کتابخانه صاحب الذریعه
کتابخانه صاحب الذریعه، در نجف، در محلة الجدیدة قرار داشته [۱]و یکی از کتابخانه‌های مهم جهان اسلام شمرده شده است. پایه‌گزار و واقف آن آقابزرگ تهرانی (م.۱۳۸۹ق) از عالمان شیعه بوده و در سال ۱۳۷۵ق. وقف شده است. این کتابخانه، دارای ۵ هزار جلد کتاب بوده که هزار نسخه آن خطی است و مهمترین نسخه‌های آن دست‌نوشت‌های پایه‌گزار است.
 آقابزرگ تهرانی، با پسران | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| تأسیس | ۱۳۴۵ق. |
| مکان | نجف، محلة الجدیدة |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| امکانات | ۴ هزار جلد کتاب چاپی و هزار جلد نسخه خطی |
پایه‌گزار
محمدمحسن، مشهور به شیخ آقابزرگ محسن منزوی تهرانی (۱۲۹۳- ۱۳۸۹ق)، فرزند علی (م.۱۳۲۴ق)، یکی عالمان شیعه،[۲] که از استادان فراوانی مانند میرزای شیرازی و آخوند خراسانی بهره برد. او را یکی از متفکّران و پژوهشگران برجسته تشیع دانسته‌اند.[۳] برای او ۲۴ اثر مانند طبقات اعلام الشیعة، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال و المشیخة ذکر شده،[۴] که مهمترین آن، الذریعة الی تصانیف الشیعة است.[۵] وی پس از ۹۶ سال زندگی، در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق. در نجف درگذشت و در آرامگاهی که از پیش در زیرزمین[۶] کتابخانه عمومی‌اش، برای خود آماده کرده بود، دفن شد.[۷]
پایه‌گزاری و وقف
کتاب‌های کتابخانه صاحب الذریعه، توسط آقابزرگ تهرانی، از زمان آغاز تحصیل گردآوری شده بود. پایه‌گزاری آغازین کتابخانه در سال ۱۳۴۵ق. در سامراء که آقابزرگ خود در آن سکونت داشت، بود. وی هنگامی که به نجف هجرت کرد، کتابخانه‌اش را نیز به آن‌جا انتقال داده و تلاش زیادی برای غنای بیشتر آن کرد. او توانست کتاب‌هایی از دورترین نقاط جهان، به‌ویژه از مصر و ایران گردآوری کند.[۸] آقابزرگ تهرانی، کتابخانه خصوصی خود را در ۲۵ ذی‌الحجه ۱۳۷۵ق. وقف همه طالبان علوم دینی نجف کرد. او بخشی از خانه خود را به این کتابخانه اختصاص داد و آن را کتابخانه عمومی صاحب الذریعه نامید.[۹]
این کتابخانه، در نجف، در محلة الجدیدة، در خانه پایه‌گذار آن، قرار داشته[۱۰] و بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۲ش. (۱۴۳۴-۱۴۳۵ق)، کتابخانه و مزار آقابزرگ از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده است.[۶]
وقف‌نامه
آقابزرگ تهرانی، صیغه وقف را بر تمام آنچه در کتابخانه شخصی خود که از سامراء به نجف آورده جاری کرده است. وی دو دسته از کتاب‌هایش را این وقف استثنا کرده است؛یکی کتاب‌های چاپ شده خودش، تا با فروش آنها هزینه چاپ‌های بعدی آن تأمین شود و دیگری نسخه‌های خطی که به دست خود نوشته است؛ زیرا پیشتر آنها را برای فرزندان پسرش که اهل علم باشند وقف کرده است. وی در این وقف‌نامه، تولیت کتابخانه را به دامادش حسین و سید مهدی مدرسی و فرزندان پسرش و فرزندان آنها واگذار کرده است. بر پایه این وقف‌نامه، اگر امکان نگه‌داری کتاب‌ها نبود، کتاب‌ها به کتابخانه امیرمؤمنان(ع)، کتابخانه‌ای که علامه امینی پایه‌گزاری کرده جابجا خواهد شد. وقف‌نامه به امضای این عالمان رسیده است: سید محمدطاهر شیرازی؛ حسین مشکور؛ محمدرضا مروّجی طبسیّ نجفی؛ ابراهیم حسینی شیرازی؛ مشهور به میرزای اصطهباناتی.[۱۱]
متن وقف‌نامه
| « |
بسم الله الرحمن الرحیم، و به ثقتی. حمد خدایی را سزاست که بر خطورات قلب همگان واقف، و از خفایای سرّی مردم مطّلع، و بر آنچه در برگ‌برگ دفاتر نوشته می‌شود، عالم است. سلام و درود بر کسی که قرآن کریم بر او نازل شد؛ قرآنی که همه کتاب‌های آسمانی گذشته را نسخ نمود، و سلام بر معصومان پیامبر و سلام بر حافظان شریعت؛ و امّا بعد. . . از آن‌جایی که شرع مقدس مرا بر آن داشت که یک صدقه جاریه‌ای از خود به جای بگذارم، و از طرفی فرزندانم مرا تشویق می‌نمودند که کتاب‌هایم در نجف اشرف بماند تا همه علاقه‌مندان و طلّاب و بزرگان بتوانند از آن استفاده کنند، فرصت را غنیمت شمردم و از خداوند عزوجل طلب خیر و صلاح نمودم و صیغه وقف را بر تمام آنچه در کتابخانه داشتم، جاری کردم؛ کتابخانه‌ای که در سال ۱۳۵۴ق با خود از سامراء به نجف آوردم. البته این وقف شامل کتب چاپ شده‌ام، مانند «الذّریعة» و «طبقات اعلام الّشیعة» نمی‌شود؛ چراکه آنها باید فروخته شوند و درآمدش در چاپ مجلّدات بعدی صرف گردد. همچنین شامل مخطوطاتی که به دست خود نوشتم، نمی‌شود؛ چراکه قبلاً آنها را برای اهل علمِ از میان فرزندان پسرم وقف خاصّ نمودم تا از آن منتفع شوند و اقدام به چاپش نمایند. تولیت این کتابخانه را به دامادم حاج شیخ حسین و جناب سید مهدی مدرّسی و فرزندان پسرم که در تهران و فرزندان ایشان واگذار کرده‌ام، و ایشان (ان‌شاءالله) به نگه‌داری از آن اقدام خواهند کرد، و عوائد و منافع آن را صرف هزینه‌های کتابخانه می‌کنند. بر فرض اگر فرزندانم کسی از نسل خود باقی نگذاشتند یا کسی از ایشان اقدام به نگه‌داری از کتابخانه نکرد، کتاب‌ها به کتابخانه امیر مؤمنان(ع) منتقل شود؛ کتابخانه‌ای که علّامه امینی چند سال پیش از این آن را تأسیس نمود. در هر صورت این کتاب‌ها تا زمانی که قابل استفاده باشد، وقف شده تا این‌که امام زمان(ع) ظهور نماید و در مورد آن به اذن پروردگار خود تصمیم بگیرند. کسی که این وقف را از وقفیّت برگرداند، گناهش بر عهده خودش خواهد بود. صیغه وقف در روز جمعه ۲۵ ماه ذی‌الحجه، درست یک ماه بعد از «دحوالارض» اجرا شد و بعد از گذشت سه ماه و سه روز از اجرای صیغه، در روز پنج‌شنبه بیست‌ویکم رمضان مفاد آن را در حالی که در خانه خود در نجف اشرف نشسته‌ام، با دست لرزان خویش نوشتم. فانی، آقابزرگ تهرانی |
» |
ویژگی‌ها
کتابخانه صاحب الذریعه، یکی از نفیس‌ترین کتابخانه‌های جهان اسلام شمرده شده و دارای ۵ هزار جلد کتاب بوده،[۸] که در آن میان موسوعه‌های تاریخی، رجالی و نسخه‌های کم‌یاب خطی است.[۱۰] آقا بزرگ با کمک همین کتابخانه، دو موسوعهٔ «الذریعه إلی تصانیف الشیعه» و «طبقات اعلام الشیعه» را تألیف کرد. در گذشته، کتاب‌های این کتابخانه، در برابر رسید به مدت یک ماه، به مراجعه‌کنندگان امانت داده می‌شد و این مدت قابل تمدید بود.[۱۲]
نسخه‌های خطی
کتابخانه صاحب الذریعه، دارای هزار نسخه خطی بوده،[۸] که دست‌نوشت‌های پایه‌گذار آن از مهمترین آنها شمرده شده است.[۱۲] برخی از نسخه‌های خطی این کتابخانه عبارتند از:
- مناهل الضرب فی انساب العرب؛ سیدجعفر أعرجی
- مصباح الزائر؛ سیّد بن طاووس (درباره دعا)
- مصباح المتهجد؛ شیخ طوسی (درباره دعا)
- آداب مناظره؛ عضدی
- ابواب الجنان؛ ملّا محمدرفیع قزوینی
- اثبات الواجبات الجلالیه؛ ملا جلال‌الدین دوانی
- احکام اهل‌الآخره؛ سیدشریف مرتضی
- اخلاق ناصری؛ شیخ نصیرالدین طوسی
- بعض المباحث فی احکام الکلام، سید شریف مرتضی[۸]
- آداب المناضرة؛ عضدی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- آداب المناضرة؛ کاشی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- الأعلام؛ شیخ مفید، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- الجبر والتفویض للإمام الهادی(ع)، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- رسالة أبی غالب الزراری، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- ثمانی عشرة رسالة فی موضوعات مختلفة؛ سید مرتضی، به خط پایه‌گذار کتابخانه
- جنة المأوی فیمن رآه(ع) فی الغیبة الکبری؛ میرزا نوری، به خط نویسنده که در سال ۱۳۰۲ق. نگاشته است
- خاتمة المستدرک؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال ۱۳۱۹ق. به پایان رسیده است
- دار السلام فی الرؤیا والمنام؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال ۱۲۹۲ق.
- الصحیفة العلویة الثانیة؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال ۱۳۰۳ق. نگاشته است
- میزان السماء فی میلاد خاتم الأنبیاء؛ میرزای نوری، به خط نویسنده که در سال ۱۲۸۱ق. به پایان رسانده است
- آداب البحث والمتعلمین؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده
- التبصرة فی التجوید؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده که در سال ۱۲۵۲ق. به پایان رسانده است
- الحسن والقبح العقلیین؛ محمد قومشهی، به خط نویسنده که در سال ۱۲۸۱ق.به پایان رسانده است
- إرشاد الأذهان؛ علامه حلی، که در سال ۱۱۰۵ق. نگاشته است
- الأنموذج فی النحو؛ اردبیلی، که در سال ۱۲۳۹ق. نگاشته است
- التذکرة فی الأُصول الخمسة؛ صاحب بن عباد
- التصریح؛ أزهری، که در سال ۱۰۳۷ ق. نگاشته است
- تهذیب الأصول، که در سال ۱۰۴۴ق. نگاشته است
- جامع السعادات؛ مهدی نراقی، که در سال ۱۲۰۸ق.۲۶ نگاشته است
- رسالة فی الجمع بین الفاطمیتین؛ وحید بهبهانی، که در دوره نویسنده نگاشته شده است
- خلاصة الأذکار؛ فیض کاشانی، که در دوره نویسنده نگاشته شده است
- الدروس الشرعیة؛ شهید اول، که در سال ۸۳۰ق. نگاشته شده است
- رجال مرتضی انصاری
- الروضة البهیة؛ شهید ثانی، با کاغذ ترمه و دو نسخه دیگر که یکی در ۱۲۴۷ق. و دیگری در ۱۲۷۱ق. نگاشته شده است
- شرائع الإسلام؛ محقق حلی، که در سال ۱۲۴۰ق. نگاشته شده است
- عقاب الأعمال؛ صدوق، که در سال ۱۲۶۷ق. نگاشته شده است
- الملاحم والفتن؛ ابن طاووس، که از روی نسخه به خطه نویسنده نگاشته شده و با آن مطابقت داده شده است
- الفصول النصریة؛ نصیرالدین طوسی
- القول الصراح فی نقد الصحاح؛ شیخ الشریعة اصفهانی، که از روی نسخه‌ای به خط نویسنده، در سال ۱۳۴۱ق. نگاشته شده است
- کنز العرفان فی فقه القران؛ مقداد سیوری، که در سال ۱۲۴۸ق. نگاشته شده است
- مسند محمد بن سلیمان المغربی
- مهج الدعوات؛ ابن طاووس، نگاشته شده در ۱۰۳۵ق.
- المقنع؛ صدوق، نگاشته شده در ۱۲۳۹ق.
- النکت الاعتقادیة؛ شیخ مفید، نگاشته شده در ۱۱۴۷ق.
- الذریعة إلی تصانیف الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
- طبقات أعلام الشیعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
- إجازات القرون الثلاثة الأخیرة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
- مجموعة الفوائد المتفرقة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه
- مستدرک الذریعة، به خط مؤلف و پایه‌گذار کتابخانه[۱۰]
پیوند به بیرون
پانوشت
- ↑ شس
- ↑ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۴۱.
- ↑ وقف‌نامه کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۴، ص۱۶۴.
- ↑ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۱۳۸ تا ص۱۵۳.
- ↑ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۹۷؛ وقف‌نامه کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۴، ص۱۶۴.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ وقف‌نامه کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۴، ص۱۶۶.
- ↑ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۲۰۹ و ۲۱۰.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ ۸٫۲ ۸٫۳ وقف‌نامه کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۴، ص۱۶۵.
- ↑ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۱۸۱.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ ۱۰٫۲ مکتبة صاحب الذریعة، شبکة الامام علی (ع).
- ↑ وقف‌نامه کتابخانه شیخ آقا بزرگ تهرانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۴، ص۱۶۴؛ به نقل از موسوعة النجف الاشرف، ج٧، ص٢۶١.
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، ص۱۸۲.
منابع
- شبکة الامام علی(ع).
- زندگی و آثار شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمدحسین حسینی جلالی، ترجمه محمدعلی احمدی ابهری، مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد، تهران، ۱۳۸۲ش.