حره وبره
حَرّه وَبَره یا حرّه غربیّه، زمینی سنگلاخی، پوشیده از سنگ‌های سیاه در غرب مدینه بوده، که در روایات، حدّ غربی حرمِ مدینه شمرده شده است. این حره، امروزه بخشی از شهر مدینه بوده و تبدیل به ساختمان و خیابان شده است.
.jpg) موقعیت حره وبره و قبیله‌های ساکن در آن در اواخر دوره حضرت محمد(ص). | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | الوَبْرة |
| اطلاعات جغرافیایی | |
| مکان | در غرب مدینه بوده و از غرب متصل بهکوه‌های جماوات بوده و از شمال، از مسجد قبلتین آغاز شده و به جنوب، بهوادی رانوناء می‌رسد. |
| طول | ۷ کیلومتر |
| باورها و آیین‌ها | |
| ویژگی یاد شده در متون مذهبی | حدّ غربی حرمِ مدینه. |
| بناها | مسجد قبلتین، ثنیة الوداع |
وادی عقیق، از میان این حره گذر کرده و ثنیةالوداع، مسجد قبلتین و چاه عروه در این حره قرار دارند. در گذشته، قبیله‌های بسیاری مانند بنی‌قینقاع، بنی‌مصطلق و بنی‌سلمه در این حره سکونت داشته‌اند.
حره
«حَرَّة»، واژه‌ای عربی و به معنای زمین سختی است، که از سنگ‌های سیاه شکل گرفته،[۱] گویی با آتش سوخته باشد.[۲] ریشه این واژه «ح، ر، ر» به معنای گرما بوده[۳] و جمع آن «حِرار» است.[۴] به گفته برخی، «حرّه» به نام «لابة» نیز خوانده شده است.[۵] واژه‌نامه‌های پارسی، حرّه را «سنگلاخ سوخته»[۶] و «سنگستان» معنا کرده‌اند.[۷]
زمین‌های حرّه، انبوهی از سنگ‌های سخت سیاه‌رنگ و متخلخل[یادداشت ۱][۸] است، که زمینه زیست بشری و کشاورزی در آن فراهم نیست. علت به وجود آمدن این مناطق، گسل‌های فراوانی است، که گاه گدازه‌های آتش‌فشانی از آن فوران کرده و سطح زمین را به صورت گسترده، بدون آنکه کوه‌زایی کند، می‌پوشاند. این گدازه‌ها پس از سرد شدن به رنگ تیره درمی‌آیند.
نام
حَرّه وَبَره، در عربی حَرَّةُ الوَبَرَة[یادداشت ۲][۹] خوانده شده و برخی، تلفظ «الوَبْره» را نیز جایز دانسته‌اند.[۱۰] بر پایه گزارشی در سده ششم قمری، تنها به بخشی از حره غربی، «حره وبره» گفته می‌شد.[۱۱] بر پایه گزارشی در سال ۱۴۱۸ق، امروزه این حره، به «حره غربیه» شهرت یافته[۱۲] و اگر چه «وبره» نام حقیقیِ بخش میانی این حره است، ولی به همه حره، «وبره» نیز گفته می‌شود. به گفته برخی، به این حره، «وبره وسطی» نیز گفته‌اند.[۱۳]
«الوَبَر»، به معنای پشم شتر[۱۴] و خرگوش و مانند آن آمده است.[۱۵] به گمان برخی، علت نامگذاری آن، چرای شتران در این حره بوده؛ به ویژه این که از گذشته دارای درخت و گیاهان بسیاری بوده است.[۱۶]
بخش‌های گوناگون این حره، به فراخورِ قبیله‌ای که در آن ساکن بوده، به نامی خوانده شده است؛ برای نمونه، به بخش شمال شرقی آن، «حره بنی سلمه» گفته شده است.[۱۳]
مکان
حره وبره، در غرب مدینه[۱۷] و در شرق چاه عروه قرار دارد.[۱۸] طول این حره، از دیار بنی‌سلمه در قبلتین آغاز شده و تا وادی رانوناء در جنوب آن کشیده شده است. پهنای آن، از نزدیک مسجدالنبی(ص) شروع شده و به کوه‌های جمّاوات وصل می‌شود.[۱۹] این حره، در سده هشتم قمری، از مدینه سه میل[یادداشت ۳][۲۰] فاصله داشته[۱۷] و امروزه، بر پایه گزارشی در سال ۱۴۱۸ق. بخشی از شهر مدینه بوده و تبدیل به ساختمان و خیابان شده است.[۲۱]
این حره، نزدیک‌ترین حره به مسجدالنبی(ص) است.[۲۲]
ویژگی‌ها و آثار
در سوی جنوب غربی این حره، مزرعه‌ها و باغ‌ها قرار دارد.[۲۳] تفاوت حره وبره را با حره واقم، در زیادی بلندی‌ها و پستی‌های آن دانسته‌اند.[۲۴] درازای حره وبره، نزدیک به هفت کیلومتر و پهنای آن نزدیک به سه کیلومتر است.[۱۹]
برخی از پدیده‌های طبیعی و آثار تاریخی و مذهبی که در این حره قرار دارد، عبارتند از:
- وادی عقیق، که از میان این حره و از جنوب به سوی شمال جاری است. این وادی، حره وبره را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده است.[۲۵]
- ثنیة الوداع، که به ثنیة الوداع الجنوبیة شناخته می‌شود.[۲۶]
- مسجد قبلتین، که در شمال غربی حره وبره و روی مکان بلندی از آن، نزدیک وادی عقیق صغری و کبری قرار دارد.[۲۷]
- قصر عروه، چاه عروه و برخی از قصرهای عقیق، که در سوی غربی این حره قرار دارند.[۲۸]
- قلعه‌های ضحیان و قلعه قبا، که در سوی جنوب غربی آن قرار دارد.[۲۳]
در حدیث
بر پایه روایات در منابع شیعه[یادداشت ۴] و اهل سنت[یادداشت ۵]، حدّ حرمِ مدینه از سمت غرب، حره وبره است.[۲۹]
ماجرای اهبان بن اوس اسلمی و سخن گفت گرگ با او و شهادت دادن گرگ به رسالت حضرت محمد(ص)، که در برخی منابع اهل سنت آمده،[یادداشت ۶] در این حره روی داده است.[۳۰]
در تاریخ
بنی‌قینقاع و بنی‌مصطلق در این حره ساکن بودند[۳۱] و منازل بنی‌سلمه در شمال شرقی این حره،[۲۸] در بخشی که مسجد قبلتین قرار دارد واقع می‌شد. قبرستان آنها نیز در همان مکان بود. این بخش، به نام «حره بنی‌سلمه» شهرت یافت. در بخش جنوبی حره، بنی بیاضه که قبیله‌ای از انصار بودند، ساکن شدند. این بخش، به نام «حره بیاضه» شهرت یافت.[۱۳]
در دوره امویان، بسیاری از قصرها، مزرارع و باغ‌ها در جانب این حره ساخته شده و آبادی آن رونق گرفت؛ به گونه‌ای که، توسعه و مدنیّت وادی عقیق که از میان حره وبره می‌گذرد، معروف شد.[۲۵]
قبیله‌هایی که این حره را برای سکونت برمی‌گزیدند، از ثروت طبیعی و سنگ‌های آن برای ساختن بنا استفاده می‌کردند و در بین حره، مزارع و باغ‌های خود را بر پا می‌کردند.[۳۲]
پانویس
- ↑ جمهرة اللغة، ج1، ص96؛ معجم مقاییس اللغه، ج2، ص7.
- ↑ کتاب العین، ج3، ص24.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج2، ص7؛ الصحاح، ج2، ص626.
- ↑ کتاب العین، ج3، ص24؛ جمهرة اللغة، ج1، ص96؛ معجم مقاییس اللغه، ج2، ص7.
- ↑ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۴۳۹.
- ↑ فرهنگ لغت دهخدا، ذیل واژه حره.
- ↑ فرهنگ معین، ذیل واژه حره.
- ↑ واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دفتر پنجم.
- ↑ مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، ج1، ص396؛ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص100.
- ↑ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص100.
- ↑ الأمکنة و المیاه و الجبال و الآثار، ج2َ، ص573.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص440 و ۴۷۴؛ رک: المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص100.
- ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ ۱۳٫۲ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص478.
- ↑ کتاب العین، ج8، ص286؛ جمهرة اللغة، ج1، ص330.
- ↑ کتاب العین، ج8، ص286.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص479.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ المغانم المطابه فی معالم طابه، ص۱۱۴.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ص337.
- ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص484.
- ↑ الصحاح، ج5، ص1823؛ لسان العرب، ج11، ص639؛ المصباح المنیر، ج2، ص588؛ تاج العروس، ج15، ص707 و ۷۰۸.
- ↑ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص235.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص486.
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص476.
- ↑ موسوعة العتبات المقدسة، ج3، ص100.
- ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص475.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص476؛ موسوعة العتبات المقدسة، ج3، ص100.
- ↑ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ص408.
- ↑ ۲۸٫۰ ۲۸٫۱ تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، ص338.
- ↑ کافی، ج9، ص282 و ۲۸۳؛ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص476.
- ↑ معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، ج1، ص481، به نقل از الطبقات الکبری، ج۴، ص۳۰۹.
- ↑ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۴۷۵.
- ↑ معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، ج۲، ص۴۷۴.
- ↑ تخلخل، برابرِ پارسی «porosity»، اصطلاح زمین‌شناسی بوده و به معنای وجود حفره‌ها و فضاهای خالی در خاک، رسوب یا سنگ است.
- ↑ با الف و لام.
- ↑ «میل» واحد اندازه‌گیری و به معنای «مقدار منتهای دیدِ انسان از زمین» است. هر سه میل را یک فرسنگ دانسته‌اند و به دلیل اختلاف در اندازه فرسنگ، در اندازه میل نیز اختلاف کرده‌اند. برخی نیز اختلاف در مقدار میل را، به اختلاف در مقدار ذراع برگردانده‌اند؛ زیرا همه بر این باورند که هر میل، ۹۶هزار انگشت است؛ اختلاف بر سر این است که هر ذراع ۳۲ انگشت است یا ۲۴ انگشت؟ از این رو، برخی هر میل را سه هزار ذراع و برخی هر میل را چهار هزار ذراع دانسته‌اند. برخی نیز، هر میل را برابر با چهار هزار قدم دانسته‌اند.
- ↑ عن ابی‌عبدالله (ع)... قُلْتُ: حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنَ الْمَدِینَةِ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا. قَالَ: وَ مَا بَیْنَ لَابَتَیْهَا؟ قُلْتُ: مَا أَحَاطَتْ بِهِ الْحِرَارُ.
- ↑ عن أبی هریرة، قال: حرم رسول الله(ص) ما بین لابتی المدینة- قال أبو هریرة: فلو وجدت الظباء ما بین لابتیها ما ذعرتها- و جعل اثنی عشر میلا حول المدینة حمی.
- ↑ اهبان بن اوس اسلمی در حره وبره گوسفندانش را می‌چراند. گرگی به یکی از گوسفندانش حمله کرد. وی گوسفند را از چنگال گرگ نجات داد. گرگ دور شده، نشست و گفت: «وای بر تو! چرا رزقی را که خدا روزی‌ام کرد از من گرفتی؟» اهبان از تعجب دست روی دست زده و گفت: «به خدا قسم چیزی عجیب‌تر از این ندیدم.» گرگ گفت: «عجیب‌تر از این، فرستاده خداست که میان این نخل‌هاست» و اشاره کرد به مدینه…
منابع
- الامکنه و المیاه و الجبال و الآثار، نصر بن عبدالله اسکندری، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، ریاض، ۱۴۲۵ق.
- تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی زبیدی، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، احمد یاسین احمد خیاری، عامه، عربستان، ۱۴۱۹ق.
- جمهرة اللغة، محمد بن حسن بن درید (ابن درید)، دار العلم للملایین، بیروت، ۱۹۸۸م.
- الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبد الغفور عطار، دار العلم للملایین، بیروت، ۱۳۷۶ق.
- فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، نشر هجرت، قم، ۱۴۰۹ق.
- لسان العرب، محمد بن مکرم بن منظور (ابن منظور)، دار صادر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- مدینه‌شناسی، محمد باقر نجفی، شرکت قلم، تهران، ۱۳۶۴ش.
- مراصد الإطلاع علی أسماء الأمکنة و البقاع، ابن عبد الحق بغدادی، دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲ق.
- المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، احمد بن محمد فیومی، مؤسسه دار الهجرة، قم، ۱۴۱۴ق.
- المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، محمد محمد حسن شراب، دار الشامیه-دار القلم، بیروت-دمشق، ۱۴۱۱ق.
- معالم المدینه المنوره بین العمارة و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، دار المکتبة الهلال، بیروت ۱۴۱۹ق.
- معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس (ابن فارس)، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، ۱۴۰۴ق.
- المغانم المطابه فی معالم طابه، مجدالدین فیروزآبادی، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره، مدینه، ۲۰۰۲م.
- موسوعة العتبات المقدسة، جعفر خلیلی، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۷ق.