مدرسه صدر اعظم (نجف)
مدرسه صدر اعظم یکی از مدارس مهم، بزرگ و قدیمی حوزه علمیه نجف اشرف است که در ضلع شرقی حرم امیرالمؤمنین(ع) انتهای بازار بزرگ نجف کنار باب السیف قرار دارد.
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | محمدحسین‌خان اصفهانی |
| تأسیس | 1226 ه.ق |
| کاربری | مدرسه علمیه |
| مکان | عراق _ نجف |
| وقایع مرتبط | محل سکونت و تدریس بسیاری از علمای بزرگ |
| مشخصات | |
| مساحت | حدود نهصد متر مربع |
| امکانات | دارای حجره‌های متعدد و کتابخانه و ... |
| معماری | |
| بازسازی | توسط حاج شیخ نصرالله خلخالی، شیخ احمد انصاری قمی و آیت‌الله سیدمحمد صدر |
بانی و مؤسس این مدرسه، شخص نیکوکاری به نام محمدحسین‌خان اصفهانی است، که در سال 1226 ه.ق مدرسه صدر نجف را با سی حجره و نهصد متر مربع زمین که بعدها در تعمیرات به مساحت و حجرات آن افزوده شد تاسیس کرد و موقوفاتی در اصفهان و نجف براى اداره و تأمين مخارج آن قرار داد.
مدرسه صدر طی سال‌های طولانی در حوزه علمیه نجف محوریت داشت و محل سکونت و تدریس بسیاری از بزرگان، مراجع و علمای اعلام از جمله آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی بوده است.
مکان مدرسه
مدرسه صدر اعظم یکی از مدارس مهم، بزرگ و قدیمی حوزه علمیه نجف اشرف به‌شمار می‌آید.[۱] این مدرسه در ضلع شرقی حرم امیرالمؤمنین(ع) انتهای بازار بزرگ نجف (سوق الکبیر) کنار باب السیف قرار دارد. درب اصلی مدرسه به‌همین بازار گشوده می‌شود. درب دیگری هم دارد که از پشت به خیابان امام زین‌العابدین(ع) باز می‌شود. در ابتدای تاسیس دارای سی حجره و نهصد متر مربع زمین بود که بعدها در تعمیرات به مساحت و حجرات آن افزوده شد. [۲]
بانی و مؤسس
بانی و مؤسس این مدرسه، شخص نیکوکاری به نام محمدحسین‌خان اصفهانی است. او در سال 1174 قمری به‌دنیا آمد. بعدها به حکومت اصفهان دست یافت و پس از پشت سر گذاشتن مقامات حکومتی، در سال 1234 قمری، در زمان فتح‌علی‌شاه قاجار به صدارت رسید و لقب «صدر اعظم» گرفت. لقب دیگر او «نظام الدوله» بود. [۳] او در این مدت خدمات بسیاری انجام داد. املاک وسیعی را در مناطق اصفهان و عراق وقف کرد و سه مدرسه نیز در پاقلعه و فتح آباد اصفهان ساخت.[۴] متن کامل برخی از وقفنامه‌های او در آخر کتاب «تاریخچه اوقاف اصفهان» ثبت شده است.
محمدحسین‌خان در سال 1226 مدرسه صدر نجف را تاسیس کرد و همزمان با آن، دیوار و حصاری نیز در اطراف شهر نجف بنا کرد که هزینه این دیوار و مدرسه، مبلغ 95 هزار تومان شد.[۵] به‌علاوه، موقوفاتی برای آن قرار داد تا از درآمد آن چند شب در هفته و چند روز در ماه، طلاب ساکن را اطعام کنند.[۶]
مؤسس مدرسه صدر در سال 1239قمری در اثر بیماری یرقان چشم از جهان فروبست. جنازه‌اش به نجف اشرف منتقل و در زیرزمین مدرسه که قبلاً توسط خود وی تعیین شده بود، به خاک سپرده شد. [۷] بعدها، فرزندان و سایر اعضای خاندان او در همین محل دفن شدند. [۸]
علاوه بر موقوفاتی که مؤسس در شهر اصفهان و نجف به مدرسه صدر اختصاص داده بود، موقوفات دیگری نیز در شهر نجف داشت؛ از جمله یک کاروانسرای بزرگ معروف به «سیف بلال» از طرف فرزند مؤسس به‌نام «امین الدوله‌خان» وقف مدرسه شد تا از درآمد آن، شبهای جمعه اطعام داده شود و آب سقاخانه در جنب مدرسه نیز تامین شود. [۹]
خاطره‌ای از مدیریت مدرسه
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدرضا حسینی جلالی پژوهشگر و استاد حوزة علمیه قم که از سال 1384 تا 1400 قمری در این مدرسه سکونت داشته، می‌گوید:
ایامی که ما در این مدرسه ساکن بودیم، مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدسعید حسینی تولیت و مدیریت آن را برعهده داشت. او عالم بسیار شریف و باابهتی بود و برای طلاب و فضلا دلسوز و در عین‌حال قاطع بود. مدیریت قوی داشت. رفت‌و‌آمد و حرکات و سکنات ساکنین و مهمانان را کنترل میکرد. نظم خاصی به مدرسه داده بود. هر روز وقت معینی به مدرسه می‌آمد در حجره خود که کنار درب ورودی مدرسه قرار داشت، می‌نشست و همه را می‌پایید.
آقا سیدسعید هر سال به اصفهان می‌رفت؛ موقوفات مدرسه را جمع‌آوری کرده و می‌آورد و برای مدرسه و رفاه حال طلاب و فضلا هزینه می‌نمود. هر سال 2 ماه (محرم و صفر) مراسم عزاداری در مدرسه برگزار میکرد و اطعام می‌داد. [۱۰]
مدرسه صدر نجف به دلیل امکانات و مدیریت خوبی که داشت، محل سکونت و درس و بحث و رفت و آمد بسیاری از علما بود. در هر حجره مدرسه دو نفر، یکی مجرد و دیگری متاهل ساکن می‌شدند. در طول روز، هر دو در کنار هم بودند و طلاب مجرد از علم، اخلاق و تجربیات فضلای متاهل بهره می‌گرفتند. شب‌ها متاهلین به منزل خود می‌رفتند و طلاب مجرد از خلوت حجره استفاده کرده و به تحقیق و مطالعه و تهذیب نفس می‌پرداختند.[۱۱]
علمای ساکن در مدرسه
مدرسه صدر طی سال‌های طولانی در حوزه علمیه نجف محوریت داشت و محل سکونت و تدریس بسیاری از بزرگان، مراجع و علمای اعلام بوده است.
آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی از جمله مراجع بزرگی است که در سال 1308 قمری در سن بیست و چهار سالگی، وقتی از اصفهان به نجف اشرف هجرت کرد، چند سالی در مدرسه صدر سکونت اختیار کرد و در درس اساتید نجف حاضر شد.[۱۲]
آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس پس از اتمام تحصیلات در حوزه اصفهان، در سال 1311 عازم نجف اشرف شد و در همین مدرسه صدر ساکن گردید و با عارف نامدار شیخ حسینعلی اصفهانی هم حجره بود. [۱۳]
آیت‌الله شیخ مجتبی لنکرانی از علمای مورد احترام نجف که از شاگردان بارز حضرات آیات سیدابوالحسن اصفهانی، آقاضیاء عراقی و شیخ محمدحسین اصفهانی به‌شمار می‌آید، در این مدرسه سکونت و تدریس داشت و شاگردان بسیاری تربیت کرد. او هر روز به‌مدرسه صدر می‌آمد. عبایش را کنار حوض بر زمین می‌انداخت و روی آن می‌نشست. بلافاصله طلبه‌ها اطرافش را می‌گرفتند و سؤال و اشکال درسی می‌پرسیدند. ایشان نیز با روی گشاده جواب می‌داد. بحث علمی تا ساعت‌ها ادامه پیدا میکرد. ایشان گاهی طنز و مزاحی هم مطرح می‌نمود و بدین‌وسیله از طلاب و فضلا رفع خستگی میکرد.[۱۴]
او در سال 1348 شمسی در اثر فشار رژیم بعثی عراق به ایران آمد و در اصفهان ساکن شد. مدرسه صدر، چون منسوب به اصفهانی‌هاست و بیشتر ساکنان آن از طلاب و فضلای اصفهانی بودند، به‌همین سبب ارتباط مرحوم آقای لنکرانی با آنان بسیار صمیمی و قوی بود. وقتی وارد ایران شد، علمای اصفهان از وی دعوت کردند و ایشان نیز پذیرفت و تا سال 1365 که درگذشت، در این شهر سکونت داشت. پیکر آن مرحوم را به قم منتقل کردند و در حجره 25 صحن بزرگ حرم مدفون شد.
همچنین آیت‌الله حاج شیخ حسن صافی اصفهانی از علمای برجسته اصفهان نیز در همین مدرسه ساکن بود و از سمت درب بازار بزرگ، سمت چپ، حجره دوم، بالای مقبره مؤسس مدرسه، سکونت داشت. [۱۵]
از شخصیت‌های بزرگ دیگر، آیت‌الله سیدحسن مرتضوی که اکنون در حوزه مشهد تدریس خارج دارد، در مدرسه صدر حجره داشت و استاد سیدمحمدرضا جلالی حسینی با ایشان هم حجره بود. همچنین مرحوم آیت‌الله شیخ احمد دشتی نجفی، شیخ محمدرضا اصفهانی جرقویه‌ای، استاد محمد رجائی و شیخ محمد دهاقانی از جمله ساکنین در این مدرسه بودند. [۱۶]
توصیف مدرسه
شخصی که در سال 1390ش از مدرسه دیدن کرده است آنجا را اینطور توصیف می‌کند: مساحت حجره‌ها تقریباً 2 در 3 متر مربع بود و یک مَدرَس بزرگ به مساحت 250متر مربع داشت. از درب ورودی سمت شارع زین‌العابدین، مدرسه دارای حیاطی نسبتاً کوچک و بعد حیاطی وسیعی بود که در قسمت کوچک آن دیگ گذاشته و غذا می‌پختند. مدرسه حدود پنجاه حجره داشت و طلاب ساکن در آن نیز به همین تعداد بودند. آقای شیخ محمد کعبی یکی از روحانیون از طرف آیت‌الله سیستانی مدیریت مدرسه را برعهده داشت. وارد زیرزمین مدرسه شدیم. این زیرزمین در سه طبقه ساخته شده بود و 26 پله آن را با دلهره پایین رفتیم. تَرَک‌خوردگی دیوارها نشان می‌داد که امکان تخریب وجود دارد و هر لحظه ممکن است دیوارها خراب شود و بر سر افراد فرو ریزد. در طبقه دوم زیرزمین کتابخانه‌ای بود که غبار چندساله بر روی کتاب‌ها مشاهده می‌شد. معلوم بود چندسالی است دست کسی به آنها نخورده است.
نسخه‌های خطی و سنگی هم در میان آنها بود که بیشترشان از طرف طلاب و علما برای این مدرسه و کتابخانه وقف شده بود. طبقه سوم زیرزمین که در زبان محلی به آن «سِن» می‌گویند، پر از آب شده بود و نتوانستیم از آن دیدن کنیم. این قسمت در تابستان‌ها بسیار خنک بوده و مورد استفاده طلاب می‌باشد.
از زیرزمین بیرون آمدیم. در طبقه همکف، از کتابخانه اصلی مدرسه بازدید کردیم. این کتابخانه در ضلع شمالی مدرسه قرار داشت و زمانی یکی از کتابخانه‌های مهم در حوزه علمیه نجف به‌شمار می‌آمد. نسخه‌های خطی فراوانی در آن بود. یکی از آنها نسخه خطی «شرح قصیده تائیه» از دعبل خزائی متعلق به سال 1285 قمری بود. ظاهراً اینجا محل موقتی کتابخانه مدرسه بود و محل اصلی کتابخانه در قسمت جنوبی بالای مقبره مؤسس قرار داشته است. اگر از سمت بازار وارد مدرسه صدر شوی، زیرزمین سمت چپ حجره اولی، مقبره بانی و مؤسس مدرسه واقع شده است. لوحی سنگی بر دیوار آن قرار داشت که با خط زیبای نستعلیق نکاتی پیرامون موقوفات مدرسه نوشته شده بود که کامل خوانده نمی‌شد. می‌گفتند نوشته‌های روی سنگ در زمان رژیم بعثی صدام تخریب شده است.
مسئولین اوقاف (وقف شیعه) تصمیم به تخریب و تجدید بنای مدرسه داشتند، اما به دلیل اعتراض میراث فرهنگی فعلاً این کار متوقف شده است. هنگام خروج از مدرسه، تابلویی را در بالای درب ورودی دیدیم که نشان می‌داد چند سال پیش، این مدرسه در عصر مرجعیت آیت‌الله شهید سیدمحمد صدر ترمیم شده است.
سیر تعمیرات در مدرسه
مدرسه صدر یکبار به همت مرحوم حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج شیخ نصرالله خلخالی تعمیر اساسی شده بود. علاوه با همت ایشان، زمینی در ضلع شمال شرقی خریداری و به آن اضافه گردید و در این قسمت، وضوخانه و سرویس بهداشتی ساخته شد.[۱۷]
در مرحله دوم شهید حجت‌الاسلام‌والمسلمین حاج شیخ احمد انصاری قمی به تعمیر آن اقدام نمود.[۱۸] تعمیرات و اقدامات آیت‌الله سیدمحمد صدر بعد از این دو مرحله بود. در سال 1357 شمسی که در ایران، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، تظاهراتی در نجف به پشتیبانی از این حرکت به راه افتاد. به‌همین دلیل ماموران رژیم بعثی به سرکوب مردم پرداختند. در این هنگام که طلاب و جمعی از مردم به مدرسه صدر پناه برده بودند، مورد هجوم بعثی‌ها قرار گرفتند. آنها وارد مدرسه شدند و به ضرب و شتم مردم و طلاب پرداختند و به برخی از قسمت‌های ساختمانی آسیب جدی وارد کردند و سنگ قبر و لوح بانی مدرسه را نیز تخریب کردند.[۱۹]
در سال 1410 مصادف با 1368 شمسی در زمان اوج حاکمیت رژیم بعثی عراق، شهرداری نجف به بهانه توسعه بازار بزرگ نجف، قسمتی از مدرسه، حجرات و مقبره‌های خاندان صدر را تخریب و ضمیمه مغازه‌های اوقافی بازار کرد. این حرکت مورد اعتراض مرحوم آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی قرار گرفت، اما هیچ توجهی به آن نشد.[۲۰]
در طول سال‌ها در مدرسه صدر، در ایام ولادت، مراسم جشن و سرور و در ایام شهادت، به‌خصوص محرم و صفر، مراسم عزاداری باشکوه و جلال ویژه برگزار می‌شد. طلاب و فضلای ساکن به مناسبت این ایام بیانیه می‌دادند و مقاله می‌نوشتند و پخش می‌کردند. از جمله آنها بیانیه‌هایی به مناسبت رحلت پیامبر(ص) در 28 صفر 1379 و میلاد آن حضرت در 17 ربیع الاول و شهادت صدیقه کبری(س) در 13 جمادی الاول همان سال بود. همچنین در سال 1390 هنگام رحلت آیت‌الله حکیم، طلاب مدرسه هیئت عزاداری باشکوهی به راه‌انداختند که کم‌نظیر بود.[۲۱]
پانویس
- ↑ ماضی النجف و حاضرها، ج1، ص128؛ موسوعة النجف الاشرف، ج6، ص389.
- ↑ المفصل فی التاریخ النجف الاشرف، ج16، ص24.
- ↑ تاریخچه اوقاف اصفهان، ص402 و 389.
- ↑ همان، ص404.
- ↑ المفصل، فی التاریخ النجف الاشرف، ج16، ص23.
- ↑ همان.
- ↑ تاریخچه اوقاف اصفهان، ص403؛ ماضی النجف و حاضرها، ج1، ص128.
- ↑ ماضی النجف، همان.
- ↑ المفصل، همان، ص23.
- ↑ مصاحبه در منزل حجت‌الاسلام‌والمسلمین سی محمدرضا جلالی حسینی، یکشنبه 18/10/1391.
- ↑ همان.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، ص212.
- ↑ گلشن ابرار، ج2، ص563.
- ↑ ستارگان حرم، ج10، ص16و20.
- ↑ سایت آیت‌الله صافی اصفهانی.
- ↑ مصاحبه با استاد حسینی جلالی.
- ↑ المفصل، همان، ص24.
- ↑ مجله میراث جاویدان، سال دوم، ش اول، ص78.
- ↑ مجله میراث جاویدان، سال دوم، ش اول، ص78.
- ↑ همان.
- ↑ المفصل، همان، ص24.
منابع
- ماضی النجف و حاضرها، جعفر آل محبوبه، دارالاضواء، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۶ق، ۱۹۸۶م.
- موسوعة النجف الاشرف، جعفر دجیلی، دارالاضواء، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق، ۱۹۹۳م.
- المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، حکیم، حسن عیسی، المکتبه الحیدریه، قم، ۱۳۸۵ش.
- مجله میراث جاویدان، سازمان اوقاف و امور خیریه.
- تاریخچه اوقاف اصفهان، عبدالحسین سپنتا.
- ستارگان حرم، گروهی از نوسندگان.
- گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران، چاپ اول، قم، نشر معروف.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، سیدکاظم موسوی بجنوردی،مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.