قبرستان وادی ایمن (کربلا)

نام‌

وادی ایمن، به وادی الصفا نیز معروف بوده است؛ سلمان آل طعمه، در وصف مسجد حاج میرزا شفیع که مزار سید هاشم جهرمی در آن واقع است، ابیاتی را آورده که به وادی الصفا اشاره می‌کند.

مکان

قبرستان وادی ایمن، قبرستان قدیمی و عمومی کربلا بوده و در جنوب شرقی حرم حضرت عباس(ع)، قرار داشت. امروزه «الوادی القدیم» بخش باقی‌مانده وادی ایمن است. گستردگی وادی ایمن به اندازه‌ای بوده که مزار ابن‌حمزه طوسی در محله عباسيه شرقي، کنار خيابان باب طويريج، در آن واقع بود و در حال حاضر ساختمان‌ها و خیابان‌های متعددی، میان آن و وادی‌‌القدیم فاصله ایجاد کرده است.

وادی القدیم

امروزه به بخش باقی‌مانده از وادی ایمن، وادی القدیم گفته می‌شود. وادی القدیم، که باقی‌مانده وادی السلام است، در شارع النجف بوده و با چند خیابان، که ضلع شمالی آن، خیابان سید محمد جوده است، محصور شده است.

وادی الجدید

وادی الجدید، قبرستانی است که در 5 کیلومتری جنوب کربلای کنونی ساخته شده است، در دهه‌های اخیر (اکنون: روزهای آغازین ۱۳۹۰ش) با ساخت این قبرستان، دیگر کسی را در وادی القدیم ‌‌به خاک نمی‌سپارند.

مدفونین

سیمای کنونی وادی القدیم، بخش باقی‌مانده وادی‌ ایمن، همچون وادی السلام نجف است و در سده‌های گذشته، به دلیل دفن عالمان و مؤمنان، از احترام خاصی برخوردار است. بسیاری از عالمان برجسته در این قبرستان دفن شده‌اند. برخی از آن‌ها عبارتند از:

ملا امین شیرازی

سیدعباس کاشانی، او را از اوتاد علما و از بزرگان اتقیاء کربلا می‌دانست.

سید محمد جوده

مزار سيد محمد السيد جودة بن السيد علوش (م.1312ق)، با مساحتی نزدیک به 100 متر مربع ساخته شده و در وسط آن ضریح سبزرنگی قرار دارد. این مکان، در دوره زندگی سيد جودة، محل تجمع خاندان بنی اسد در روز 13 محرم، روز دفن اجساد شهدای کربلا بوده است؛ به گونه‌ای که همه‌ساله عشیره بنی‌‌اسد عزای «دفن الاجساد» را از این مکان آغاز می‌کردند. این عزاداری، تاکنون ادامه داشته و زنان بنی اسد از این مکان دسته عزای خود را آغاز کرده و تا حرم ادامه می‌دهند.

ملا حمزة الصغیر (الزغیر)

حمزة بن عبود بن إسماعيل السعدي، معروف به ملا حمزة الزغیر، در سال 1921م. (۱۳۳۹-۱۳۴۰ق) در کربلا متولد شد. وی مداح بوده، به عربی و فارسی مجالس عزای حسینی را اداره می‌کرد. صدای مداحی او هنوز جذابیت و اقبال خود را حفظ کرده است. وی در دهه هفتاد درگذشت.

عبدالزهراء کعبی

شيخ عبدالزهرا بن فالح كعبي (1337ـ1394ق)، خطيب مشهور، اديب و شاعر کربلا بوده، که به عنوان یکی از سرشناسترین مقتل‌‌خوانان، زبانزد شیعیان عرب‌‌زبان جهان بوده است. او فن خطابه را نزد محمدمهدی مازندرانی حائری و محسن ابوالحب الخفاجی آموخت. وی ده‌ها خطیب را پرورش داد.

کعبی به تدریس هم اشتغال داشت. وی را دارای سجایای اخلاقی و کمک‌رسانی به نیازمندان دانسته‌اند. کعبی، شاعري گزيده‌‌سرا بود كه به زبان عربي فصيح و نيز به گویش محلي، شعر مي‌سرود و بیشر سروده‌هايش را بر منبرهاي حسيني مي‌‌خواند. برخی نکته‌های زندگی او عبارتند از:

• مقتل‌خوانی: مهمترین امتیاز شیخ عبدالزهرا کعبی، مقتل‌خوانی در دو مناسبت محرم و صفر بود. نخست او در صبح عاشورا در کربلا، بخش نخست «مقتل الحسين(ع)» را که اشاره به واقعه شهادت امام حسین(ع) و یاران شهیدش است، می‌خواند؛ مقتل‌خوانی او دو ساعت طول کشیده و او با تکیه بر محفوظات خود آن را بیان می‌کرد. سپس بخش دوم مقتل را كه به حوادث اسارت خاندان امام حسين(ع) و وقایع پس از آن بود را، در روز اربعین، در حسينيه تهراني‌هاي کربلا بیان می‌کرد. برخی او را مبتکر مقتل‌خوانی دانسته‌اند. متن کتاب «قتیل العبرات»، مقتل‌خوانی عبدالزهراء کعبی است. این کتاب و ترجمه فارسی آن بارها منتشر شده است. کعبی، هر سال، در شب 21 ماه رمضان، در مسجد كوفه، مقتل امام علی(ع) را ایراد می‌کرد، که با اصرار مرحوم سیدمحمد کاظم قزوینی منتشر گردید.

• ماجرای قصيده ابن العرندس: ابن العرندس حلّی (م.840ق)، از شعرای مشهور شیعه است که اشعار متعددی را در سوگ امام حسین(ع) سروده است. قصیده «رائیه» او شهرت فراوانی دارد. علامه اميني قصیده ابن العرندس را در کتاب الغدیر آورده است؛ به گفته او، معروف است در هر مکانی این قصیده خوانده شود، امام زمان(ع) حضور می‌یابد. چند بیتی از این قصیده از این قرار است:

قتل ظمآنا حسین بکربلا و في کل عضو من انامله بحر؟ و والده الشاکی علی الحوض فی غد و فاطمة ماء الفرات لها مهر

برگردان فارسی آن عبارت است از: «آيا حسين(ع) در کربلا تشنه‌‌لب کشته مي‌شود درحالي‌که در هر بندي از انگشتان او دريايي موج مي‌زند؟! و با آن‌‌كه پدرش در روز رستاخيز، مردم را از حوض كوثر سيراب مى‌‌كند و آب فرات، مهریه مادرش فاطمه(س) است؟!» به گفته عبدالزهراء کعبی، برای نخستین بار، یک کتاب‌فروش در صحن حرم امام حسین(ع) این کتاب را به او هدیه داد به شرط این که اشعار آن را برایش بخواند. وی هنگامی که مشغول خواندن کتاب بود، سیدی از بزرگان عرب را در برابرش دید که ایستاده و به اشعارش گوش داده، گریه می‌کند. وقتی به بیت نخست از بیت‌های پیش‌گفته رسید، گریه او شدید شده، رو به ضریح امام حسین(ع) کرده و این بیت را تکرار کرده مانند مادر جوان‌مرده گریه می‌کرد. به گفته وی، پس از تمام شدن قصیده آن سید را ندید.

سید هاشم حداد

برخی از مرقدها درگذشته جزئی از وادی ایمن بوده و امروزه بخشی از شهر کربلا شده است؛ مرقد ابن حمزه طوسی یکی از آن مراقد است:

ابن حمزه طوسی

عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی، فقیه شیعی در اواخر سده پنجم تا ششم قمری در کربلا می‌زیسته است؛ به گونه‌ای که حوزه کربلا به زعامت وی، رقیب نظامیه بغداد به شمار می‌رفت. الوسیلة الی نیل الفضیلة، معروفترین اثر فقهی اوست. این کتاب، یکی از معتبرترین متون فقهی در سده هفتم قمری نزد شیعیان بوده و تا پیش از نگارش کتاب شرایع به دست محقق حلی و االرشاد توسط علامه حلی، در حوزه‌های علمیه متداول و یکی از متون درسی بود. برخی از دیگر آثار او عبارتند از: «الثاقب فی المناقب» و «المعجزات». وی در حدود سال ۵۷۵ق. در کربلا درگذشت و در وادی کربلا دفن شد. به گفته آقابزرگ تهرانی، ابن حمزه در بیرون باب النجف، در بقعه مخصوصی که اکنون زیارتگاه است، دفن شد.

این مزار، در جنوب شرقي حرم حضرت عباس(ع)، در محله عباسيه شرقی، کنار خيابان باب طُويريج است. بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ش. (۱۴۳۳ق)، ساختمان این مرقد، در حال بازسازی بوده و ضریح آهنین سبز کوچکی روی قبر او قرار داشته است. گویا در جوار این بقعه، قبر شریف محمد بن علی بن حمزة بن حسن بن عبیدالله بن عباس بن علی بن ابیطالب(ع) معروف به «ابن حمزه» قرار دارد. به دلیل همانندی نسب و شهرت، بعضی به اشتباه آنان را یکی دانسته‌اند. گویا این نکته در اقبال مردم نسبت به این آستان مؤثر بوده است.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله نیم روزی در وادی ایمن، احد نبوی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۱ش، ص۲۸۶ است.

• تراث کربلاء، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
• الذريعة إلى تصانيف الشيعه، محمدمحسن‏ آقابزرگ تهرانى، دار الأضواء، بيروت‏، 1403ق.
• رجال العلم و التقی: نبذه من حیاه هادی بن ملاامین الشیرازی الحائری، احمد حائری، دارالحدیث قم، ۱۴۲۲ق.