النبی در دوران سلطنت سلطان بیبرس (676-658ق) و سلطان قلاوون (698-708) انجام شد. تعمیر سقف و ایجاد دو سقف زیرین و بالایی برای مسجد و ساخت مقصوره چوبی دور مقبره نبوی از مهم‌ترین اقدامات عصر بیبرس، و ساخت نخستین گنبد بر مقبره نبوی که به نام قبه البیضاء شناخته می‌شد از مهم‌ترین اقدامات در دوره قلاوون است.

نورالدین بن عزالدین

در دوره سلطنت نور الدین بن عز الدین (۶۵۷-655 ق./59-1257م.) اولین بازسازی پس از آتش‌سوزی اواخر دوره عباسی صورت گرفت. البته در اواخر دوره مستعصم قبل تسلط مغول بر بغداد، سقف حجره نبوی و اطراف آن تا دیوار شرقی، تا باب جبرئیل و از جنوب تا دیوار قبله و از غرب تا منبر ساخته شده بود.

در این زمان، معماری مسجد تا باب‌السلام در دیوار غربی ادامه یافت. پادشاه یمن، مظفر شمس‌الدین یوسف، نیز در سال 656 منبری را برای مسجد ارسال نمود.

سیف الدین قُطُز

کار بازسازی زمان در زمان سیف الدین قطز (658-655ق./1260-1257م.) ادامه یافت. بازسازی در جهت جنوبی یعنی جناح قبله از باب‌السلام و باب‌الرحمه در جهت غربی تا باب جبرئیل و باب‌النسا در جهت شرقی تکمیل شد.

سلطان بیبرس

اطلاعات بیشتر: بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

در زمان حکومت بیبرس (676-658ق/1277-1260م.) تعمیر سقف مسجد کامل شد. سقفی بالای سقف مسجد ساخته شد. اما سقف شمالی فقط یک سقف داشت.

همچنین در این زمان، مناره‌ها، درها، مخازن و همه اثاث مسجد، تجدید شد. مصالح بازسازی نیز برحسب نیاز همواره تأمین می‌شد.

در مکان نمازگزاردن پیامبر محرابی مجوف (کنده شده در دیوار) قرارگرفت.

سلطان قلاوون

ساخت اولین گنبد بر قبر پیامبر(ص)

در زمان سيف الدين قلاوون (678-689) به سال 678 قمری برای اولین بار بر مقبره نبوی گنبد قرار گرفت. از این گنبد با نام قبه البیضاء نیز یاد شده است. این گنبد، همان گنبد اصلی مسجدالنبی است که در دوره‌های بعد تکامل یافته‌است. سطح مقطع این گنبد، مربع و بالای آن هشت ضلعی بود. جنس این گنبد از چوب و بر ستون‌ها قرار داشت. روی آن با سرب پوشانده شده بود. این گنبد دارای پنچره‌ای بود که مشرف بر سقف زیرین مسجد بود. سقف زیرین با مشمع پوشانده شده بود سطح نزدیک گنبد با سرب احاطه شده‌ بود. ناظر ساخت گنبد، کمال‌الدین بن برهان ربعی بود.

ساخت وضو‌خانه

در این دوره، در سال 686ق./1287م. وضوخانه‌ای در خارج مسجد، نزدیک باب السلام ساخته‌شد. ناظر ساخت آن علاءالدین، معروف به اقمر بود.

زین الدین کَتبُغا

در این دوره، کتبغا، در سال 694قمری، پنجره مشبک دائره‌ای شکل را به مقصوره چوبی اضافه کرد و مقصوره را تا سقف بالا برد.

ناصرمحمدبن قلاوون

محمدبن قلاوون (698-708) در سال 701ه/1301م، سقف مقبره نبوی را مرمت نمود. و در سال‌های 6-705 سقف رواق‌های شرقی و غربی مقابل صحن را بازسازی کرد و آن را با سقف شمالی که در دوره بیبرس ساخته شده بود هم تراز کرد.

در این دوره، شیخ‌الحرم، مأذنه جنوب غربی (مأذنه باب السلام) را با ارتفاع 95 ذراع (47/31 متر) احیا کرد. هزینه این کار را از ذخایر حرم نبوی و نیز وجه حاصل از فروش ذخائر موجود، فراهم کردند.

سمهودی احیای مأذنه شمال غربی را نیز در این دوره و در سال 706 ذکر کرده است.

قسمت های مسقف از سمت سایبان قبله، گسترش یافت. در کنار این صحن دو رواق موازی با دیوار قبله با طاق‌هایی که تا آن زمان در آن‌جا معهود نبود ایجاد شد. بدین ترتیب در سال 729 قمری، دو رواق به رواق‌های جناح جنوبی اضافه شد و تعداد رواق‌ها به 7 رواق رسید.

سلطان ناصر‌الدین حسن

در دوره حکومت سلطان ناصر الدین حسن (755-762) دوره اصلاحاتی بر گنبد مقبره نبوی انجام شد و پوشش سربی آن بازسازی شد.

سلطان شعبان

آخرین اصلاحات ممالیک بحری در زمان سلطان شعبان انجام شد. در سال 765 گنبد مقبره نبوی مرمت شد.

در سال 767 نیز بر روی دیوارهای مسجد، کنگره ساخته شد.

جستارهای وابسته

• مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی (بیبرس)

منابع

• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• المدينه المنوره تطورها العمراني و تراثها فی المعماری،‌صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، 1981م

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001

کتابنامه:

آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان  رسول، تهران، مشعر، 1390.

              اتحاف الوری باخبار ام القری، ابن فهد عمر بن محمد (م۸۸۵ ق)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعه ام القری، 1983

              اخبار مدینه ( ترجمه خلاصه الوفا ء باخبار دارالمصطفی )، سمهودی نورالدین  (م۹۱۱ ق)، ترجمه سید کمال حاج سید جوادی،  تهران، نشر مشعر، 1376

              الارج المسکی فی التاریخ المکی و تراجم الملوک والخلفاء، علی بن عبدالقادر (م ۱۰۷۰ ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و... ، مکه،  مکتبه التجاریه، مصطفی احمد الباز، 1416

              الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام، نهروالی محمد بن احمد (م990ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و ...، مکه مکرمه، المکتبه التجاریه، 1416

تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.

تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس، دیار بکری حسین بن محمد (م۹۶۶ ق )، بیروت، دار صادر، بی تا.

             

              تاریخ  معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً ، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419

              تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385

              تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان اصغر، تهران، نشر مشعر،1374.

              تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام  و المشاعر العِظام والحرم و وُلاتها الفِخام، مالکی مکی محمد بن احمد(م ۱۳۲۱ق)، تحقیق عبدالملک بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی،1424.                                                                                                          

              التحفه اللطیفه  فی تاریخ المدینه الشریفه،  سخاوی محمد بن عبدالرحمان (م ۹۰۲ق)، مدینه، فهرسه مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1430.

              تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی،  عبد القادر انصاری  - ناجی محمد حسن ،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر مشعر1385.

              جستاری بر تاریخ مکه، فیض عباس،  به کوشش جمال الدین محمد فیض،  قم، کمال الملک، 1383.

دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام، عصام محمد شبارو، تحقیق د. شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱.

ساختمان حرم شریف نبوی، د. سلمی سمر دملوجی،  تهران، نشر مشعر، 1377.

ساختمان مسجدالحرام -مکه مکرمه،  د. سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.                                                                

سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، بی تا.

شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)،  تهران، انتشارات علمی فرهنگی،  1382.                               

مدینه شناسی، نجفی محمد باقر، تهران ، خرمایستان،1367.

مرآه الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه دکتر هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377.

              معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی عبدالعزیز، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 2007.

              منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و وُلاه الحرم، سنجاری علی بن تاج الدین(م ۱۱۲۵ ق )، تحقیق جمیل عبدالله محمد، مکه، جامعه ام القری، 1419.

              میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.

وفاء الوفاء  باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م ۹۱۱ ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006.

---

[4] - آثار اسلامی مکه و مدینه،259.

[5] - میقات حج،ج91 ص109.

[6] - میقات حج،ج26 ص103.

[7] - آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 255.

[8] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[9] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص 273.

[10] - ساختمان حرم شریف نبوی،ص25.

[11] - میقات حج، ج26 ص144.

[12] - ساختما ن حرم شریف نبوی،ص 25.

[13] - آثار اسلامی مکه و مدینه،ص247؛ ونگ: اخبار مدینه،ص230.

[14] - اخبار مدینه،ص435.

[15] - نگا: آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.

[16] - اخبار مدینه، ص265.

[17] - اخبار مدینه،ص 253.

[18] - میقات حج، ج26 ص144.

[19] - اخبار مدینه،ص439.

[20] - اخبار مدینه، ص266 و 424.

[21] - میقات حج، ج27 ص56.

[22] - میقات حج،ج39 ص127.

[23] - تاریخ مکه (سباعی)،ص397 و 398.

[24] - تاریخ مکه (سباعی) ،ص 399.

[25] - آثار اسلامی مکه و مدینه ،ص 184.

[26] - ساختمان مسجد الحرام ،ص28.

[27] - تاریخ مکه ، ص403س

[28] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 402.

[29] -آثار اسلامی مکه ومدینه، ص 96.

[30] - تاریخ مکه (سباعی)، ص 398.

[31] - آثار اسلامی مکه ومدینه، ص109.

[32] - تاریخ مکه (سباعی)، ص402.

[33] - تاریخ مکه ( سباعی )، ص405.

[34] - میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95 و ج41 ص101.

[35] - تحصیل المرام ج1 ص532.

[36] - اتحاف الوری،ج4 ص509.

[37] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[38] -- الارج المسکی، ص280.

[39] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[40] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[41] - سفرنامه حجاز،ص300.

[42] - وفاء الوفاء،ج2 ص234.

[43] - تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[44] - میقات حج،ج16 ص94.

[45] - میقات حج،ج13 ص143.

[46] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[47] - تاریخ الخمیس، ج2 ص388.

[48] - منائح الکرم،ج3 ص85-81؛تاریخ مکه(سباعی)، ص395و 396.

[49]- منائح، همان ؛ تاریخ مکه، همان.

[50] – تاریخ الخمیس،ج2 ص388.

[51] - جستاری برتاریخ مکه، ص493.

[52] – منائح الکرم، ج3 ص85و86.

[53] - تعمیر و توسعه مسجد نبوی،ص141؛ مدینه شناسی،ج1ص57.

[54] - التحفه اللطیفه،ص382.

[55] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج2 ص156؛تاریخ و آثار اسلامی، ص219.

[56] - التحفه اللطیفه، ج2 ص382

[57] - التحفه اللطیفه،ج2 ص382.

[58] - اخبار مدینه، ص429؛ تاریخ معالم المدینه المنوره، ص109

[59] - مدینه شناسی،ج1 ص84.

[60] - اخبار مدینه،ص215.

[61] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[62] - مرآه الحرمین، ص551؛ تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص170.

[63] - مرآه الحرمین، همان؛ تعمیر و توسعه، همان.

[64] - ساختمان حرم شریف نبوی، ص28.

[65] - تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ص146.

[66] - الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247؛ مدینه شناسی،ج1 ص59.

[67] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،ص219.

[68] - اخبار مدینه،ص266.

[69] -تاریخ معالم المدینه المنوره، ص190؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ،ج2 ص159.

[70] - تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص298

[71] - تاریخ معالم المدینه،ص190.

[72] - معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، ج1 ص187.

[73] - اخبار مدینه، ص297 و 298.

[74]- اخبار مدینه،ص296.

[75] - اخبار مدینه، ص253؛ تاریخ معالم المدینه، ص367.

[76] -الاعلام باعلام بیت الله الحرام،ص247.