دمع السجوم (کتاب)
دَمْعُ السُّجوم، با نام کامل «دمع السجوم فی ترجمة نفس المهموم»، ترجمه فارسی کتاب نفس المهموم تألیف شیخ عباس قمی (م.۱۳۵۹ق) است که توسط ابوالحسن شعرانی (م.۱۳۹۳ق) برگردان شده است. این کتاب، به تاریخ زندگی امام حسین(ع) از زمان بیعت نکردن وی با یزید در مدینه، تا قیام توابین و مختار ثقفی پس از شهادت وی پرداخته است. مترجم، که خود در دانش‌های گوناگونی مانند فقه،اصول، کلام، رجال، تاریخ و نجوم مهارت داشته، مطالب گوناگونی بر آن افزوده است. نثر روان و ادبی، از دیگر ویژگی‌های است که برای این کتاب برشمرده‌اند.
نویسنده
ابوالحسن شعرانی(۱۳۲۰-۱۳۹۳ق)،[۱] فرزند محمد، زاده تهران و از نوادگان فتح‌الله کاشانی نویسنده تفسیر منهج الصادقین(ع) است.[۲] وی به زبان‌های ترکی،[۳] عربی و فرانسه مسلط بوده و کتاب هیئت فلاماریون را از فرانسه به فارسی برگردانده است.[۴] او در رشته‌های گوناگون علمی و دینی مانند فقه، اصول، تفسیر، رجال، تاریخ، طب، هیئت و ریاضی مهارت داشته[۵] و شاگرد برجسته او، حسن حسن‌زاده آملی است.[۶] برخی از آثار او به این شرح است: نشر طوبی،[یادداشت ۱] تحقیق و تصحیح تفسیر ابوالفتوح رازی، ترجمه و شرح دعای عرفه، المدخل الی عذب المنهل،[یادداشت ۲] شرح عمل به زیج هندی و تصحیح و تحقیق کشف الغمة.[۴]
ساختار
کتاب دمع السجوم، با نام کامل «دَمْعُ السُّجوم فی تَرجِمةِ نَفَسِالمَهموم» از دو مقدمه؛ مقدمه مترجم و مقدمه مؤلف، پنج باب و یک خاتمه تشکیل شده و در پایان، زندگی‌نامه مؤلف کتاب، شیخ عباس قمی آمده است. باب‌ها و خاتمه، بر پایه سیر زمانی تنظیم شده‌اند؛ باب‌های آغازین از مناقب امام حسین(ع) و رویدادهای پس از بیعت مردم با یزید شروع شده و در خاتمه با سرگذشت توابین و قیام مختار پایان می‌یابد.[۷] توضیحات مترجم، افرون بر متن عربی، در پاورقی یا درون متن، بین دو کمانک[۸] و در بیشتر موارد پس از عبارت «مترجم گوید» درج شده است.[۹]
محتوا
این کتاب، برگردان فارسی کتاب نفس المهموم نوشته شیخ عباس قمی است و به گردآوری اخبار و روایات درباره مناقب امام حسین(ع)، ثواب گریستن برای او، رویدادهای پس از بیعت مردم با یزید تا شهادت امام حسین(ع) و یاران وی، اسارت اهل بیت او، ورود آنها به کوفه و شام، بازگرداندن اهل بیت به مدینه، جنبش توابین، قیام مختار ثقفی و سرگذشت فرزندان و همسران امام حسین(ع) پرداخته است.
مترجم نیز، پژوهش‌ها و اندیشه‌های خود را در بخش‌ها و موضوعات گوناگون مانند لغت، تاریخ، رجال، کلام و نجوم به کتاب افزوده است. درون‌مایه این کتاب به ترتیب فهرست به این شرح است:
- مقدمه مترجم: مترجم در این مقدمه، کتاب نفس المهموم را اثری جامع، کوتاه و دارای روایات صحیح و مطالب تاریخی معتبر از شیعه و اهل سنت دانسته و انگیزه خود از ترجمه آن را، بهره بردن فارس‌زبانان از این کتاب و تهیه توشه‌ای برای آخرت معرفی کرده است.
- مقدمه مؤلف: در این مقدمه، مؤلف، منابع استفاده شده در کتاب را معتبر و مورد اعتماد دانسته و برخی از آنها را با نام نویسنده و سال وفات آنها ذکر کرده است. وی در ادامه، تاریخ ولادت امام حسین(ع) را مورد پژوهش قرار داده و روایاتی درباره ولادت و رویدادهای پس از آن گردآورده است.
- باب اول: این باب، به دو فصل بخش‌بندی شده و در فصل نخست، به ویژگی‌های امام حسین(ع) مانند شجاعت، دانش و سخاوت پرداخته شده و درباره محبت حضرت محمد(ص) به امام حسین(ع) روایاتی گردآمده است. در فصل دوم، ۴۰ حدیث درباره ثواب گریستن بر مصیبت امام حسین(ع)، ثواب لعن بر قاتلان او و شهادت وی گردآوری شده است.[یادداشت ۳][۱۰]
- باب دوم: این باب از مرگ معاویة بن ابی سفیان و بیعت نکردن امام حسین(ع) با یزید آغاز شده و به شهادت وی پایان می‌یابد. این باب، به ۲۲ فصل بخش‌بندی شده و در فصل نخست به مرگ معاویة بن ابی‌سفیان و سفارش‌های او پیش از مرگ به فرزندش یزید درباره مخالفان بیعت با او پرداخته شده است. از فصل دوم تا فصل چهارم، درباره بیعت نکردن امام حسین(ع) با یزید، زیارت شبانه امام حسین(ع) از مزار حضرت محمد(ص)، حضرت فاطمه(س) و امام حسن(ع)، رویدادهای آغاز سفر به مکه، سفر به مکه و نامه‌های کوفیان برای او پرداخته است. در فصل پنجم به فرستادن مسلم به عقیل به کوفه و بخشی از رویدادهای زمان حضور او در کوفه پرداخته است. فصل ششم درباره نامه نوشتن امام حسین(ع) به اشراف بصره و یاری خواستن از آنها و رویدادهای بصره در آن زمان است. در فصل هفتم و هشتم به رفتن عبیدالله بن زیاد از بصره به کوفه برای فرونشاندن خیزش مسلم بن عقیل و رویدادهای خیزش مسلم و شهادت وی پرداخته است. در فصل نهم، به مناسبت، به مقتل حُجر بن عُدی و عمرو بن حمق پرداخته و در فصل دهم درباره شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل سخن گفته است. از فصل یازدهم تا فصل پانزدهم به آهنگ امام حسین(ع) برای سفر از مکه به عراق، منع دیگران از این سفر، آغاز سفر وی از مکه به عراق، رویدادهای طول سفر، رسیدن لشکر حر بن زیاد ریاحی به کاروان وی و دیدار او با عبیدالله بن حُرّ جُعفی پرداخته است. از فصل شانزدهم تا بیست و دوم، به توقف امام حسین(ع) در کربلا، ورود عمر بن سعد به کربلا، ورود شمر بن ذی‌الجوشن به آن مکان، رویدادهای تاسوعا، شب و روز عاشورا، چگونگی جنگ و شهادت اهل بیت و یاران امام حسین(ع) پرداخته است. فصل بیست و دوم به چگونگی شهادت امام حسین(ع)، حضرت علی اصغر(ع) و عبدالله بن حسن اختصاص یافته است.
- برخی از پژوهش‌ها و مطالب مترجم در این باب عبارت است از: بررسی ماجرای طفلان مسلم، جمع بین علم امام حسین(ع) به شهادت و تلاش برای پیروزی، بررسی نقلِ وصل کردن سر امام حسین(ع) به پیکر وی پس از شهادت توسط حضرت محمد(ص)، جابه‌جا نشدن آیه‌های قرآن،[یادداشت ۴] حکم خواندن زیارت‌نامه‌هایی که از معصومان(ع) روایت نشده است، بررسی ازدواج فاطمه صغری دختر امام حسین(ع) با حسن مثنی یا با قاسم بن حسن(ع)، بررسی ماجرای آب ننوشیدن حضرت عباس(ع)، معنای اسم اعظم،[یادداشت ۵][۱۱] نام قاتل امام حسین(ع)، مراد از سرخ شدن آسمان پس از شهادت امام حسین(ع)، بررسی نجومی کسوف پس از شهادت امام(ع)، معرفی برخی رجال مانند جندب بن زهیر و واژه‌شناسی برخی کلمات. وی به مناسبت، سرگذشت کمیل بن زیاد را نیز به این باب افزده است.
- باب سوم: این باب، درباره رویدادهای پس از شهادت امام حسین(ع) بوده و دارای ۱۴ فصل است. در این ۱۴ فصل، به ربودن لباس‌های امام(ع)، خبردار شدن اهل بیت از شهادت وی، چپاول خیام، لگدکوب کردن بدن امام(ع) با اسبان، رویدادهایی درباره سر امام حسین(ع)، اسارت اهل بیت، روانه کردن آنها از کربلا به کوفه، دفن پیکر امام حسین(ع)، ورود اهل بیت به کوفه، خطبه امام سجاد(ع) در کوفه، مخالفت عبدالله بن عفیف با سخنان عبیدالله بن زیاد و ماجرای شهادت وی، روانه کردن اسیران به شام، رساندن خبر شهادت امام حسین(ع) به مدینه توسط قاصد ابن زیاد، خطبه عبدالله به زبیر در مدینه در ستودن امام حسین(ع) و سرزنش کوفیان، فرستادن سر امام(ع) و دیگر شهیدان کربلا به شام، برخی رویدادهای مسیر شام، ورود اسیران به شام، رویدادهای شام، فرستادن اهل بیت از شام به مدینه، ورود آنها به مدینه و ماتم گرفتن آنها در این شهر و پیشینه مراسم سوگواری برای امام حسین(ع) پرداخته شده است.
- برخی از پژوهش‌ها و مطالب مترجم در این باب عبارت است از: چرایی شفا بودن تربت، نام اسب امام حسین(ع)، بررسی آخرت کسانی که در سپاه یزید بودند ولی پس از شهادت امام(ع) به اهل بیت او کمک رساندند، ردّ داستان فضه و شیر در کربلا، بررسی استحباب یا کراهت روزه روز عاشورا، بررسی نظر عالمان اهل سنت درباره روزه این روز، معنای امامت و شرایط آن، بررسی زیارت اهل بیت از قبر امام حسین(ع) در روز اربعین، بررسی زمان ورود سرها به شام، بررسی تاریخچه ساعت،[یادداشت ۶] شرح سخن حضرت زینب(س) درباره سرکشی کردن گرگ و کفتار از پیکر شهیدان در کربلا، بررسی جای دفن ام کلثوم دختر امام علی(ع)، جای دفن سکینه دختر امام حسین(ع)، جای دفن حضرت فاطمه(س) و جای دفن سر امام حسین(ع)، بررسی حکم نقل حدیث ضعیف و معرفی برخی رجال.
- باب چهارم: در این باب که در سه فصل تنظیم شده، به رویدادهایی پس از شهادت امام حسین(ع)، مانند گریستن آسمانها، زمین و اهل آنها، بیرون آمدن خون از زیر سنگ‌های بیت المقدس، ناله فرشتگان و مراثی جنّ برای مصیبت امام(ع) پرداخته شده است. مترجم، فصلی که در کتاب نفس‌المهموم به مراثی عربی اختصاص یافته، جز بخش کوتاهی که درباره دعبل خزاعی است، ترجمه نکرده؛ زیرا به گفته وی در نقل ترجمه آنها فایده زیادی نیافته است.
- برخی از پژوهش‌ها و مطالب مترجم در این باب عبارت است از: معنای گریه کردن آسمانها و زمین بر مصیبت امام حسین(ع)، بررسی روایت ویرانه‌نشینی جغد پس از شهادت امام حسین(ع)،[یادداشت ۷] بررسی سرخ شدن آسمان و کسوف پس از شهادت وی، بررسی رویدادهای همزمان با نوروز،[یادداشت ۸][۱۲] وجود جنّ و امکان دیدن او.
- باب پنجم: این باب در سه فصل تنظیم شده و به معرفی فرزندان و همسران امام حسین(ع)، ارزش زیارت قبر امام حسین(ع)، و تخریب قبر وی توسط خلفا پرداخته است.
- برخی از پژوهش‌ها و مطالب مترجم در این باب عبارت است از: بررسی تاریخ وفات سکینه بنت حسین(ع)،[یادداشت ۹] معنای وجوب زیارت امام حسین(ع)،[یادداشت ۱۰] معرفی برخی رجال مانند سلیمان بن مهران اعمش، معنای خوردنی‌ها و آشامیدنی‌هایِ زائران حسینی(ع) که از بهشت می‌آید و بررسی تاریخ تخریب قبر امام حسین(ع) توسط متوکل عباسی.
- خاتمه: این باب، به جنبش توّابین، قیام مختار ثقفی و انتقام وی از قاتلان امام حسین(ع) پرداخته است. کتاب نفس المهموم، این بخش را از کتاب تاریخ کامل، نوشته ابن اثیر آورده، ولی مترجم، این بخش را از تاریخ طبری ترجمه کرده است؛ زیرا به گفته مترجم، ابن اثیر آن را از تاریخ طبری نقل کرده و نیز چون نسخه قدیم نفس المهموم در این بخش تصحیح کامل نشده است.
- برخی از پژوهش‌ها و مطالب مترجم در این باب عبارت است از: نقد جرجی زیدان در اشتباه بین زکات و خراج، بررسی تاریخ حبس و رهایی مختار از زندان، نقد محمدباقر مجلسی در نقل از کتابی به نام تفسیر امام حسن عسکری(ع)، اعتقاد به غیبت و ظهور در مذاهب و ادیان، بررسی الحاد و بی‌دینی در دوره خلفای عباسی، محاسن و معایب دموکراسی، بررسی جواز قیام در دوره امام سجاد(ع) بدون اجازه وی، بررسی فرقه کیسانیه و مذهب شیعه، معرفی موالی[یادداشت ۱۱] و افزودن پایان قیام مختار به کتاب.
- ترجمه مؤلف: مترجم، در این بخش، سرگذشت شیخ عباس قمی، مؤلف کتاب نفس المهموم را آورده است. این سرگذشت را پسر شیخ عباس قمی، به درخواست مترجم نگاشته است.[۷]
فهرست
- [پیشگفتار]
- مقدمه مترجم
- مقدمه [مولف] در ولادت مولانا الحسین(ع)
- باب اول در مناقب حسین(ع) و ثواب گریستن بر آن حضرت و لعن بر کشندگان او و اخباری که در شهادت او وارد است و در آن دو فصل است.
- فصل اول، در مختصری از مناقب آن حضرت
- فصل دوم در ثواب گریستن بر مصیبت حسین(ع) و ثواب لعن بر قاتلان او و اخباری که در شهادت آن حضرت وارد شده است، و در این فصل به چهل حدیث اکتفا می‌کنیم.
- باب دوم در ذکر وقایع پس از بیعت مردم با یزید بن معاویه تا هنگام شهادت بر حضرت سید الشهداء(ع) و در آن چند فصل است.
- فصل اول
- فصل دوم
- فصل سوم
- فصل چهارم
- فصل پنجم
- فصل ششم
- فصل هفتم
- فصل هشتم
- فصل نهم
- فصل دهم، شهادت دو فرزند مسلم بن عقیل
- فصل یازدهم، در توجه حضرت امام حسین(ع) از مکه به عراق
- فصل دوازدهم
- فصل سیزدهم، در ذکر دیدار حر بن یزید ریاحی حضرت سید الشهداء(ع) را و بازداشتن آن حضرت از رفتن به کوفه
- فصل چهاردهم
- فصل پانزدهم
- فصل شانزدهم، در نزول حضرت سید الشهداء(ع) به زمین کربلا و ورود عمر بن سعد و آنچه میان آن حضرت و ابن سعد رخ داد
- فصل هفدهم، در ورود شمر به کربلا و وقایع تاسوعا
- فصل هیجدهم، در ذکر وقایع شب عاشورا
- فصل نوزدهم، ذکر وقایع عاشورا و صف‌آرایی لشکر از دو جانب و احتجاج امام(ع) بر اهل کوفه
- فصل بیستم، در چگونگی جنگ اصحاب امام حسین(ع) و کشته شدن آنان
- فصل بیست و یکم، به میدان رفتن اهل بیت امام حسین(ع) و کشته شدن انها در ذکر ابو الحسن علی بن الحسین(ع)
- فصل بیست و دوم
- باب سوم در وقایع پس از شهادت و در آن چند فصل است
- فصل اول
- فصل دوم، در تاراج کردن اثاث و شیون کردن حرم محترم بر آن حضرت
- فصل سوم
- فصل چهارم، در ذکر وقایع عصر عاشورا
- فصل پنجم، روانه کردن عمر سعد اهل بیت را از کربلا به کوفه
- فصل ششم، در دفن مولانا الحسین(ع)
- فصل هفتم، ورود اهل بیت به کوفه
- فصل هشتم، در ورود اهل بیت به مجلس عبید الله زیاد
- فصل نهم، در کشته شدن عبد الله بن عفیف
- فصل دهم، در فرستادن ابن زیاد عبد الملک سلمی را به مدینه و خطبه ابن زبیر در مکه
- فصل یازدهم، فرستادن عبید الله زیاد سرهای طاهره را به شام
- فصل دوازدهم، در ذکر چند واقعه در راه شام
- فصل سیزدهم، در ورود اهل بیت به شام
- فصل چهاردهم، فرستادن یزید حرم محترم حضرت سید الشهداء(ع) را به مدینه رسول(ص) و وارد شدن ایشان به آن شهر و ماتم گرفتن ایشان
- باب چهارم در آنچه ظاهر شد پس از شهادت حضرت ابی عبد الله الحسین(ع) از گریستن آسمانها و زمین و اهل آنها و ناله ملائکه به خدای تعالی در امر آن حضرت و نوحه جن و مراثی که برای آن حضرت گفتند
- فصل اول، در گریه آسمان و زمین
- فصل دوم، در ناله و زاری کردن فرشتگان سوی خدای تعالی در امر آن حضرت و گریستن ایشان
- فصل فی ذکر بعض ما قیل من المراثی فیه(ع)
- باب پنجم در ذکر فرزندان حسین(ع) و زوجات آن حضرت و فضل زیارت و ستم خلفا بر قبر شریف او و در آن چند فصل است.
- فصل اول، در ذکر فرزندان و بعض زوجات آن حضرت(ع)
- فصل دوم، در فضیلت زیارت حضرت سید الشهداء(ع)
- فصل سیم، در ستم خلفاء بر قبر شریف آن حضرت
- خاتمه در شرح حال توابین و خروج مختار و کشتن وی کشندگان حسین(ع) را
- ذکر آمدن مختار به کوفه
- داستان بیرون رفتن سلیمان بن صرد و توابین به جنگ اهل شام
- خروج مختار در کوفه
- اما داستان مختار
- کشتن مختار کشندگان حسین(ع) را
- کشتن عمر سعد و چند تن دیگر
- در ذکر رفتن ابراهیم اشتر به قتال ابن زیاد
- کشته شدن ابن زیاد
- ترجمه مولف
منابع کتاب
مؤلف کتاب، در مقدمه، منابع خود را معتبر و قابل اعتماد دانسته و برخی از آنها را اینگونه برشمرده است:
- مقتل الحسین(ع)، نوشته ابو مخنف (م.۱۵۷ق)، که از طریق تاریخ طبری نقل شده است؛
- مقتل الحسین(ع)، نوشته هشام بن سائب کلبی (م.۲۰۴ یا ۲۰۶ق)، که از طریق کتاب تذکرة الخواص و تاریخ طبری نقل شده است؛
- التاریخ، نوشته محمد بن جریر طبری (م.۳۱۰ق)؛
- مقاتل الطالبین، نوشته ابی‌الفرج اصفهانی (م.۳۵۶ق)؛
- مروج الذهب و معادن الجوهر، نوشته علی بن حسین مسعودی (م.۳۴۵ یا ۳۴۶ق.)؛
- العقد الفرید، نوشته ابن عبد ربه (م.۳۲۸ق)؛
- الارشاد، نوشته شیخ مفید (م.۴۱۳ق)؛
- روضة الواعظین، نوشته فتال نیشابوری (م.۵۰۸ق)؛
- المناقب، محمد بن علی بن شهرآشوب (م.۵۸۸ق)؛
- الاحتجاج علی اهل اللجاج، احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (از عالمان سده ششم قمری)؛
- تاریخ کامل، نوشته ابن اثیر جزری (م.۶۳۰ق)؛
- ملهوف علی قتلی الطفوف، نوشته سید رضی‌الدین بن طاوس (م.۶۶۴ق)؛
- تذکرة خواص الامة فی معرفة الائمة، نوشته سبط ابن جوزی (م.۶۵۴ق)؛
- مطالب السئول فی مناقب آل الرسول، نوشته محمد بن طلحه شافعی (م.۶۵۲ق)؛
- مثیر الاحزان، نوشته ابن نما (م.۶۸۰ق)؛
- کشف الغمة فی معرفة الائمة، نوشته علی بن عیسی اربلی (م.۶۹۲ق)؛
- کامل بهایی فی السقیفة، نوشته عمادالدین حسن بن علی طبری (نوشته شده در ۷۶۵ق)؛
- الفصول المهمة فی معرفة الائمة، نوشته ابن صباغ مالکی (م.۸۵۵ق)؛
- روضةالصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفاء، محمد بن خاوندشاه (م.۹۰۳ق)؛
- تسلیة المجالس، نوشته محمد بن ابی‌طالب حسینی حائری (از عالمان نیمه دوم از سده دهم قمری).
ویژگی‌ها
- پژوهش و اندیشه‌های ابتکاری مترجم، در زمینه‌های لغت، تاریخ، کلام، رجال، تراجم[۱۳] و نجوم[یادداشت ۱۲][۱۴] که بر متن افزوده شده است. برخی از اندیشه‌های ابتکاری او درباره موضوعات روبه‌رو مطرح شده است: سرخی آسمان و کسوف در شهادت امام حسین(ع)، نوحه و زاری کردن جنّ در شهادت وی، ویرانه‌نشینی جغد در شهادت او، زمان ورود رأس امام حسین(ع) به شام، مدفن رأس امام(ع)، زیارت اهل بیت امام حسین(ع) از قبر وی در روز اربعین.[۱۳]
- نثر روان و ادبی آن، که در دیگر نوشته‌ها و ترجمه‌های ابوالحسن شعرانی نیز دیده می‌شود.[یادداشت ۱۳][۳]
چاپ
این کتاب، برای بار نخست، با عنوان کامل «دمع السجوم ترجمه نفس المهموم سالم التحریر المحدث الخبیر المرحوم الحاج شیخ عباس القمی»، توسط کتابفروشی علمیه اسلامیه، در تهران، در سال ۱۳۶۹ق. (۱۳۲۷ش) چاپ شده[۱۵] و در سال ۱۳۷۳ق. (۱۳۳۱ش)[۱۶] و ۱۳۷۴ق. (۱۳۳۳ش) تجدید چاپ شده است.[۱۷] این کتاب، بارها توسط انتشاراتی‌های گوناگون مانند هجرت، (۱۳۸۴ش)؛[۱۸] وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، (۱۳۸۷ش)؛[۱۹] نور محبت، (۱۳۹۲ش)[۲۰] و آرام دل، (۱۳۹۴ش)[۲۱] در تهران چاپ شده است.
کتاب دمع السجوم، با نام «حماسه کربلا»، توسط قائم آل محمد، در قم، در سال ۱۳۸۴ش.[۲۲] و با نام «حماسه عاشورا»، توسط هفت اختر اندیشه، در تهران، در سال ۱۳۹۳ش. چاپ شده است.[۲۳] کتاب آه، که بازخوانی کتاب دمع السجوم است، با ویرایش یاسین حجازی، توسط حکمت (جام ظهور)، در تهران، در سال ۱۳۸۷ش. چاپ[۲۴] و در سال ۱۳۹۴ش. تجدید چاپ شده است.[۲۵] گزیده‌ای از کتاب دمع السجوم، با نام «مانند باران گریستن»، توسط شمس الضحی، در تهران، در سال ۱۳۸۴ش. چاپ[۲۶] و در سال ۱۳۸۸ش. تجدید چاپ شده است.[۲۷]
پیوند به بیرون
پانوشت
- ↑ زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، ش۹، ص۳۳ و ۳۷.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، ش۹، ص۳۳.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ اندیشه و حیات علامه شعرانی، مجله کیهان اندیشه، ش۴۵، ص۸۱.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، ش۹، ص۳۶.
- ↑ زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، ش۹، ص۳۴ و ۳۶؛ اندیشه و حیات علامه شعرانی، مجله کیهان اندیشه، ش۴۵، ص۸۲.
- ↑ اندیشه و حیات علامه شعرانی، مجله کیهان اندیشه، ش۴۵، ص۸۴.
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ دمع السجوم، تمام کتاب.
- ↑ دمع السجوم، مقدمه مترجم، ص۱۲.
- ↑ دمع السجوم، ص۴۵۴ و ۴۶۶ و....
- ↑ دمع السجوم، ص۳۸.
- ↑ دمع السجوم، ص۲۹۸.
- ↑ دمع السجوم، ص۴۶۶.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ تأملات ابتکاری «دمع السجوم»، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۲۹، ص۱۵۶-۱۷۳.
- ↑ دمع السجوم، ص۵۳۵ و ۵۳۸ و ۵۵۱.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۲۷ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۳۱ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۳۳ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۸۴ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۸۷ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۹۲ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی دمع السجوم (۱۳۹۴ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شنای حماسه کربلا (دمع السجوم) (۱۳۸۴ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی حماسه عاشورا (دمع السجوم) (۱۳۹۳ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی کتاب آه (۱۳۸۷ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی کتاب آه (۱۳۹۴ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی مانند باران گریستن (۱۳۸۴ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی مانند باران گریستن (۱۳۸۸ش)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ دانشنامه اصطلاحات قرآن تا حرف «ص».
- ↑ در علم اصول.
- ↑ برای نمونه، در حدیث چهاردهم، روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که از جعفر بن عفان خواست برایش شعری در رثای امام حسین(ع) بخواند؛ به این شرح: (امام صادق) فرمود:به من خبر رسیده است که تو در رثای حسین(ع) شعر می‌گویی و نیکو می‌گویی؟ گفت: آری خدا مرا فدای تو کند. فرمود: بگوی. پس من شعر برای او خواندم و او بگریست و کسانی که گرد او بودند بگریستند و اشک‌ها بر روی محاسن آن حضرت جاری شد. آنگاه گفت:ای جعفر سوگند به خدا که فرشتگان حاضر بودند و سخن تو را درباره حسین(ع) می‌شنیدند و بگریستند چنانکه ما گریستیم و بیشتر هم...
- ↑ مترجم، بر این باور است که قرآن کنونی، همان قرآنی است که حضرت محمد(ص) دستور به نگاشتن آن داده و آیه‌ها جابه‌جا نشده‌اند. وی معتقد است، حضرت محمد(ص) پس از نزول هر آیه، محل قرار گرفتن آن آیه در قرآن را، برای کاتبان وحی مشخص می‌کرد.
- ↑ به باور مترجم، اسم عظم، واژه نیست؛ بلکه وقتی دعاکننده در اسم اعظم فانی شود، ویژگی اسم در او آشکار شده و دعای وی مستجاب می‌شود.
- ↑ به مناسب نام دروازه ساعات در شام، تاریخچه‌ای از ساخت ساعت آورده تا خواننده نپندارد در گذشته ساعت نبوده است.
- ↑ به باور مترجم، این حدیث ناشناخته و ضعیف بوده و شواهد نشان می‌دهد جغد پیش از عاشورا نیز ویرانه‌نشین بوده است. وی احتمال داده امام(ع) اینگونه فرموده باشند: «حق دارد جغد که از این مردم می‌پرهیزد؛ برای آنکه پسر پیغمبرشان را کشتند.»
- ↑ مترجم روایتی که جشن در نوروز را نهی کرده، ضعیف شمرده و رویدادهایی که از نظر تاریخ شمسی در نوروز رخ داده را با محاسبه نجومی معرفی کرده است.
- ↑ مترجم، با بهره از علم نجوم، تاریخ ذکر شده در کتاب نفس المهموم برای وفات سکینه بنت حسین(ع) را رد کرده است.
- ↑ مترجم، معنای وجوب زیارت امام حسین() در روایات را، استحباب مؤکد دانسته و دلیل آن را اجماع عالمان دانسته است.
- ↑ مسلمانان غیر عرب.
- ↑ مترجم، تاریخ‌های ذکر شده در کتاب را از طریق علم نجوم استخراج کرده و درستی یا نادرستی آن را ذکر کرده است.
- ↑ شاگرد او، حسن حسن‌زاده آملی، وی را ادیبی بارع و دارای قلمی وزین، رصین، محکم و سنجیده در علوم ادبی فارسی و عربی دانسته است.
منابع
این مقاله برگرفته از مقاله تأملات ابتکاری «دمع السجوم» (وقایع مرتبط با شهادت سیدالشهدا(ع)، محمدعلی اردستانی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره بیست و نهم، زمستان ۱۳۹۵، ص۱۵۵ است.
- اندیشه و حیات علامه شعرانی، سعید رحیمیان، مجله کیهان اندیشه، ش۴۵، آذر و دی ۱۳۷۱ش، شماره ۴۵، ص۸۱.
- سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- دمع السجوم: ترجمه کتاب نفس المهموم، عباس قمی، ابوالحسن شعرانی، موسسه انتشارات هجرت، قم، ۱۳۸۱ش.
- زندگی‌نامه علامه شعرانی، فصلنامه حکمت سینوی، زهرا آشیان، شماره ۹، تیر و مرداد ۱۳۷۸ش، ص۳۳.