سازه‌های آبی عرفات
سازه‌های آبی عرفات، بناهایی بودند که برای تامین آب مورد نیاز حجاج در صحرای عرفات در دوره‌های مختلف تاریخی پدید آمدند.
با گسترش جهان اسلام و با گرایش روزافزون مردم به اسلام، همه ساله بر شمار حج‌گزاران نیز افزوده می‌شد و همه ساله در موسم حج، تعداد زیادی از حاجیان برای انجام مناسک حج به سرزمین عرفات می‌آمدند و در آنجا وقوف می‌کردند. یکی از نیازهای اساسی مردم در عرفات آب بود؛ ازاین‌رو، به مرور زمان با هدف خدمت‌رسانی به حاجیان، شماری از سازه‌های آبی، همچون حوض‌ها، آب‌انبارها و قنات‌ها در عرفات ساخته شد.
حوضچه‌های آب
مورخان کهن به وجود هفت حوض آب در کنار بازار عرفه (که در جنوب جبل الرحمه قرار داشته)، اشاره کرده‌اند و ساخت این حوض‌ها و آب‌رسانی به آنها را به عبدالله بن عامر نسبت داده‌اند. [۱]
این حوض‌ها و سازه‌های آبی، در گذر زمان تخریب، و بعدها باز هم بازسازی می‌شدند؛ ازاین‌رو، نویسندگان بعدی، که از تاریخ ساخت نخستین آنها اطلاعی نداشتند، ساخت آنها را به احیاکنندگان بعدی آنها نسبت می‌دادند.
ناصرخسرو، ساخت حوض‌های آبی را در عرفات، به امیر عَدَن، که از وی به نام «پسرِ شاددل» یاد کرده، نسبت داده است که آب را از جای دوری به این حوض‌ها می‌رساند تا در موسم حج، آنها را پر از آب کنند و حاجیان از آن بهره‌مند شوند. [۲] ظاهراً مقصود از پسر شاددل، حسین بن سَلاّمه نَوبی، از امرای دولت زیادی یمن (امارت: 373 ـ 402ق.) بوده است.
آب‌انبارها
منابع تاریخی دوره‌های بعد از قرن پنجم هجری، ساخت آب‌انبارهایی را بهجمال‌الدین وزیر جواد اصفهانی نسبت داده‌اند که آب‌رسانی به آنها، به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، از «وادی نعمان» صورت می‌گرفت و هر سال در ایام حج، با باز کردن قنات‌ها، آب در این آب‌انبارها جاری می‌شد. تاریخ ساخت این آب‌انبارها را سال 551 یا 552ق. ذکر کرده‌اند. [۳]
همچنین اشاره شد که تقی‌الدین فاسی، به وجود کتیبه‌ای بر ساختمان مربع، موسوم به «خانه آدم» در پایین جبل الرحمه اشاره کرده است که نشان می‌دهد این بنا یک «سقایه الحاج» بوده است که به دستور مقتدر عباسی ساخته شده بود [۴] و گویا بعدها با انتساب آن به حضرت آدم(ع)، به یک بنای دینی و زیارتی تغییر کاربری داده است.
در مسجد عرفه یا نَمِره و فضای مجاور آن نیز سازه‌هایی آبی وجود داشت که در دوره مملوکی ساخته شده بود؛ از جمله آب‌انبار بزرگی در وسط مسجد و قنات بزرگی نیز متصل به آن وجود داشت که آب را از بیرون مسجد به آب‌انبار هدایت می‌کرد و یک تصفیه‌خانه در خارج مسجد بود که آب در آنجا جمع می‌شد و پس از تصفیه، از طریق قنات به آب‌انبار متصل می‌شد؛ ابن فهد وصف نسبتاً دقیقی از آنها به دست داده است. [۵]
قنات چشمه زبیده
سازه آبی مهم دیگر در عرفات، قنات چشمه زبیده بود که دشت عرفه را از سه سمت شمال، جنوب و غرب احاطه کرده بود.[۶] کارکرد این قنات، آب‌رسانی از منطقه وادی نعمان به مشاعر مقدسه و از آنجا به چاه زبیده در منطقه عزیزیه، نزدیک مکه، بود و ساخت آن به دستور زبیده، همسر هارون‌الرشید در سال 193ق. آغاز شد. [۷]
قنات زبیده، با توجه به اهمیت آن در آب‌رسانی به مشاعر مقدسه، در طول تاریخ بارها از سوی خلفا و حاکمان بازسازی شد؛ از جمله با استناد به دو سنگ‌نوشته‌ای که بر ساختمان قنات نصب شده بود، در سال 584ق. به دستور خلیفه عباسی الناصرلدین‌الله، به دست مجیرالدین طاشتکین مستنجدی، که آن زمان منصب امیر الحاج را عهده‌دار بود، و در سال 594ق. نیز به دستور حاکم اربل مظفّرالدین کوکبوری بازسازی و مرمت شد. [۸]
با استناد به اسناد باقی‌مانده از دوره عثمانی، سلطان سلیمان قانونی (حک: 927 ـ 974ق.) در اواخر دوره پادشاهی خود، دستور ساخت قناتی میان مکه و عرفات را با هدف آب‌رسانی به عرفات صادر کرد که ساخت آن در فاصله حدود 975ق. تا قبل از 980ق. انجام شد. اما با توجه به اینکه این قنات به قنات قدیمی‌تری (احتمالاً قنات زبیده) ملحق شده بود، مورد اعتراض دیوان سلطنتی قرار گرفت؛ ازاین‌رو، فرمان ساخت قنات جدیدی را صادر کرد که دارای مجرای مستقلی باشد و به چشمه مکه خاتمه یابد. [۹]
بخش‌هایی از ساختمان قنات زبیده؛ از جمله در حد فاصل عرفه به مزدلفه، به صورت دیوار یا سد مرتفعی که با قلوه‌سنگ‌های بزرگ ساخته شده، تاکنون باقی مانده است. [۱۰]
پانویس
- ↑ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص43-42.
- ↑ سفرنامه، ناصرخسرو، 1389ش، ص139.
- ↑ اِتحاف الوری بأخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمر بن محمد، ج2، ص518.
- ↑ شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، ج1، ص564.
- ↑ اِتحاف الوری بأخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمربن محمد، ج4، ص514.
- ↑ مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص45.
- ↑ الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، ص257.
- ↑ الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، ص275-274.
- ↑ البلاد العربیه فی الوثائق العثمانیه، بیات، فاضل، 2015م، ج4، ص75-73.
- ↑ الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق، صص270-262.
منابع
- اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق/ 1987م، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه المکرمة: مکتبه ومطبعه النهضه الحدیثة، چاپ اول.
- سفرنامه، ناصرخسرو، 1389ش، تصحیح: محمد دبیر سیاقی، تهران، زوّار، چاپ دهم.
- اِتحاف الوری باخبار اُمّ القری، ابن فهد، عمربن محمد، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، القاهرة، مکتبه الخانجی.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، تحقیق: ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکة: مکتبه النهضه الحدیثة، چاپ دوم.
- مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق/ 1925م، القاهرة: مطبعه دار الکتب المصریة، چاپ اول.
- الآثار الاسلامیه فی مکه المکرمة، حارثی، ناصر بن علی، 1430ق/ 2009م، الریاض، چاپ اول.
- البلاد العربیه فی الوثائق العثمانیه، بیات، فاضل، 2015م، استانبول: مرکز الابحاث للتاریخ والفنون والثقافه الاسلامیه.