ثویه (کوفه)

ثَویه، محدوده‌ای بیابانی، پشت دو شهر کوفه و حیره و در شرق منطقه غری قرار داشت. امروزه، شهر نجف منطقه ثویه را دربرگرفته است.۶ هزار مسلمان و گروه زیادی از صحابه، تابعین و یاران نزدیک امام علی(ع) در آن دفن شده‌اند. مرقد کمیل بن زیاد در این منطقه قرار دارد.

مفهوم‌شناسی

واژه ثویه، مؤنث ثوی، و به معنای اقامت کردن است. در قرآن، مشتقّات «ثواء» ذکر شده؛ مانند ﴿النَّارُ مَثْوَاکمْ﴾؛ یعنی آتش دوزخ محل اقامت شماست. زندانی شدن و مدفون شدن، معانی دیگری است که برای این واژه بیان شده است.

واژه ثویه، به دو گونه، ثُویه و ثَوِیه تلفظ شده است. احمد بن عبدالله بکری، جغرافی‌دان، ثَوِیه را دقیق‌تر می‌داند.

گستره جغرافیایی

گستره ثویه، از خندق شهر کوفه آغاز می‌شد و به طرف شهر نجف و در امتداد خط مستقیمی که موازی خندق شهر کوفه است، به طرف جنوب، به شهر حیره می‌رسید. ثویه، در طرف صحرا، و پشت دو شهر کوفه و حیره، در شرق منطقه غری واقع می‌شد. ثویه ناحیه‌ای بیابانی و وسیع بود که قبایل عرب در آن ساکن بودند. یکی از این قبایل، قبیله معروف طَی بود. امروزه شهر نجف، منطقه ثویه و غری را دربرگرفته است.

برخی معتقدند، خطیب بغدادی، تاریخ‌نگار بین دو منطقه ثویه و غری خلط کرده است. شاید علت اشتباه او، این باشد که هر دو منطقه در پشت شهر کوفه و در کنار یکدیگر قرار دارند. برخی نیز ثویه را خرابه‌ای دانسته‌اند که با شهر حیره یک ساعت فاصله داشته است.

علت نامگذاری

مردم کوفه، مردگانشان را در ثویه دفن می‌کردند؛ به همین دلیل به «ثویه» که یکی از معانی‌اش مدفون شدن است، شهرت یافت. به نظر برخی، ثویه در گذشته زندان نعمان بن منذر بوده؛ او کسی را که قصد کشتنش را داشت به آن زندان می‌فرستاد. پس به هر کسی که در آنجا می‌افتاد گفته می‌شد:«بها ثوی» یعنی در آنجا ماند. از این رو به نام ثویه خوانده شد.

آرامگاه صحابه و تابعین

ثویه بیابانی در بیرون کوفه بود، که ۶ هزار مسلمان و گروه زیادی از صحابه، تابعین و یاران نزدیک امام علی(ع) در آن دفن شدند؛ از جمله: خباب بن ارت، قنبر، زید بن صوحان، صعصعة بن صوحان و کمیل بن زیاد.

رسم مردم کوفه بر این بود که مردگان را در ثویه، که به کوفه نزدیک بود، دفن می‌کردند. امام علی(ع) وصیت کرد در منطقه غری که از کوفه دورتر بود، دفن شود و قبرش مخفی بماند تا بدنش از دست‌درازی دشمنانش حفظ شود.

مزار کمیل بن زیاد

از قبور صحابه و تابعین که در ثویه دفن شدند اثری باقی نیست؛ فقط مرقد کمیل بن زیاد، مشخص مانده است.

موضع راس الحسین

سر امام حسین(ع) و فرزندان و اصحابش را پیش از آنکه وارد کوفه کنند در منطقه ثویه، نزدیک مرقد کمیل بن زیاد بر زمین گذاشتند. در این موضع مسجدی به نام حنانه قرار گرفته است.

پایگاه نظامیان انگلیسی

منطقه ثویه و مرقد کمیل بن زیاد، در جریان انقلاب نجف، سال ۱۹۱۸م، پایگاه نظامیان انگلیسی به فرماندهی فرانک بالفور شده بود. آن‌ها پس از کشته شدن حاکم نجف، کاپیتان مارشال به این منطقه فرستاده شده بودند.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله ثویه و موقعیت جغرافیایی آن، حسن الحکیم، ترجمه محمدحسین خوشنویس، فصلنامه فرهنگ زیارت، جلد ۵، ص۷۲، ۱۳۸۸، است.

• الأغانی، ابوالفرج اصفهانی.
• الامالی، محمد بن الحسن، الطوسی، تحقیق: قسم الدراسات الاسلامیة-مؤسسة البعثة، قم،‌دار الثقافة، ۱۴۱۴ق.
• تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی زبیدی، محمد بن محمد،‌دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
• تاریخ بغداد، خطیب بغدادی احمد بن علی، تحقیق:عطا، مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلميه، بیروت، ۱۴۱۷ق.
• تاریخ الکوفه، براقی، حسین،‌ دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۷ق.
• تاریخ النجف، براقی، حسین،‌ دار المورخ العربی، بیروت، چاپ اول، ۲۰۰۹م.
• ثورة النجف، الاسدی حسن،‌دار الحریة للطباعة، بغداد، ۱۹۷۵م.
• الکامل فی التاریخ،ابن اثیر، علی بن محمد،‌ دار صادر، بیروت، ۱۳۸۰ق.
• عتبات عالیات عراق، قائدان، اصغر، مشعر، تهران، ۱۳۸۷ش.
• العراق فی رسائل المس بیل۱۹۱۷/۱۹۲۶، جیرترود بیل، ترجمه جعفر الخیاط، الطبعة الأولی، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ۱۴۲۴ق.
• فرحة الغری فی تعیین قبر أمیر المؤمنین(ع)، ابن طاووس، عبد الکریم بن احمد، قم، بی‌تا.
• لسان العرب، ابن منظور، محمدبن مکرم،‌دار صادر، بیروت، الطبعة الثالثة، ۱۴۱۴ق، ۱۹۹۴م.
• مراقد المعارف، حرز الدین محمد، منشورات سعید بن جبیر، الطبعة الاولی، بی‌جا، ۱۳۷۱ش.
• المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، حکیم، حسن عیسی، المکتبه الحیدریه، قم، ۱۳۸۵ش.
• معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع، عبد الله بن عبد العزیز البکری، حققه مصطفی السقا، الطبعة الثالثة، عالم الکتب، بیروت، ۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م‌.
• معجم البلدان، یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله،‌ دار صادر، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۹۹۵م.
• وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، ابن خلکان احمد بن محمد، محقق:عباس، احسان،‌ دار صادر، بیروت، بی‌تا.