مسجد براثا (قدیم)
مسجد بُراثا، یکی از مساجد تاریخی و مقدس شیعیان عراق، در قرون اولیه اسلامی که دارای توجه و اهمیت زیادی بوده و در براثا، محلی در نزدیکی شهر بغداد قرار داشت.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | بنا بر برخی نقل‌ها راهب مسیحی مسلمان‌شده به دست امام علی(ع) و برخی نقل‌ها خود امام علی(ع) |
| تأسیس | زمان امام علی(ع) |
| کاربری | عبادتگاه |
| مکان | یکی از محله‌های اطراف بغداد در جنوب باب محول، در سمت قبله کرخ |
| وقایع مرتبط | عبادتگاه مسیحی |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | سال ۳۲۸ ه. به دستور وزیر الراضی خلیفه عباسی |
علت اهمیت و قداست این مسجد روایاتی است که در فضیلت این مسجد نقل شده است؛ از جمله آنها روایتی است که حضرت امام علی(ع)، در مسیر بازگشت خود از جنگ نهروان، در محل این مسجد توقف کرد و با اصحاب خود، نماز جماعت ادا نمود و یک راهب مسیحی با مشاهده این نماز اسلام آورد و طبق برخی نقل‌ها به دستور امام علی(ع) در این محل مسجدی بنا کرد و برخی نیز بنای آنرا به امام علی(ع) نسبت داده‌اند.
مسجد براثا در سده چهارم هجری به دستور مقتدر عباسی با خاک یکسان شد و زمین مسجد، به گورستان پشت آن ملحق گشت اما در سال ۳۲۸ ه. به دستور وزیر الراضی خلیفه عباسی، مسجد بازسازی و توسعه پیدا کرد.
این مسجد تا سال ۴۵۰ ه. ق، فعال بود و شیعیان در آن نماز جمعه برپا می‌کردند و محل تدریس و نقل روایات بود ولی بر اثر سخت‌گیری اهل‌سنت بغداد بر شیعیان، مسجد تعطیل شد و در قرون ششم و هفتم هجری، از مسجد براثا، ویرانه‌ای بیش باقی نمانده بود.
جایگاه مسجد
مسجد براثا، از مساجد تاریخی و مقدس شیعیان عراق است که در قرون اولیه اسلامی، به شدت مورد توجه و اهتمام آنان بوده است.
اهمیت و تقدس این مسجد برای شیعیان، از روایاتی سرچشمه می‌گیرد که در فضیلت این مسجد، نقل شده است؛ از جمله در تعدادی از منابع شیعه، روایاتی نقل شده است که حضرت امام علی(ع)، در مسیر بازگشت خود از جنگ نهروان، در محل این مسجد توقف کرد و با اصحاب خود، نماز جماعت ادا نمود. یک راهب مسیحی که در صومعه خود، نزدیک این مسجد می‌زیست، با مشاهده نماز گزاردن امام(ع) در این مکان، به حضور ایشان رسید و اسلام آورد. البته در منابع مختلف، این حادثه با جزئیات متفاوتی، نقل شده است.
روایت اسلام‌آوردن مسیحی با نماز امام علی
براساس روایت شیخ صدوق و شیخ طوسی که سند آن به جابر بن عبدالله انصاری می‌رسد، لشکر صد هزار نفره امیرمؤمنان(ع) پس از بازگشت از جنگ خوارج، به امامت امام(ع) در براثا نماز خواندند. یک (راهب) مسیحی از صومعه خود پایین آمد و سراغ فرمانده لشکر را گرفت. آنها امام(ع) را به او نشان دادند و او از امام پرسید که آیا تو پیامبر یا وصی پیامبری؟ امام نیز خود را وصی پیامبر معرفی کرد. راهب گفت که من صومعه خود را به احترام این جایگاه (براثا)، در اینجا ساخته‌ام و در کتب آسمانی خوانده‌ام که در اینجا و با این جمعیت، جز پیامبر یا وصی پیامبر، نماز نمی‌خواند. سپس اسلام آورد و همراه با لشکر امام(ع) به کوفه رفت.[۱]
نقل شیخ طوسی
شیخ طوسی به نقل از شیخ مفید، داستان متفاوتی از این داستان را با تفصیل و جزئیات بیشتر، از امام محمد باقر(ع) نقل کرده که متن کامل آن، چنین است: [۲]
هنگامی که امیرمؤمنان(ع) از جنگ با خوارج باز می‌گشت، به «زوراء» رسید و به مردم فرمود: «اینجا زوراء است. پس حرکت کنید و از آن دور شوید. همانا «خسف» و فرو رفتن در آن، از فرو رفتن میخ در الَک، تندتر است». پس هنگامی که به منطقه‌ای از زمین آنجا رسید، پرسید: «این چه زمینی است؟» گفتند: «بحرا». حضرت فرمود: «زمینی شوره‌زار است. از آن دور شوید و به سمت راست، حرکت کنید». هنگامی که به «یمنة السواد» رسید، راهبی را در صومعه‌ای مشاهده کرد و از وی پرسید: «ای راهب! آیا در اینجا فرود آییم؟» راهب گفت: «با سپاهیانت در این زمین فرو میا». امام پرسید: «چرا؟» راهب گفت: «ما در کتابمان خوانده‌ایم که جز وصی پیامبر که به همراه سپاهیانش در راه خدا می‌جنگد، در این منطقه فرو نمی‌آید». امیرمؤمنان به او فرمود: «من سرور اوصیایم». راهب گفت: «پس تو همان کم‌موی‌ترین مرد قریش و جانشین محمد(ص) هستی!». امیرمؤمنان به او فرمود: «من همانم».
پس راهب نزد او آمد و گفت: «شریعت و آیین اسلام را بر من عرضه بدار. من در انجیل، صفات تو را یافته‌ام و (اینکه) تو در زمین براثا (خانه مریم(س) و زمین عیسی(ع)) فرو می‌آیی». امیرمؤمنان گفت: «بایست و چیزی را به ما خبر مده». سپس به مکانی رسید و فرمود: «به اینجا ضربه‌ای بزنید». آنگاه با پای خود، ضربه‌ای به آنجا زد و چشمه‌ای روان، از آن محل جوشید. امام فرمود: «این چشمه مریم(س) است که برای وی شکافته شد». سپس فرمود: «اینجا را به مقدار هفده ذراع بکنید». پس آنجا را کندند و صخره‌ای سفید، نمایان گشت. حضرت فرمود: «اینجا مریم(س)، حضرت عیسی(ع) را از شانه‌اش بر زمین گذاشت و نماز خواند.
سپس امیرمؤمنان، صخره را محکم ساخت و بر آن، نماز گزارد و در آنجا چهل روز باقی ماند و نماز را کامل برپا داشت و خانواده خود را در خیمه‌ای نزدیک که صدایشان به حضرت می‌رسید، جای داد. سپس فرمود: «اینجا زمین براثا و خانه مریم(س) است و در این جایگاه مقدس، پیامبران نماز گزارده‌اند». امام باقر (علیه‌السّلام) (در ادامه) فرمود: «و ما یافتیم که ابراهیم(ع) در اینجا، پیش از عیسی(ع) نماز خوانده است».
شبیه این روایت را نیز قطب راوندی نقل کرده است.[۳]
نقل ابن‌شهرآشوب
ابن‌شهرآشوب در کتاب خود، بخشی از همین روایت را که دربرگیرنده خبر ضربه زدن ایشان به زمین و جوشیدن چشمه و کندن زمین و یافتن صخره سفید است، از محمد بن قیس نقل کرده است.[۴] او همچنین خبر دیگری را از حارث اعور، عمرو ابن حریث و ابوایوب، نقل کرده است که در آن، اشاره‌ای به جوشیدن چشمه آب و یافتن صخره سفید، نشده است. اما محتوای کلی آن، مشابه بخش آغازین روایت امالی طوسی (داستان اسلام‌آوردن راهب) است. البته با این تفاوت که بر اساس روایت ابن‌شهرآشوب، نام راهب، «حباب» است و امیرمؤمنان(ع) به وی، دستور داد تا دیر خود را به مسجد تبدیل کند و او نیز همراه امیرمؤمنان(ع)، به کوفه رفت و در آنجا اقامت کرد و پس از شهادت امام(ع)، به مسجد براثا بازگشت.[۵]
ابن‌شهرآشوب در ادامه، روایتی را به نقل از «زاذان»، از امیرمؤمنان(ع) نقل کرده است که در واقع، دنباله روایت قبلی است؛ چنان‌که در آن، آمده است:
امام(ع) از «حبّاب» پرسید: [۶] «از کجا آب می‌نوشی؟» گفت: «از دجله». امام پرسید: «چرا چشمه‌ای حفر نمی‌کنی تا از آن آب بیاشامی؟» راهب گفت: «حفر کردم. اما آب آن، شور بود». امام فرمود: «اکنون چشمه دیگری حفر کن». پس راهب چشمه‌ای حفر کرد و آب زلالی از آن، خارج شد. امام فرمود: «ای حباب! از این پس، آب آشامیدنی تو از اینجا خواهد بود».
همچنین در برخی از منابع شیعه، تنها به نماز خواندن امام علی(ع) در براثا، در بازگشت از جنگ نهروان، بدون اشاره به داستان اسلام‌آوردن راهب یا آشکار کردن چشمه و سایر وقایع آن، اشاره شده است.[۷]
فضیلت مسجد
در برخی منابع دیگر، بدون اشاره به داستان حضور و نماز خواندن امام علی(ع) در براثا، فضایل دیگری برای مسجد براثا، نقل شده است؛ از جمله ابن‌قولویه به سند خود از ابوالحسن حذاء، از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده است که ایشان فرمود: انّ الی جانبکم مقبرة یقال لها براثا یحشر منها عشرون ومائة الف شهید کشهداء بدر.
در سمت شما، قبرستانی وجود دارد که به آن براثا می‌گویند و از آن، صد و بیست هزار شهید همانند شهدای بدر، محشور خواهند گشت.[۸]
موقعیت مسجد
براثا در اصل، روستایی قدیمی‌تر از بغداد بود که پس از توسعه این شهر، به یکی از محله‌های اطراف آن، تبدیل شد. موقعیت آن، جنوب باب محول، در سمت قبله کرخ بود.[۹]
زمان تاسیس
درباره تاریخ بنای مسجد براثا، اطلاع دقیقی در دست نیست. براساس یکی از نقل‌های ابن‌شهرآشوب که گذشت، این مسجد را راهب مسیحی ساکن آنجا پس از اسلام‌آوردن خود، به دستور امیرمؤمنان(ع) بنا کرد.[۱۰] از میان جغرافی‌دانان مسلمان نیز ابن‌حوقل، ساخت مسجد را به امام علی(ع) نسبت داده است.[۱۱]
تخریب مسجد به دستور مقتدر
در سده چهارم هجری، مسجد براثا، محل توجه شیعیان بود و آنها در آن می‌نشستند و نماز می‌خواندند. در سال 313 ه. ق- 925 م، به مقتدر عباسی خبر رسید که شیعیان در این مسجد، جمع می‌شوند و به صحابه پیامبر، دشنام می‌دهند. از این‌رو به دستور وی، در یک روز جمعه که انبوه شیعیان در مسجد مشغول نماز بودند، مسجد با خاک یکسان شد و بسیاری از حاضران، دستگیر و زندانی شدند و زمین مسجد، به گورستان پشت آن ملحق گشت.
بازسازی مسجد
سپس در سال 328 ه. ق- 940 م، به دنبال درخواست شیعیان، «بَجکَم ماکانی»، وزیر الراضی خلیفه عباسی، دستور بازسازی و توسعه مسجد را صادر کرد. بسیاری از زمین‌های اطراف مسجد، از جمله گورستان نزدیک آن، خریداری شد و با فتوای فقها، قبرهای بسیاری نبش، و بقایای اجساد در جایی دیگر، دفن گردید. در ساختمان مسجد، گچ و آجر به کار رفت و سقف آن از چوب ساجِ منقوش ساخته شد و بر کتیبه مسجد نام الراضی حک گردید و مردم بار دیگر برای نماز و تبرک بدان‌جا روی آوردند.[۱۲]
به گفته منابع تاریخی، بازسازی مسجد در سال 329 ه. ق، به پایان رسید[۱۳] و با تعیین احمد بن فضل هاشمی، امام جماعت رصافه، به عنوان امام براثا از جانب خلیفه، نخستین نماز جمعه در هجدهم همین ماه، با حضور انبوه بغدادیان و صاحب شرطه، به صورت رسمی اقامه شد. سپس بعدها به دستور متقی عباسی، منبری از دوره هارون الرشید که در انبار جامع منصور، نگهداری می‌شد، در قبله‌گاه مسجد نصب شد. بر کتیبه این منبر، عبارتی به شرح زیر وجود داشت: «ممّا امر به الرشید سنة اثنتین وتسعین ومائة علی ید الفضل بن الربیع»؛ «این منبر در سال 192 ه. ق، به دستور هارون الرشید و به دست فضل بن ربیع، ساخته شد». [۱۴]
تلاش حنبلیان بر تخریب مسجد
پس از درگذشت بجکم، حنبلیان بغداد که تعصب زیادی علیه شیعه داشتند، تلاش کردند بار دیگر مسجد براثا را ویران کنند. اما به دستور متقی، تعدادی از حنبلیان دستگیر شدند و مورد تنبیه و شکنجه قرار گرفتند. ابن‌جعفر خیاط نیز دستور داد تا مسجد براثا، حفظ شود و هرکس را که تلاش کرده بود تا مسجد را خراب کند، گردن بزنند.[۱۵]
همان‌گونه که از نوشته مورخان و سایر منابع برمی‌آید، مسجد براثا در دو قرن چهارم و پنجم هجری، محل اجتماع و گردهمایی شیعیان بوده (خطیب بغدادی درباره مسجد براثا نوشته است: «وکانت الرافضة تجتمع هناک». [۱۶]) و برای آنان، اهمیت ویژه‌ای داشته است.
مرکز تدریس
در منابع، گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه بسیاری از علما و محدثان شیعه، در این مسجد، به تدریس و نقل حدیث می‌پرداختند، برای مثال، ابن‌عقده، محدث بزرگ زیدی‌مذهب، در این مسجد، به روایت حدیث می‌پرداخت ([۱۷] شیخ طوسی حدیثی از ابوعمرو بن مهدی، نقل کرده است که آن را ابن‌عقده در روز جمعه، هشت روز پیش از پایان ماه جمادی‌الاولی سال 330 ه. ق، بعد از نماز جمعه در مسجد براثا نقل کرده است. [۱۸]) و به گفته برخی از مورخان اهل سنت، احادیثی در نکوهش برخی از صحابه پیامبر(ص) نقل می‌کرد.[۱۹]
خطیب بغدادی نیز در ذیل زندگی‌نامه ابن‌قادسی (متوفای 447 ه. ق)، نوشته است که او ابتدا در مسجد جامع المنصور در بغداد، به نقل حدیث می‌پرداخت. اما بعد به مسجد براثا رفت و علت آن را چنین بیان کرد که در مسجد المنصور، ناصبیان به او اجازه نمی‌دادند که احادیث فضایل اهل‌بیت را روایت کند.[۲۰] همچنین شیخ مفید در سال 352 ه. ق، در مسجد براثا، حدیثی را از ابوعلی احمد بن محمد صولی، شنیده است.[۲۱]
قبرستان کنار مسجد
کنار مسجد براثا، قبرستانی برای دفن مردگان وجود داشته است که پیش از این، روایتی از امام جعفر صادق(ع) در فضیلت آن، نقل کردیم. برخی از شخصیت‌های شیعه، در این قبرستان دفن شده‌اند که از آن جمله، می‌توان از ابن‌مطلب یاد کرد که در سال 332 ه. ق، به دستور متقی عباسی، گردن زده شد و شیعیان در مسجد براثا، بر او نماز خواندند و در آنجا، به خاک سپردند.[۲۲]
تعطیلی مسجد
شیعیان تا سال 450 ه. ق، در این مسجد خطبه می‌خواندند و نماز جمعه برگزار می‌کردند. اما از این تاریخ، این شعائر، تعطیل و متوقف گردید.[۲۳] علت تعطیلی نماز در مسجد براثا، سختگیری‌های اهل سنت در بغداد به شیعیان بود که به قتل برخی از شخصیت‌های شیعه و غارت خانه شیخ طوسی و در نتیجه مهاجرت وی به نجف، منجر شد.
ویرانی مسجد در قرون ششم و هفتم
در قرون ششم و هفتم هجری، از مسجد براثا، ویرانه‌ای بیش باقی نمانده بود. یاقوت حموی درباره وضعیت براثا در زمان خود می‌نویسد:
این محله، دارای مسجد جامعی بود که شیعیان در آن نماز می‌خواندند و بعدها ویران شد. اکنون از محله براثا، اثری باقی نمانده است. اما از دیوارهای مسجد، آثاری باقی می‌باشد که از مصالح آن، در ساخت بناهای دیگر استفاده می‌شود.[۲۴]
اربلی نیز مسجد براثا را دیده و درباره آن نوشته است:
زمین براثا، نزدیک باب محول، در فاصله حدود یک میل یا بیشتر از بغداد است. مسجد براثا در آنجا واقع است که اکنون خرابه شده و بخشی از دیوارهایش باقی مانده است. من به آنجا وارد شدم و نماز خواندم و خود را به آن، تبرک نمودم.[۲۵]
پانویس
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص151؛ تهذیب الاحکام، ج3، ص264.
- ↑ ترجمه امالی طوسی، ج1، ص431 و 433 (مجلس 7، حدیث 340/ 42.
- ↑ الخرائج والجرائح، ج2، ص552 و 553.
- ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ج2، ص299 و 300.
- ↑ همان، ص299.
- ↑ همان، ص299.
- ↑ الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین، شاذان بن جبرئیل القمی، ص170؛ الفضائل، شاذان بن جبرئیل القمی، ص68؛ عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب، ص1؛ العقد النضید والدر الفرید، محمد بن حسن القمی، ص18.
- ↑ کامل الزیارات، ص346؛ ترجمه کامل الزیارات، ص995.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص362.
- ↑ مناقب آل ابی‌طالب، ج2، ص299.
- ↑ صورة الارض، ابن حوقل، ص216.
- ↑ تاریخ بغداد، ج1، ص429؛ همچنین ر. ک: المنتظم، ج13، ص247.
- ↑ تجارب الامم، ابن مسکویه، ج6، ص38؛ تکملة تاریخ الطبری، محمد بن عبدالملک الهمدانی، ج1، ص120.
- ↑ تاریخ بغداد، ج1، ص429 و 430؛ همچنین ر. ک: الاوراق، قسم اخبار الراضی بالله والمتقی لله، محمد بن یحیی (ابوبکر الصولی)، ج2، ص192.
- ↑ الاوراق، قسم اخبار الراضی بالله والمتقی لله، ج2، ص198.
- ↑ ر. ک: تاریخ بغداد، ج8، ص17.
- ↑ الاوراق، قسم اخبار الراضی بالله والمتقی لله، ج2، ص225.
- ↑ ر. ک: امالی شیخ طوسی، ص169.
- ↑ المنتظم، ابن جوزی، ج14، ص37.
- ↑ تاریخ بغداد، ج8، ص531.
- ↑ الامالی، الشیخ المفید، ص165.
- ↑ الاوراق، قسم اخبار الراضی بالله والمتقی لله، ج2، ص249.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص363.
- ↑ همان، ص362.
- ↑ کشف الغمة فی معرفة الائمة، الاربلی، ج2، ص20.
منابع
- من لا يحضره الفقيه: محمد بن علي بن بابويه القمي (الشيخ الصدوق)، تحقيق: السيد حسن الموسوي الخرسان، طهران، دار الكتب الاسلامية، ١۴١٠ه. ق.
- تهذيب الاحكام: محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تحقيق: السيد حسن الموسوي الخرسان، تهران، دار الكتب الاسلامية، ١٣٩٠ه. ق.
- امالى شيخ طوسى (ترجمه فارسى): محمد بن حسن (شيخ طوسى)، ترجمه: صادق حسن‌زاده، چاپ ١، قم، انديشۀ هادى، ١٣٨٨ه. ش.
- الخرائج والجرائح: سعيد بن عبدالله (القطب الراوندي)، قم، مؤسسة الامام المهدي(ع)، ١۴٠٩ه. ق.
- مناقب آل ابي‌طالب: محمد بن علي السروي المازندراني (ابن شهرآشوب)، تحقيق: يوسف البقاعي، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩١م.
- الروضة في فضائل اميرالمؤمنين(ع): شاذان بن جبرئيل القمي، تحقيق: علي الشكرچي، ط ١، قم، مكتبة الامين، ١۴٢٣ه. ق.
- الفضائل: شاذان بن جبرئيل القمي، النجف الاشرف، المكتبة الحيدرية ومطبعتها، ١٣٨١ه. ق - ١٩۶٢م.
- عيون المعجزات: حسين بن عبدالوهّاب، النجف الاشرف، المطبعة الحيدرية، ١٣۶٩ه. ق - ١٩۵٠م.
- العقد النضيد والدّرّ الفريد: محمد بن حسن القمي، تحقيق: علي اوسط الناطقي، ط ١، قم، دار الحديث، ١۴٢٣ه. ق - ١٣٨١ه. ش.
- كامل الزيارات: جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمي)، تصحيح: بهراد الجعفري، ط١، تهران، صدوق، ١٣٧۵ه. ش.
- كامل الزيارات (ترجمه فارسى): جعفر بن محمد بن جعفر (ابن قولويه قمى)، ترجمه: محمدجواد ذهنى تهرانى، تهران، پيام حق، ١٣٨٧ه. ش.
- معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.
- صورة الارض: محمد بن حوقل النصيبي (ابن حوقل)، بيروت، دار مكتبة الحياة، ١٩٩٢م.
- تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام): احمد بن علي بن ثابت (الخطيب البغدادي)، تحقيق: بشّار عوّاد معروف، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.
- المنتظم في تاريخ الملوك والأمم: عبدالرحمان بن علي البغدادي (ابن الجوزي)، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا، ط ١، بيروت، دار الكتب العلميه، ١۴١٢ه. ق - ١٩٩٢م.
- تجارب الامم: احمد بن محمد الرازي (ابن مسكويه)، تحقيق: ابوالقاسم امامي، تهران، سروش، ١٣٧٩ ه. ش - ٢٠٠٠م.
- تكملة تاريخ الطبري: محمد بن عبدالملك الهمداني، تحقيق: البرت يوسف كنعان، ط ٢، بيروت، المطبعة الكاثوليكية، ١٩۶١م.
- الاوراق - قسم اخبار الراضي بالله والمتقي لله: محمد بن يحيي (ابوبكر الصولي)، تحقيق: ج. هيورث دن، القاهرة، شركة الامل للطباعة والنشر.
- الامالي: محمد بن الحسن (الشيخ الطوسي)، تحقيق: قسم الدراسات الاسلامية - مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، ١۴١۴ه. ق.
- الامالي: محمد بن محمد البغدادي (الشيخ المفيد)، تحقيق: حسين استاد ولي و علي‌اكبر الغفاري، قم، منشورات جماعة المدرسين في الحوزة العلميه، ١۴٠٣ه. ق.
- معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي، بيروت، دار صادر، ١٣٩٧ه. ق - ١٩٧٧م.
- كشف الغمّة في معرفة الائمة: علي بن عيسي الاربلي، ط ٢، بيروت، دار الاضواء، ١۴٠۵ه. ق - ١٩٨۵م.