آتش‌سوزی در آستان عسکریین(ع)

سال ۶۴۰ق.

رویداد

به نوشته مورخان، ساختمانی که ارسلان بساسیری (م.۴۵۱ق) در حدود سال ۴۵۰ق. روی قبر امامین عسکریین(ع) بنا کرده بود، در سال ۶۴۰ق. در آتش سوخت و نام وی که روی بنا ثبت شده بود، در این آتش‌سوزی از بین رفت.

بازسازی

پس از آتش‌سوزی، به دستور مستنصر عباسی، مطابق وضعیت قبل، بازسازی شده، صندوق‌هایی بر قبر آن دو نصب گردید.

سال ۱۱۰۶ق.

رویداد

در سال ۱۱۰۶ق. حادثه‌ای، منجر به آتش‌سوزی در آستان مقدس امامین عسکریین(ع) شد. در این رویداد، فرش‌های روضه، ضریح، چوب‌ها و درهای حرم سوخت.

علت

بی‌مبالاتی رومی‌ها و گروهی از اعراب، که سامرا را در اختیار داشته و به روضه آستان عسکریین کمتر اعتنا می‌کردند دلیل این آتش‌سوزی دانسته شده است. سادات و بزرگان، به واسطه ستم‌گری از سامرا کوچ کرده و آستان آن دو امام(ع)، به دست این افراد افتاده بود. از جمله بی‌اعتنایی آن‌ها موردی بود که باعث آتش‌سوزی شد؛ یک شب، چراغی را در محل نامناسب در داخل روضه قرار داده بودند؛ از فتیله آتش به فرش اثر گذاشته، کم‌کم به چوب‌ها رسیده و سرانجام آتش سوزی ادامه یافت. کسی حضور نداشت تا آتش را خاموش کند. فرش‌ها و ضریح و چوب‌ها و درهای حرم در آتش سوخت.

حاشیه

این رویداد، حاشيه هايى را در جامعه وقت به وجود آورد كه شعاع آن، به باورها نیز رسید. محمدباقر مجلسی، اين آتش‌سوزى را موجب سستى عقيده برخی از شيعيانِ ضعيف الاعتقاد و مستمسكى براى دشمنان امامان(ع) دانسته، و در کتاب معروف خود، بحارالانوار، به این حاشیه پاسخ گفته است. وی این چنین پيش‌آمدها را موجب زيان به مقام امامان(ع) ندانسته و «خشم خدا بر مردم» معرفی کرده است. به باور او، ضرورتى ندارد كه خدا پيوسته معجزه‌ بکند؛ زيرا اعجاز تابع مصالح كلّى و اسرار بسيار ريز و مهمى است كه ما نمي‌توانيم پى به موقعيت و يا عدم موقعيت ظهور معجزه ببريم. وی، اين را خود، نوعى امتحان و آزمايش براى مردم دانسته است. سپس رویدادهایی شبیه آتش‌سوزی سامرا را در بارگاه حضرت محمد(ع) و کعبه برشمرده که عبارتند از:

• يحيى بن سعيد، در كتاب خود جامع الشرائع، در رمضان ۶۵۴ق، از آتش گرفتن سقف‌های مسجدالنبی(ص) و منبر پیامبر(ص) خبر داده است.نویسنده کتاب عيون التواريخ، كه از عالمان اهل سنت است، دلیل این آتش‌سوزی را شمعدانی دانسته که یکی از خادمان در خزانه آویزان کرده است؛ شعله آن به سقف رسیده و تلاش مردم برای خاموش کردن آن سودی نداشته است؛ در نتیجه، تمام سقف‌هاى مسجد سوخته، برخی از پايه‌ها خراب شده و گچ‌‌هاى ديوار ريخته است. سقف حجرۀ پيامبر نيز سوخته و هرچه باقيمانده بود روى زمين ريخت. فردا صبح كه جمعه بود، مردم محل نماز را تغيير دادند.

• قرامطه، كعبه را ويران كردند و حجر الأسود را از آنجا برداشته، در مسجد كوفه نصب كردند.

مجلسی، پس از برشمردن این موارد، تاکید کرده معجزه‌اى که با قدرت غير عادى از این رویدادها پيش‌گيرى کند دیده نشده است؛ اگر چه وی معتقد است معمولاً در چنين رخدادهایی، آثار خشم خدا بر مخالفين در آن نواحى، با فاصلۀ زمانی کمی آشكار شده است؛ چنانچه در آتش‌سوزى سامرا نیز خشم خدا بر اين گروه، آشكارا ديده شده است.

بازسازی

هنگامی که خبر آتش‌سوزى سامرا به سلطان حسين صفوى رسيد، دستور داد ویرانی‌ها را با هزینه آن دولت، بسيار عالى بازسازی کنند. چهار صندوق مجلّل و ضريحى مشبك که آن را چون آسمان زيبا و درخشان توصیف کرده‌اند، در ایران ساخته شد و به دست چند تن از عالمان و مشاهیر، به سامرا ارسال شده و در مراسم باشکوهی بر قبور دو امام(ع)، نصب گردید.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله حاشيه هاى «آتش سوزى سامرا» محمد باقر پور امينى، فصلنامه فرهنگ زیارت، ‌شماره اول، زمستان 88، ص57 است.

• بحار الأنوار، تحقیق و تصحیح جمعى از محققان، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، 1403ق‏.
• الحوادث الجامعة والتجارب النافعة في المائة السابعة، عبدالرزاق بن احمد (ابن الفوطي البغدادي)، دار الفكر الحديث، بيروت، ١۴٠٧ق.
• مآثر الكبراء في تاريخ سامرا، ذبيح الله المحلاتي، المكتبة الحيدرية، ١۴٢۶ق.