رباط قایتبای

بنای تاریخی رباط سلطان قایتبای (884ق.)؛ دومین رباط از کاروان‌سراهای شهر مکه بود که توسط یکی از امرای مکه به سال 884 هجری قمری در شرق حرم احداث گردید. این رباط در حقیقت همان رباط السدره بود که سلطان قایتبای آن را بازسازی و احیا کرد.

رباط سلطان قایتبای

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	ملک الاشرف قایتبای
تأسیس	سال 884 هجری قمری
مکان	منطقه دارالقواریر مقابل سر درِ کعبه، از سوی مسعی
وقایع مرتبط	احیا و بازسازی رباط السدره و نام‌گذاری آن به قاتیبای
مشخصات
وضعیت	غیرفعال

بنابر نقل منابع تاریخی، قایتبای، قاضیِ شافعی مسجدالحرام را متولی کاروان‌سرا نمود. امروزه در اثر طرح‌های بازسازی و نوسازی بافت شهر مکه، تمامی آثار این بنا از بین رفته است.

واقف

ملک الاشرف قایتبای، دومین سلطان مملوک بود که در مکه به ساخت رباط اقدام کرد و به واسطه روابط خوبی که از میانه قرن هفتم همزمان با حکومت سلطان بیبرس، میان ممالیک و اشراف حسنی برقرار شده بود، تسلط و نفوذ ممالیک بر امارت اشراف افزایش یافته بود.

موقعیت جغرافیایی

قایتبای در سال 882، به خواجه شمس‌الدین محمد بن عمر مشهور به ابن زمان، که نماینده تجاری‌اش در مکه بود، مسئولیت داد تا مکانی مناسب را، در نزدیکی مسجدالحرام، برای احداث مدرسه و رباط انتخاب کند. ابن زمان مکانی را در شرق حرم انتخاب کرد که پیش از آن سه بنای شریفه شمسیه، رباط سدره و رباط مراغی در آن ساخته شده بود.

استبدال رباط سدره

رباط سدره، که در سال 400 هجری ساخته شده بود و یکی از قدیمی‌ترین رباط‌های مکه بود، در قرن نهم رو به خرابی و افول نهاده بود. به همین دلیل، ابن زمان سه‌هزار دینار خرج کرد تا زمین رباط را خریداری کند و فرآیند قانونی «استبدال» را انجام دهد.

طی این فرآیند، متولی موقوفه از پول به دست آمده از طریق فروش موقوفه، می‌بایست بنای دیگری با همان شرایط تهیه کند و تمام شروط و لوازم واقف را دوباره در مکان جدید اجرا کند.

ابن زمان پس از تصرف رباط‌های سدره و مراغی و شریفه شمسیه، هر سه را در سال 883 تخریب کرد. رباط قایتبای دقیقاً در زمینی ساخته شد که پیش از آن رباط سدره قرار داشت.

متولی رباط

پس از اتمام ساخت بنا در سال 884، قایتبای شخصاً برای افتتاح و ادای حج به مکه رفت و برهان‌الدین ابراهیم بن زهرا (م. 891) قاضی شافعی مسجدالحرام، به عنوان متولی رباط، و شمس‌الدین محمد بن احمد مصری (م. 885) به عنوان شیخ مدرسه منصوب شدند.

وضعیت کنونی

امروزه به غیر از آنچه در برخی منابع تاریخی آمده، هیچ نشان و مدرکی از آثار این رباط‌ یافت نمی‌شود زیرا در اثر طرح‌های بازسازی و نوسازی بافت شهر مکه، تمامی آثار برجا مانده از این بنا توسط وهابیت از بین رفته است.

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 104. بخش «رباط‌های مکه در قرون میانه اسلامی»، ص106. است.

• اتحاف الوری بأخبار أم القری، ابن فهد، عمر بن محمد، 1403ق، تحقیق و نسخ: فهیم بن محمد شلتوت، چاپ مرکز البحث العلمی وإحیاء التراث الإسلامی بجامعة أم القرى، چاپ اول.