سفرنامه عضدالملک به عتبات

سفرنامه عضدالملک به عتبات،

نویسنده

علیرضا قوانلو ایلخانی قاجار (۱۲۳۸-)، ملقب به عضدالملک،‌ فرزند موسی‌خان،‌ فرزند سلیمان‌خان قاجار و پسردایی ناصرالدین شاه است.[۱] وی در اواخر سده سیزدهم قمری، پیش‌خدمت ویژه دربار قاجار شده[۲] و در سال ۱۲۸۵ق. مهردار شاه شد. حکم‌رانی مازندران، عهده‌داری ایل‌خانی‌گری ایل قاجار، وزارت دادگستری و ریاست صندوق عدالت‌خانه برخی از مناصب او بوده‌اند. عضدالمک، در سفر ناصرالدین شاه به عتبات در سال ۱۲۸۷ق. و نیز در سال ۱۲۹۰ق. همراه شاه به اروپا رفت.[۳]

گرچه وی، دارای لغزش‌هایی بوده، ولی برخی، او را «آدم حسابی»[۳] و برخی، فردی معتدل و مؤدب معرفی کرده‌اند.[۴] به باور برخی، او به راست‌گویی و تقدّس شهرت داشته است.[۲] او در به سرانجام رسیدن جریان تحریم تنباکو[۵] و در میانجی‌گری بین شاه و عالمان مشروطه‌خواه نقش مثبتی داشته است.[۶]

عضدالملک، در اواخر سال ۱۲۸۳ق. با مأموریت از جانب ناصرالدین شاه، خشت‌های طلای گنبد آستان مقدس عسکریین(ع) را به عتبات عالیات انتقال داد.[۷]

محتوا

سفرنامه عضدالمک به عتبات، شرح گزارش نویسنده از سفر وی از تهران به عتبات عالیات است. وی از ابتدای سفر، به هر آبادی و روستایی که رسیده، پژوهش‌هایی از آن ارائه داده است.[۸]

عضدالملک، مزار امامزادگان بین راه را توصیف کرده[۹] و در بخش درون‌مرزی سفر خود، با اینکه خود از دربار قاجار است، نسبت به مفاسد،‌ خرابی‌ها، رشوه‌خواری‌ها و زورگویی‌های مناطق بین راه انتقاد کرده است.[۸] پس از ورود به مرز خانقین، درباره دولت عثمانی، نظام حاکم بر عراق و مذاکراتش با مقامات عثمانی مطالبی را نگاشته است. از ویژگی‌های مهم این سفرنامه، نگاهی ویژه به مکان‌های مذهبی و زیارتی است. مسیر شهرهای زیارتی او پس از ورود به عراق عبارت است از:‌ خانقین،‌ نجف، کربلا و سامراء.[۱۰]

نسخه خطی

نسخه اصلی سفرنامه، در مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نگاه‌داری می‌شود. قطع نسخه، به صورت وزیری بزرگ بوده و متن آن با خط نستعلیق شکسته خوش و مرکب مشکی نگاشته شده است. این نسخه تزئینات فراوان دارد. روی بعضی عبارات به شنگرف خط کشیده و در تمام صفحات دارای جدول، دور سطور مذهب به زر و لاجورد است. در اوایل نسخه مخطوط، فواصل روزها رعایت گردیده؛ یعنی هر روز را از آغاز صفحه شروع کرده، ولی اواخر، این نظم مراعات نشده است. در جاهایی از نسخه، اعداد و بعضی از کلمات به خط سیاق نگاشته شده است. حسن مرسلوند (م.۱۳۹۰ش)، از رجال‌نگاران و تاریخ‌نگاران معاصر، در تصحیح این نسخه تلاش کرده است.[۱۱] کاتب، میرزا محمدحسین دبیر، متخلص به «دبیر فارسی» است که در سفر عضدالملک همراه او بوده و گزارش‌های عضدالملک را کتابت می‌کرده است.[۱۲]

ویژگی

  • این سفرنامه، دارای نکته‌های ادبی است. برای نمونه، در بخشی از مقدمه کتاب آمده است:


چاپ

این سفرنامه بعد از تصحیح، ویرایش و توضیحاتی که در پایان هرکدام از فصل‌های ششگانه آن آمده، به همراه فهرست اعلام، تصاویر، اسناد و تصاویری از نویسنده، توسط مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، در شمارگان 4000 نسخه، در قطع وزیری، در 243 صفحه، در سال 1370ش. چاپ شده است.[۱۳]

پیوند به بیرون

پانوشت

  1. شرح حال رجال ايران، ج٢، ص۴٣۶؛ عباس قديانى، فرهنگ جامع تاريخ ايران، ج٢، ص۵٩٠.
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص١٢٣ و ١٣٩.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص۳۷۶.
  4. میرزا یحیی دولت‌آبادی، حیات یحیی، ج3، ص263.
  5. ابراهیم تیموری، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران، ص214،178،171،169،167.
  6. خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح و تصحیح سیف‌الله گلکار، زیر نظر ایرج افشار،ص594 و 595؛ حیات یحیی، ج2، ص176 و 177، و نیز ص222 و 242.
  7. سفرنامه عضدالدوله به عتبات، مقدمه.
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۵-۱۶۷.
  9. گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۳.
  10. گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۶۷-۱۷۶.
  11. گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳،‌ ص۱۶۲.
  12. حیات یحیی، ج1 ،ص357؛ تاریخ ایران و جهان، ص168.
  13. گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عالیات عراق، فصلنامه فرهنگ زیارت، ش۱۳، ص۱۵۶.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله مقاله گزارشی از سفرنامه عضدالملک به عتبات عراق غلامرضا گلی زواره، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، ص156 است.