غسل زیارت

غسل زیارت، غسلی است که پیش از زیارت کعبه یا یکی از معصومان(ع) انجام می‌شود. بسیاری از فقیهان شیعه این غسل را مستحب دانسته و برای استحباب آن روایاتی را گواه آورده‌اند. غسل زیارت، در بین اقسام غسل مستحبی، غسل مکانی و فعلی شمرده شده است. بسیاری از فقیهان شیعه غسل ورود به حرم معصومان(ع)، حتی اگر قصد زیارت نباشد را نیز مستحب دانسته‌اند.

مستحب بودن غسل زیارت

بسیاری از فقیهان شیعه^{[یادداشت ۱]} غسل زیارت را مستحب می‌دانند.^[۱] حتی ابن حمزه، اعتقاد دارد هیچ فقیهی با مستحب بودن آن مخالف نیست. فاضل هندی^[۲] و سید علی طباطبایی^[۳] ، دو فقیه شیعی می‌گویند بزرگان فقه شیعه بر استحباب این غسل یقین داشتند. مستحب بودن این غسل را از دلایل و شواهد زیر به دست آورده‌اند:

روایاتی که بر استحباب این غسل گواهی می‌دهند
ادعای اجماع^[۴]
ادعای شهرت^[۵]

روایات گواه بر استحباب غسل زیارت

روایاتی که فقیهان شیعه برای استحباب غسل زیارت گواه آورده‌اند، سه دسته‌اند:

روایات غسل زیارت

در برخی روایات به غسل زیارت، بدون اشاره به زیارتِ معصومی خاص سفارش شده است. برای نمونه:

امام رضا(ع) غسل زیارت را به عنوان یکی از غسل‌های مستحب نام برده است.^[۶]^{[یادداشت ۲]}
علاء بن سَیابه، صحابی امام صادق(ع) از وی غسلی را نقل کرده، که هنگام ملاقات با هر امامی مستحب است انجام شود.^[۸]

اگر چه ظهور این روایت فقط زمان زنده بودن معصومان(ع)را شامل می‌شود؛ امّا بعد از شهادت آن‌ها را نیز دربرمی‌گیرد؛ زیرا احترام آنان در هر دو زمان (پیش از شهادت و پس از شهادت) لازم است.^[۹]

ابی المَعزاء، روای مورد اعتماد علمای رجال^[۱۰] ، از امام کاظم(ع) غسلی را نقل کرده، که برای زیارت ائمه(ع) در خواب سفارش شده است.^[۱۱]

محمدحسن نجفی، شیخ انصاری و آقا رضا همدانی، سه فقیه شیعی این روایت را برای مستحب بودن غسل زیارت گواه آورده‌اند.^[۱۲]

امام هادی(ع) در روایت زیارت جامعه کبیره، که برای زیارت همۀ معصومان(ع) گفته شده، به انجام غسل تأکید کرده است.^[۱۳]

روایات غسل زیارتِ معصومی خاص

در برخی روایات به غسل زیارتِ معصومی خاص سفارش شده است. مانند:

امام صادق(ع) به سلیمان بن عیسی، زیارت از راه دور آموزش داده؛^[۱۴] در حالی که پیش از انجام زیارت به غسل سفارش کرده است. منظور وی، زیارت خودِ او، از راه دور، در حال زنده بودن اوست.^[۱۵]
در برخی روایات دیگر نیز به صورت خاص برای زیارت حضرت محمد(ص)، امام علی(ع)، امام رضا(ع)، امام کاظم(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام حسن عسکری(ع) به انجام غسل سفارش شده است.^{[یادداشت ۳]}

برخی از فقیهان شیعی^[۱۷] این غسل را شامل همۀ معصومان(ع) دانسته و فرقی میان زیارت آنان نگذاشته‌اند. وحید بهبهانی، فقیه شعیی اعتقاد دارد همۀ معصومان(ع) یک نورند و جایگاه آنان یکسان است؛ بنابراین نمی‌توان غسل را برای زیارت برخی از آنان منحصر کرد.^[۱۸]

روایات غسل زیارت کعبه

در برخی روایات به غسل زیارت کعبه سفارش شده است. سماعه و ابن سنان، صحابیان امام صادق(ع) دو روایت از وی درباره غسل زیارت کعبه بیان کرد.^[۱۹] محمد بن مسلم نیز از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایتی را در این باره نقل کرده است.^[۲۰] برخی از فقیهان شیعه^{[یادداشت ۴]} این روایات را برای استحباب غسل زیارت معصومان(ع) گواه آورد.^[۲۱] برخی دیگر^{[یادداشت ۵]} به این استناد اشکال وارد کرد.^[۲۲]

غسل زیارت، غسل فعلی و مکانی

بسیاری از فقیهان شیعه غسل مستحبی را به سه قسم زمانی^{[یادداشت ۶]} ، مکانی^{[یادداشت ۷]} و فعلی^{[یادداشت ۸]} تقسیم کرده‌اند.^[۲۳] آن‌ها غسل زیارت را غسل فعلی می‌دانند؛ چون انجام آن پیش از فعلِ زیارت مستحب است؛ برخی آن را غسل مکانی نیز می‌دانند؛ زیرا انجام آن برای ورود به حرم معصومان(ع) مستحب است.^[۲۴]

غسل ورود به حرم معصوم(ع)

بسیاری از فقیهان شیعه^[۲۵] معتقدند وقتی شخصی تصمیم دارد وارد حرم یکی از معصومان(ع) شود، حتی اگر قصد نداشته باشد زیارت کند، مستحب است غسل کند. این غسل را غسل ورود به حرم معصوم(ع) می‌گویند. مستحب بودن این غسل را از دلیل‌های زیر به دست آورده‌اند:

روایتی^[۲۶] از امام صادق(ع) دربارۀ غسل کردن برای ورود به مسجدالنبی(ص)^[۲۷]^{[یادداشت ۹]}
روایاتی که علامه حلّی^[۲۹] ، فقیه شیعی به آن‌ها اشاره کرده است^[۳۰]
شرافت حرم‌های معصومین(ع)^[۳۱]
ادعای اجماع^[۳۲]

پانویس

↑ المقنعه، ص۵۱؛ المبسوط، ج۱، ص۴۰؛ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، ص۲۵۱؛ الجمل و العقود فی العبادات، ص۵۳؛ المهذب، ج۱، ص۳۳؛ السرائر، ج۱، ص۱۲۵؛ اصباح الشیعة بمصباح الشریعه، ص۴۸؛ نزهة الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر، ص۱۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۶؛ شرایع الإسلام، ج۱، ص۳۷؛ المختصر النافع، ج۱، ص۱۶؛ تبصرة المتعلّمین، ص۳۴؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۴۷۴؛ نهایة الأحکام، ج۱، ص۱۷۸؛ الارشاد الاذهان، ج۱، ص۲۲۰؛ الرسائل العشر (لابن فهد)، ص۵۴؛ البیان، ص۳۸؛ الدروس، ج۱، ص۸۷؛ النفلیة، ص۹۵؛ مصابح الظلام، ج۴، صص۹۰ - ۸۸؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج۱، ص۷۶؛ مشارق الشموس، ج۱، ص۲۱۶.
↑ کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۰.
↑ ریاض المسائل، ج۱، ص۴۹۲.
↑ غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، ص۶۲.
↑ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.
↑ مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۹۷.
↑ کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۱؛ کتاب الطهار، ج۳، ص۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.
↑ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۰۱؛ الوافی، ج۱۴، ص۱۳۲۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۹۰.
↑ وحید بهبهانی، صاحب حدائق، صاحب مفتاح الکرامه، حر عاملی، صاحب ریاض، شیخ انصاری، صاحب جواهر و آقا ضیاء عراقی این روایت را گواه آورد. مصابیح الظلام، ج۴، ص۸۸؛ الحدائق الناضره، ج۴، ص۱۸۹؛ مفتاح الکرامه، ج۱، ص۸۴؛ هدایة الأمه، ج۵، ص۴۵۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۹۰؛ باَبُ استحباب الغسل لزیارة أمیر المؤمنین و غیره من الائمة؛ ریاض المسائل، ج۱، ص۴۹۳؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ شرح تبصرة المتعلّمین، ج۱، ص۲۹۸.
↑ الفهرست، شیخ الطوسی، ص۶۰؛ رجال النجاشی، ص۱۳۳.
↑ الاختصاص، ص۹۰؛ مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۲۱.
↑ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.
↑ نراقی و صاحب جواهر این روایت را گواه آورد. غنائم الأیام فی ما یتعلق بالحلال و الحرام، ج۱، ص۲۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.
↑ کامل الزیارات، صص۲۸۷ و ۲۸۸.
↑ صاحب جواهر، شیخ انصاری و آقا رضا همدانی این روایت را گواه آورد. جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.
↑ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.
↑ فاضل هندی، صاحب حدائق، آقا رضا همدانی و آخوند خراسانی. کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۱؛ الحداق الناضره، ج۴، ص۱۸۹؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶؛ اللّمعات النیرة فی شرح تکملة التبصرة، ج۱، ص۹۲.
↑ مصابیح الظلام، ج۴، صص۹۰ – ۸۸.
↑ الکافی، ج۳، ص۴۰؛ فقیه، ج۱، ص۴۵؛ التهذیب، ج۱، ص۱۰۴؛ وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۰۴.
↑ تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۱۴.
↑ منتهی المطلب، ج۲، ص۴۷۴؛ مدارک الاحکام، ج۲، ص۱۷۰؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، ج۴، ص۱۸۳؛ مصابیح الظلام، ج۴، ص۸۸؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.
↑ مرآة العقول، ج۱۳، ص۱۲۶؛ مشارق الشموس، ج۱، ص۲۱۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ الحدائق الناضره، ج۴، ص۱۸۳.
↑ شرائع الإسلام، ج۱، ص۳۷؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۴۶۰؛ نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، ج۱، صص۱۷۵و ۱۷۶؛ الرسائل العشر (لابن فهد)، ص۵۴؛ کشف اللثام، ج۱، ص۱۳۳؛ مستند الشیعه، ج۳، ص۳۳۹؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۵؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۹۸.
↑ جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج۵، ص۶۲.
↑ العروة الوثقی، ج۱، ص۴۶۲؛ مستمسک العروة الوثقی، ج۴، ص۲۸۱؛ مصباح الفقیه، ج۶؛ وسیلة النجاة، حاشیه امام، ص۹۱ وسیلة النجاة، حاشیه بهجت صص۶۷ و ۶۸.
↑ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۰۵؛ ر. ک: الکافی، ج۳، ص۴۰؛ الفقیه، ج۱، ص۴۴؛ الخصال، ج۲، صص۴۹۹ - ۴۹۸؛ عیون اخبار الرضا۷، ج۲، ص۱۲۳؛ وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۰۷.
↑ تذکرة الفقها، ج۲، ص۱۴۴؛ مدارک الأحکام، ج۲، ص۱۷۲؛ المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۵۸.
↑ موسوعة الإمام الخوئی، ج۱۰، ص۵۵.
↑ نهایة الأحکام، ج۱، ص۱۷۷.
↑ وسائل الشیعه، ج۲، ص۹۶۰.
↑ مدارک الأحکام، ج۲، ص۱۷۲؛ کشف اللثام، ج۱، ص۱۶۳؛ کشف الالتباس عن موجز أبی العباس، ص۳۴۱؛ تذکرة الفقها، ج۲، ص۱۴۴؛ مستند الشیعه، ج۳، ص۳۳۸؛ ذکری الشیعه، ج۱، ص۲۰۰؛ الحدائق الناضرة، ج۴، ص۲۳۶؛ مفتاح الکرامه، ج۱، ص۸۰؛ غنائم الأیام، ج۱، ص۲۶۶؛ جواهر الکام، ج۶۲۵.
↑ غنیة النزوع، ص۶۲؛ رجوع کنید به: مدارک الاحکام، ج۲، ص۱۷۲.

↑ شیخ مفید، شیخ طوسی، ابن براج، ابن ادریس، کیدری، یحیی بن سعید، ابوالصلاح حلبی، محقق حلّی، علامۀ حلّی، ابن فهد، شهید اول، وحید بهبهانی، محقّق اردبیلی و آقا حسین خوانساری.
↑ فاضل هندی، شیخ انصاری، صاحب جواهر و آقا رضا همدانی این روایت را گواه آورد.^[۷]
↑ برای زیارت امامان مدفون در بقیع غسلی بیان نشده است. محمدحسن نجفی، فقیه شیعی احتمال داده غسل زیارت حضرت محمد(ص) برای زیارت آنان کافی است. وی احتمال می‌دهد دلیل اینکه غسل امامان بقیع به صورت جداگانه بیان نشده، همین باشد.^[۱۶]
↑ علامه حلی، صاحب مدارک، وحید بهبهانی، صاحب جواهر.
↑ مجلسی دوم، خوانساری، شیخ انصاری و صاحب حدائق.
↑ غسل زمانی، غسلی است که انجام آن در زمانی خاص مستحب است.
↑ غسل مکانی، غسلی است که انجام آن برای ورود به مکانی خاص مستحب است.
↑ غسل فعلی، غسلی است که انجام آن پیش یا پس از انجام کاری مستحب است.
↑ محقق خویی به سند و دلالت روایت ایراد دارد.^[۲۸]

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله غسل زیارت، پورامینی، محمدباقر، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول، زمستان ۱۳۸۸، ص۲۸ است.

المقنعة‌ (للمفید)، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادى، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، قم، 1413ق‌.
المبسوط في فقه الإمامية‌، محمد بن حسن‌ طوسى، تحقیق سيد محمد تقى كشفى‌، المكتبة المرتضوية لإحياء الآثار الجعفرية‌، تهران، 1387ق‌.
الاقتصاد الهادي إلى طريق الرشاد‌، محمد بن حسن‌ طوسى، انتشارات كتابخانه جامع چهل‌ستون‌، تهران، 1375ق.
الجمل و العقود في العبادات‌، محمد بن حسن‌ طوسى، مؤسسه نشر دانشگاه فردوسى، مشهد‌، 1387ق.
المهذب‌، عبد العزیز ابن براج قاضی طرابلسى، تصحیح و تحقیق تحت إشراف شيخ جعفر سبحانى‌، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌، قم، 1406ق.
السرائر الحاوي لتحرير الفتاوى‌، محمد بن منصور بن احمد‌ ابن ادریس حلّى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌، قم، 1410ق‌.
إصباح الشيعة بمصباح الشريعة‌، قطب الدين محمد بن حسين‌ كيدرى، تحقیق و تصحیح ابراهيم بهادرى مراغى‌، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، 1416ق.
نزهة الناظر في الجمع بين الأشباه و النظائر‌، یحیی بن سعید حلّى، منشورات رضى‌، قم، 1394ق‌.
الكافي في الفقه‌، ابو الصلاح تقى الدين بن نجم الدين‌ حلبى، مصحح رضا استادى‌، كتابخانه عمومى امام امير المؤمنين(ع)، اصفهان، 1403ق‌.
شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام‌، محقق نجم الدين جعفر بن حسن‌ حلّى، تحقیق و تصحیح عبد الحسين محمد على بقال‌، مؤسسه اسماعيليان‌، قم، 1408ق‌.
المختصر النافع في فقه الإمامية‌، محقق نجم الدين جعفر بن حسن‌ حلّى، مؤسسة المطبوعات الدينية‌، قم، 1418ق‌.
تبصرة المتعلمين في أحكام الدين‌، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدى‌ حلّى، تحقیق و تصحیح محمد هادى يوسفى غروى‌، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌، تهران، 1411ق‌.
منتهى المطلب في تحقيق المذهب‌، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدى‌ حلّی، تحقیق و تصحیح بخش فقه در جامعه پژوهش هاى اسلامى‌، مجمع البحوث الإسلامية‌، مشهد، 1412ق.
نهاية الإحكام في معرفة الأحكام‌، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدى‌ حلّی، مؤسسه آل البيت(ع)، قم، 1419ق.
إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان‌، علامه حسن بن يوسف بن مطهر اسدى‌ حلّی، تحقیق فارس حسون‌، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‌، قم، 1410ق.
الرسائل العشر، احمد بن فهد حلّی، تصحیم سید مهدی رجائی، انتشارات کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۹ق.
البیان، محمد بن مکی عاملی شهید اول، تصحیح محمد حسون، نشر محقق تاریخ، قم، ۱۴۱۲ق.
الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، محمد بن مکی عاملی شهید اول، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۷ق.

[2] المقنعه، ص۵۱؛ المبسوط، ج۱، ص۴۰؛ الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، ص۲۵۱؛ الجمل و العقود فی العبادات، ص۵۳؛ المهذب، ج۱، ص۳۳؛ السرائر، ج۱، ص۱۲۵؛ اصباح الشیعة بمصباح الشریعه، ص۴۸؛ نزهة الناظر فی الجمع بین الأشباه و النظائر، ص۱۵؛ الکافی فی الفقه، ص۱۳۶؛ شرایع الإسلام، ج۱، ص۳۷؛ المختصر النافع، ج۱، ص۱۶؛ تبصرة المتعلّمین، ص۳۴؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۴۷۴؛ نهایة الأحکام، ج۱، ص۱۷۸؛ الارشاد الاذهان، ج۱، ص۲۲۰؛ الرسائل العشر (لابن فهد)، ص۵۴؛ البیان، ص۳۸؛ الدروس، ج۱، ص۸۷؛ النفلیة، ص۹۵؛ مصابح الظلام، ج۴، صص۹۰ - ۸۸؛ مجمع الفائدة و البرهان، ج۱، ص۷۶؛ مشارق الشموس، ج۱، ص۲۱۶.

[3] کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۰.

[4] ریاض المسائل، ج۱، ص۴۹۲.

[5] غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، ص۶۲.

[6] جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.

[7] مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۹۷.

[8] کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۱؛ کتاب الطهار، ج۳، ص۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.

[10] تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۰۱؛ الوافی، ج۱۴، ص۱۳۲۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۹۰.

[11] وحید بهبهانی، صاحب حدائق، صاحب مفتاح الکرامه، حر عاملی، صاحب ریاض، شیخ انصاری، صاحب جواهر و آقا ضیاء عراقی این روایت را گواه آورد. مصابیح الظلام، ج۴، ص۸۸؛ الحدائق الناضره، ج۴، ص۱۸۹؛ مفتاح الکرامه، ج۱، ص۸۴؛ هدایة الأمه، ج۵، ص۴۵۴؛ وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۳۹۰؛ باَبُ استحباب الغسل لزیارة أمیر المؤمنین و غیره من الائمة؛ ریاض المسائل، ج۱، ص۴۹۳؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ شرح تبصرة المتعلّمین، ج۱، ص۲۹۸.

[12] الفهرست، شیخ الطوسی، ص۶۰؛ رجال النجاشی، ص۱۳۳.

[13] الاختصاص، ص۹۰؛ مستدرک الوسائل، ج۲، ص۵۲۱.

[14] جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.

[15] نراقی و صاحب جواهر این روایت را گواه آورد. غنائم الأیام فی ما یتعلق بالحلال و الحرام، ج۱، ص۲۶۵؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.

[16] کامل الزیارات، صص۲۸۷ و ۲۸۸.

[17] صاحب جواهر، شیخ انصاری و آقا رضا همدانی این روایت را گواه آورد. جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶.

[18] جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.

[20] فاضل هندی، صاحب حدائق، آقا رضا همدانی و آخوند خراسانی. کشف اللثام، ج۱، ص۱۵۱؛ الحداق الناضره، ج۴، ص۱۸۹؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۶؛ اللّمعات النیرة فی شرح تکملة التبصرة، ج۱، ص۹۲.

[21] مصابیح الظلام، ج۴، صص۹۰ – ۸۸.

[22] الکافی، ج۳، ص۴۰؛ فقیه، ج۱، ص۴۵؛ التهذیب، ج۱، ص۱۰۴؛ وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۰۴.

[23] تهذیب الاحکام، ج۱، ص۱۱۴.

[25] منتهی المطلب، ج۲، ص۴۷۴؛ مدارک الاحکام، ج۲، ص۱۷۰؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، ج۴، ص۱۸۳؛ مصابیح الظلام، ج۴، ص۸۸؛ جواهر الکلام، ج۵، ص۴۶.

[27] مرآة العقول، ج۱۳، ص۱۲۶؛ مشارق الشموس، ج۱، ص۲۱۶؛ کتاب الطهاره، ج۳، ص۶۵؛ الحدائق الناضره، ج۴، ص۱۸۳.

[31] شرائع الإسلام، ج۱، ص۳۷؛ منتهی المطلب، ج۲، ص۴۶۰؛ نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، ج۱، صص۱۷۵و ۱۷۶؛ الرسائل العشر (لابن فهد)، ص۵۴؛ کشف اللثام، ج۱، ص۱۳۳؛ مستند الشیعه، ج۳، ص۳۳۹؛ مصباح الفقیه، ج۶، ص۴۵؛ تحریر الوسیله، ج۱، ص۹۸.

[32] جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج۵، ص۶۲.

[33] العروة الوثقی، ج۱، ص۴۶۲؛ مستمسک العروة الوثقی، ج۴، ص۲۸۱؛ مصباح الفقیه، ج۶؛ وسیلة النجاة، حاشیه امام، ص۹۱ وسیلة النجاة، حاشیه بهجت صص۶۷ و ۶۸.

[34] تهذیب الأحکام، ج۱، ص۱۰۵؛ ر. ک: الکافی، ج۳، ص۴۰؛ الفقیه، ج۱، ص۴۴؛ الخصال، ج۲، صص۴۹۹ - ۴۹۸؛ عیون اخبار الرضا۷، ج۲، ص۱۲۳؛ وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۰۷.

[35] تذکرة الفقها، ج۲، ص۱۴۴؛ مدارک الأحکام، ج۲، ص۱۷۲؛ المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۳۵۸.

[36] موسوعة الإمام الخوئی، ج۱۰، ص۵۵.

[38] نهایة الأحکام، ج۱، ص۱۷۷.

[39] وسائل الشیعه، ج۲، ص۹۶۰.

[40] مدارک الأحکام، ج۲، ص۱۷۲؛ کشف اللثام، ج۱، ص۱۶۳؛ کشف الالتباس عن موجز أبی العباس، ص۳۴۱؛ تذکرة الفقها، ج۲، ص۱۴۴؛ مستند الشیعه، ج۳، ص۳۳۸؛ ذکری الشیعه، ج۱، ص۲۰۰؛ الحدائق الناضرة، ج۴، ص۲۳۶؛ مفتاح الکرامه، ج۱، ص۸۰؛ غنائم الأیام، ج۱، ص۲۶۶؛ جواهر الکام، ج۶۲۵.

[41] غنیة النزوع، ص۶۲؛ رجوع کنید به: مدارک الاحکام، ج۲، ص۱۷۲.

[1] شیخ مفید، شیخ طوسی، ابن براج، ابن ادریس، کیدری، یحیی بن سعید، ابوالصلاح حلبی، محقق حلّی، علامۀ حلّی، ابن فهد، شهید اول، وحید بهبهانی، محقّق اردبیلی و آقا حسین خوانساری.

[9] فاضل هندی، شیخ انصاری، صاحب جواهر و آقا رضا همدانی این روایت را گواه آورد.^[۷]

[19] برای زیارت امامان مدفون در بقیع غسلی بیان نشده است. محمدحسن نجفی، فقیه شیعی احتمال داده غسل زیارت حضرت محمد(ص) برای زیارت آنان کافی است. وی احتمال می‌دهد دلیل اینکه غسل امامان بقیع به صورت جداگانه بیان نشده، همین باشد.^[۱۶]

[24] علامه حلی، صاحب مدارک، وحید بهبهانی، صاحب جواهر.

[26] مجلسی دوم، خوانساری، شیخ انصاری و صاحب حدائق.

[28] غسل زمانی، غسلی است که انجام آن در زمانی خاص مستحب است.

[29] غسل مکانی، غسلی است که انجام آن برای ورود به مکانی خاص مستحب است.

[30] غسل فعلی، غسلی است که انجام آن پیش یا پس از انجام کاری مستحب است.

[37] محقق خویی به سند و دلالت روایت ایراد دارد.^[۲۸]

[یادداشت ۱]

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[یادداشت ۲]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[یادداشت ۳]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[یادداشت ۴]

[۲۱]

[یادداشت ۵]

[۲۲]

[یادداشت ۶]

[یادداشت ۷]

[یادداشت ۸]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[یادداشت ۹]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۷]

[۱۶]

[۲۸]