مسجد عمران بن شاهین

مسجد عمران بن شاهین، در سمت شمالىِ صحن حرم امام علی(ع)، در ورودی صحن، از سمت باب طوسی، قرار دارد. این مسجد، از قدیمی‌ترین مسجدهای نجف است و به عمران بن شاهین (م.۳۶۹ق)، از حاکمان عصر آل بویه، منسوب است. در انتساب آن به عمران به شاهین و داستانی که برای ساخت آن گفته شده، اختلاف نظر وجود دارد. مساحت کنونی آن، ۲۱۵ متر مربع و در سوی جنوب غربی آن سید محمد کاظم یزدی دفن شده است.

مسجد عمران بن شاهین

اطلاعات اوليه
بنيانگذار	عمران بن شاهین.
تأسیس	سده چهارم قمری
کاربری	برگزاری نماز و تدریس علوم حوزوی
مکان	در ورودی صحن حرم امام علی(ع)، از سمت باب طوسی
نام‌های دیگر	مسجد عمران، مسجد شاهین
مشخصات
مساحت	۲۱۵ متر مربع
معماری
بازسازی	1428ق.

موقعیت

مسجد عمران بن شاهین، در جهت شمالى صحن حرم امام علی(ع)، در ورودی صحن، از سمت باب طوسی، قرار دارد.

بنا

مساحت كنونى مسجد عمران (۱۴۴۱ق)، نزديك به 215متر مربع است. این مسجد، دارای چهار قوس متقابل و متجاور است كه امتداد آن‌ها از كف مسجد تا سقف می‌رسد. گنبدى كوچک با ۱۲ نورگير، بر بالاى سقف مسجد, قرار دارد. زير هر كدام از قوسهای چهارگانه مسجد، فضايى حجره مانند تشكيل شده است. در زير يكى از اين قوسها، در جهت جنوب غربى مسجد، آرامگاه آية الله يزدى قرار دارد.

این مسجد امروزه یک در دارد که نزد درِ طوسی بوده و به سمت ایوان العلماء باز می‌شود؛ ولی در گذشته دو در داشته است. درِ دیگر آن، رو به صحن باز می‌شده است.

تاریخچه

نمای داخلی مسجد.

این مسجد، از قدیمی‌ترین مسجدهای نجف است و به عمران بن شاهین (م.۳۶۹ق)، از حاکمان عصر آل بویه، و از امیران جنوب عراق، در سده چهارم قمری منسوب است.

اين مكان قبلا با يك ديوار بلند از حرم و اطراف ضريح جدا بود. در سال ١٢١٣ق. به دليل فضاى كوچك اطراف ضريح و سختى زيارت براى زائران، طرح الحاق مسجد به حرم امام حسین(ع) از سوى سيد مهدى شهرستانى (١١٣٠-١٢١۶ق) مطرح شد، اما با مخالفت ملاعثمان، مفتى عثمانى كربلا كه در آن مسجد اقامه نماز مى‌كرد مواجه شد. شهرستانى با مشورت و موافقت عالم بزرگ كربلا سيد مهدى طباطبايى و همكارى كليددار حرم، مخفيانه و شبانه، دستور تخريب ديوار حائل ميان مسجد و حرم را داد كه با برداشته شدن اين ديوار، فضاى مسجد به رواق شمالى حرم ملحق گرديد. مفتى شهر، به مراد بيگ، حاكم كربلا شكايت برد و سلطان عثمانى نيز هيئتى را براى رسيدگى اعزام كرد. سرانجام اين ماجرا به مصالحه انجاميد و سيد مهدى شهرستانى، مسجدى را در بخش شرقى صحن به مفتى كربلا سپرد.

به باور محمد حرزالدين، این مسجد، در ديگرى رو به صحن داشت، که پس از خاكسپارى سيد محمد كاظم يزدى (م.۱۳۳۷ق) بسته شد. اثر اين در، از طرف درونى مسجد قابل ملاحظه است. دیگران نیز به این در، پس از مسدود شدن آن اشاره کرده‌اند. برخی، از در دوم مسجد تا زمانی که برداشته نشده ولی متروک بوده گزارش کرده‌اند.

در سال 1369ق. با توسعه راهرو باب الطوسی، بخشی از رواق یا مسجد عمران به راهرو ملحق شد.

پروژه بازسازى مسجد عمران بن شاهين، در اوايل ذى‌القعده 1428ق. (نوامبر 2007م) آغاز شد. طى مراحل پروژه، سازه هاى اساسى مسجد با بتون ريزى در زير آنها و با گذاشتن تير آهن براى ديوارها و سقف، استحكام يافتند.

در دوره عثمانى‌ها (ح.۱۲۹۹-۱۹۲۲م) نخستين مفتى و قاضى سنى حنفى مذهب در آن نماز مى‌خواند. گويا شيخ عبدالله سُوِيدى نخستين كسى است كه به سال ١١۴۵ق. در آن نماز برپا كرده است.

ماجرای ساخت

نمای داخلی مسجد، که درِ ورودی آن، رو به ایوان العلما باز می‌شود و در سوی راست تصویر، مرقد سید محمدکاظم یزدی مشخص است.

مسجد عمران بن شاهین، از قدیم‌ترین مسجدهای نجف است و به عمران بن شاهین، از حاکمان عصر آل بویه در سده چهارم، منسوب است. این انتساب را مؤلف کتاب فرحة الغری، به همراه داستانی درباره انگیزه ساخت این مکان، ذکر کرده است. برخی این انتساب و داستان را تأیید، برخی رد و برخی با تغییر و تفصیل پذیرفته‌اند.

داستان «فرحة الغری»

مؤلف کتاب فرحة الغری، داستانی طولانی درباره پیشینه ساخت این بنا، از حسن بن حسین بن طحال مقدادی روایت کرده است. بر پایه این گزارش، عمران بن شاهین، امیر بطیحه (کوفه-نجف)، از فرمان عضدالدوله دیلمی سرپیچی کرد. عضدالدوله او را فراخواند؛ ولی عمران، درحالی‌که تغییر قیافه داده بود، از دست او به حرم امام علی(ع) گریخت. او امام علی(ع) را در خواب دید و وی، به عمران خبر داد که فردای آن شب، فناخسرو به آنجا خواهد آمد. مراد امام(ع) از فناخسرو، عضدالدوله بود. امام(ع)، مکانی را به او نشان داد که عضدالدوله از آنجا وارد حرم خواهد شد و جایگاهی را برایش مشخص کرد که باید در آنجا، نزدیک یکی از گوشه‌های گنبد بایستد، تا مناجات، دعا و قسم عضدالدوله را بشنود. او خدا را به محمد و آلش قسم خواهد داد که او عمران را به دست او برساند. عمران باید در اینجا به عضدالدوله نزدیک شود و از او درباره مردی سؤال کند که خدا را قسم داده به او دست یابد. سپس باید درباره پاداش کسی سؤال کند که عمران را به او برساند. عضدالدوله، پاداش او را این خواهد دانست گه اگر بخشش عمران را بخواهد او را خواهد بخشید. در این هنگام عمران باید خود را معرفی کند.

عمران آنچه را امام علی(ع) به او دستور داده بود، انجام داد و در پایان خود را معرفی کرد. وقتی عضدالدوله درباره کسی که این جایگاه را به او شناساند پرسید، عمران خوابش را برای او بازگفت. عضدالدوله به خدا قسم خورد هیچ کس جز مادر، دایه و خودش از نام فناخسرو آگاه نبوده است. عضدالدوله، عمران را بخشید و به او منصب وزارت داده، او را با خود به کوفه برد.

بر پایه خبر حسن الطحال، راوی این داستان، عمران بن شاهین نذر کرد زمانی که عضدالدوله او را ببخشد، پابرهنه و سربرهنه، به زیارت قبر امام علی(ع) برود. در تاریکی شب، به تنهایی از کوفه خارج شد. جدش علی بن طحال، که کلیددار حرم بود، امام علی(ع) را در خواب دید که به او دستور داد در را برای دوست امام علی(ع) یعنی عمران به شاهین باز کند. او در را باز کرد. عمران رسید و هنگامی که از دستور امام علی(ع) و دوست خواندنِ او با خبر شد، خود را روی بارگاه امام(ع) انداخت؛ درحالی‌که آن را می‌بوسید. سپس شیخ را به مسئول ماهی‌ها، ارجاع داد تا شصت دینار به او بدهد. عمران، قایق‌هایی داشت که در آب در زمینه صید ماهی فعالیت می‌کردند.

به باور مؤلف فرحة الغری، عمران به شاهین، رواق معروف به رواق عمران را در حرم امام علی(ع) و حرم امام حسین(ع) ساخت.

بررسی داستان «فرحة الغری»

موافقان

سید محسن امین نیز، مانند مؤلف فرحة الغری، این مسجد را ساخته عمران بن شاهین دانسته و تاریخ ساخت آن را پس از بنای عضدالدوله معرفی کرده است. برخی، این تاریخِ ساخت را رد کرده‌اند؛ زیرا عمران بن شاهین، سال ۳۶۹ق. درگذشته و بنای عضدالدوله در سال ۳۷۱ق. بوده است. محمد جواد فخرالدین نیز، بنای این مسجد و ایوان را به روایت «فرحة الغری» ارتباط داده و آن را تأیید می‌کند؛ همچنان‌که دیدار عمران با عضدالدوله را نیز تأیید کرده است. او احتمال داده بنایی که عمران بن شاهین آن را بنا کرده، رواقی بوده و پس از آنکه از حرم امام علی(ع) جدا شده، هم‌رتبه با مسجد قرار گرفته است. محمدرضا شبیبی در «کتاب النجف»، رواق و مسجدی را به عمران بن شاهین منتسب کرده که تا امروزه وجود داشته و معروف است. حسینی، مؤلف کتاب لؤلؤة الصدف بر این باور است که دانشمندان سده‌های گذشته و نیز سده‌های اخیر، یک رواق یا مسجد به عمران بن شاهین نسبت داده‌اند؛‌ با اینکه به عقیده او، عمران یک رواق و یک مسجد بنا نمود.

مخالفان

محمد کوفی غروی، در کتاب نزهة الغری، انتساب این مسجد به عمران به شاهین را رد کرده است. وی این باور که مسجد مذکور را درآغاز رواقی ساخته عمران دانسته و بعدها تبدیل به مسجد شده نپذیرفته است. وی احتمال داده این مسجد را شماری از خاندان عمران بن شاهین، بنا کرده باشند و با گذشت سالیان دراز، به مسجد عمران شهرت یافته باشد. به گفته شیخ جعفر محبوبه، از کسی شنیده نشده که مسجد عمران، پیش‌تر رواق بوده باشد. بلکه بر پایه نظر مشهور، عمران بن شاهین، یکی از رواق‌های حرم را ساخت، که پس از مدتی از حرم جدا شد. دور از ذهن است که رواق، پس از جدا شدنش از حرم، هم‌رتبه با مسجد شده باشد. جعفر محبوبه، اطمینان دارد بنای عمران، باقی نمانده است.

به باور برخی، راوی این داستان، ابن طحال، بسیاری از پژوهشگران را به سبب روایاتش که به سختی می‌توان به آنان اعتماد کرد، دچار اشتباه کرده است؛ زیرا مبالغه‌های فراوانی از او در این روایات وجود دارد که مشمول امور نامحسوس و غیبی هستند، یا در دایره ادبیات دینی مردم یا ادبیات سنتی مردم قرار می‌گیرند که در بیشتر موارد، بر سندی مبتنی نیستند یا اینکه چون از حقایق مربوط به حوادث تاریخی دور هستند، قابل استناد نمی‌باشند. به باور وی هيچ‌گونه ملاقاتى بين عضدالدوله و عمران بن شاهين وجود نداشته است و عمران بن شاهين در ايام حكومت عضدالدوله، نه ضعيف بوده و نه از او شكست خورده است. وی معتقد است این مسجد یا رواق را حسن بن عمران بن شاهین، فرزند عمران پس از صلحی که بین او و عضدالدوله انجام گرفت ساخته است؛ ولی آن بنا را به اسم پدرش نامگذاری کرد یا اسم پدرش، به سبب شهرتی که داشتِ بر آن مکان غلبه یافت.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، صلاح مهدی فرطوسی، ترجمه حسین طه‌نیا، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش، ص۳۰۳ و کتاب همسفر، جمعی از نویسندگان، مشعر، تهران، ۱۳۹۴ش. و کتاب عتبات عالیات عراق، اصغر قائدان، مشعر، تهران، ۱۳۸۷ش. ص۴۸ و مقاله جلوه‌هایی از روضهٔ علوی، ناصر غروی، ترجمه محسن سلامی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره اول، زمستان ۸۸، ص ۱۴۵ است.

• اعیان الشیعة، سید محسن امین، دار المعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۹۸۳م.
• پایگاه رسمی آستان قدس علوی.
• تاریخ النجف حتی نهایة العصر العباسی، محمد جواد فخر الدین، منشورات معهد المعلمین للدراسات العلیا، نجف، بی‌تا.
• سیمای نجف اشرف، سعید بابایی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.
• فرحة الغری، عبدالکریم بن احمد حلی، تحقیق السید تحسین آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، بی‌جا، ۱۹۹۸م.
• ماضی النجف وحاضرها، جعفر آل محبوبة، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۰۶ق.
• موسوعة العتبات المقدسه، جعفر خلیلی، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ج۲، ۱۴۰۷ق.
• نزهة الغری فی تاریخ النجف، محمد عبود الکوفی، منشور فی القرص الخاص بمکتبة اهل البیت، ۲۰۰۵م.