حج

حج، آهنگ خانه خدا در موسم خاص براي به جا آوردن مناسکی ويژه است.

چیستی

واژه حج، از ريشه «ح ج ج» و در لغت به معناي قصد کردن، بازداشتن و بسیار رفت و آمد کردن آمده است. برخي، معناي اصلي اين ريشه را «قصد همراه با عمل» يا «قصد همراه با استقامت» دانسته و معناي اصطلاحي حج را مطابق با آن تفسير کرده‌اند.

حج، در اصطلاح فقیهان، «قصد کردن خانه خدا و به جا آوردن مناسک ویژه در موسم خاص» يا «مجموع مناسک انجام گرفته در سفر حج» معنا شده است. به ادا کننده مناسک حج، در زبان عربی «حاجّ» و در زبان پارسی «حاجی» و «حج‌گزار» گفته مي‌شود.

گونه‌ها

حج از جهات گوناگون به گونه‌هاي مختلف تقسيم شده است، برخی از آن‌ها عبارتند از:

حج اکبر و حج اصغر

نوشتار‌های اصلی: حج اکبر و حج اصغر

مراد از حج اکبر، در برخي منابع فقهي، مناسک حج از جمله وقوف در عرفات و رمي ‌جمره بوده و مراد از حج اصغر، عمره است. معاني ديگري نيز براي اين دو گونه حج ذکر شده است.

حج واجب و مستحب

حج از نظر حکم شرعي تکليفي، به حج واجب و مستحب تقسيم شده است. حج واجب، اگر به سبب فراهم شدن شرايط استطاعت، واجب شده باشد، «حجة الاسلام» نیز خوانده می‌شود. گاهی سبب وجوب حج عارضی است مانند نذر، عهد، قسم و اجاره (نيابت).

حج غير واجب، آن است که دارای اسباب وجوب نباشد، که به آن «حج النفل» و «حج التّطوع» نیز می‌گویند.

حج نیابتی و غیر نیابتی

نوشتار اصلی: حج نیابتی

حج از آن جهت که حج‌گزار آن را از جانب ديگري به جا آورد يا از جانب خود، به حج نيابتي و غير نيابتي تقسيم شده است. در حج نيابتي، حج‌گزار آن را به جاي فرد ديگر و به نيابت از او انجام مي‌دهد. حج نیابتی، اگر بدون دريافت مزد باشد، «تبرّعي» و اگر در برابر دريافت مزد باشد، «استيجاري» خوانده شده است. حج نيابتي، از نظر مکان آغازِ نيابت نیز، به دو نوعِ «حج بلدي» و «حج ميقاتي» تقسیم شده است؛ در حج بلدي، حج‌گزار به نيابت از منوب عنه از وطن او و در حج ميقاتي از ميقات، حج را به‌جا مي‌آورد.

دیگر گونه‌ها

براي حج، گونه‌های ديگري نيز ذکر شده است، مانند «حج صروره» يعني حج شخصي که تاکنون حج يا حج واجب به جا نياورده است؛ «حج بذلي»، حجي که هزينة آن را ديگري پرداخت کند. «حج تسکع» يعني حجي که با زحمت و بدون زاد و توشه انجام شود و «حج مستقر» يعني حجي که وجوب آن بر مکلف استقرار يافته است.

پیشینه

قرآن، از کعبه به عنوان «خانه کهن» و «نخستين خانه‌اي که براي انسان‌ها قرار داده شده»، ياد کرده و همه امت‌ها را داراي مناسک و عباداتي شمرده است؛ از این رو، بر پایه قرآن پیشینه کعبه و مناسک حج و رواج آن، به پيش از اسلام بازمی‌گردد.

درباره زمان ساخت و نخستین کسی که کعبه را ساخته، روايات گوناگونی وجود دارد. برخي از روايات، بنيانگذاران کعبه و نخستین حج‌گزاران را «فرشتگان» معرفی کرده‌اند. برخي روايات، جبرئيل را نخستین کسي از اهل آسمان دانسته‌اند، که حج گزارده است. رواياتي ديگر، زمان حج فرشتگان را دو يا سه هزار سال پيش از آفریدن حضرت آدم(ع) معرفی کرده‌اند. بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، پس از فرود حضرت آدم(ع) به روي زمين، جبرئيل خانه کعبه را که از بين رفته بود بر پايه‌هاي پیشین آن بنا کرد و همراه با فرشتگان بر گرد آن طواف کرد و حضرت آدم(ع) و حوا نيز چنين کردند. در مقابل، احاديث ديگری حضرت آدم(ع) را بنيانگذار کعبه و نخستين حج‌گزار خوانده‌اند. به گمان برخی، مراد این احادیث، نخستین بنيانگذار و حج‌گزار از میان آدميان است. رواياتي نیز، به صراحت از بازسازي کعبه به دست حضرت آدم(ع) سخن گفته‌اند.

پس از حضرت آدم(ع)، شيث فرزند و وصي وی، کعبه را بازسازي کرد و حج به جا آورد.

در برخي روايات، از حج گزاردن حضرت نوح(ع) ياد شده است. در طوفان نوح، ساختمان کعبه از میان رفت، تا آن‌که در دوره حضرت ابراهيم(ع)، خدا جايگاه کعبه را به وی نشان داد. حضرت ابراهيم(ع) با کمک فرزندش اسماعيل(ع)، کعبه را تجديد بنا کرد؛ سپس حضرت ابراهيم(ع) مأمور شد تا مردم را براي به جا آوردن مناسک حج به مکه فرا خواند. وی اين مأموريت را انجام داد و مردم براي اداي حج عازم مکه شدند. حضرت ابراهيم(ع) همراه با حضرت اسماعيل(ع) و شماري از یکتاپرستان، مناسک حج را به جا آوردند.

در دوره‌های بعد، پيروان شريعت حضرت ابراهيم(ع)، که خاندان و فرزندان وی بودند، حج را به جا مي‌آوردند. ديگر پيامبران نیز، مانند حضرت موسي(ع)، حضرت عيسي(ع)، حضرت سليمان(ع) و حضرت داود(ع) مناسک حج را به جا آوردند.

اداي مناسک حج در ميان بندگان صالح و دیگر پيروان شرايع رواج داشته است؛ برای نمونه، در برخي روايات از حجِ هرساله حضرت خضر و نیز حج ذوالقرنين همراه با ۶۰۰ هزار سوار سخن به ميان آمده است.

مناسک حج و زيارت کعبه در ميان پيروان برخي شرايع متأخّر اهميت خود را از دست داد؛ برای نمونه، پيروان حضرت موسي(ع) مکان‌هايي مانند بيت المقدس، بيت ايل، بيت آوِن، بيت حور، هيکل سليمان و طور سينا را براي حج و ديگر اعمال عبادي خود برگزيدند. اهمال و دوري از حج ابراهيمي، در ميان مسيحيان نيز شيوع يافت.

اعراب در عصر جاهليت، خود را پيرو شريعت حضرت ابراهيم(ع) مي‌شمردند؛ از این رو، اصل مناسک حج را حفظ کردند و به شماري از تعاليم آن حضرت ملتزم بودند؛ ولي انحرافاتي در آن پديد آوردند و بسياري از احکام و آداب حج را دگرگون کردند؛ برای نمونه، با بدن برهنه طواف می‌کردند و در مسجدالحرام کف می‌زدند و هلهله می‌کردند.

در اسلام

زمان تشریع

در آيات متعدد قرآن، مانند ﴿وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبيلا﴾ حضرت محمد(ص) و مسلماناني که توان انجام دادن اين عبادت را دارند، به اداي آن امر شدند؛ ولی درباره اين که تشريع حج در چه سالي بوده، اختلاف است. برخي، تشريع حج را پيش از هجرت دانسته‌اند. برخی از مستندات آنها، رواياتی است که از حج گزاردن حضرت محمد(ص) پیش از هجرت سخن گفته‌اند.

در مقابل، بسياري از عالمان شيعه و اهل سنت تشريع حج را پس از هجرت دانسته‌اند، هر چند درباره سال آن، اختلاف دارند. به باور برخی، حج در سال سوم قمری با نزول آيه ﴿وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيهِ سَبيلا﴾ تشريع شد؛ ولي حضرت محمد(ص) انجام آن را تا سال دهم قمری به تأخير‌ انداخت. باور ديگر آن است که حج در سال پنجم يا ششم قمری با نزول آیه ﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾تشريع شد. برخي نيز تشريع حج را در سال نهم يا دهم قمری دانسته‌اند. درباره هر يک از سال‌هاي ديگر از سال نخست تا دهم هجرت نيز دیدگاه‌هایی گفته شده است.

نخستین حج مسلمانان از مدینه

در سال ششم قمری، حضرت محمد(ص) براي نخستين بار همراه با ۱,۴۰۰ نفر از مسلمانان براي اداي مناسک حج عازم مکه شد؛ ولي مشرکان با مسدود کردن راه در حديبيه مانع رسيدن مسلمانان به مکه شدند. از اين رو، آن حضرت و همراهان با ذبح قرباني از احرام خارج شدند و در سال بعد بر طبق عهدنامة حديبيه تنها قضاي عمره را به جا آوردند که به «عمرة القضاء» معروف شد. بر پایه روايات، شأن نزولِ آية ﴿لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصِّرينَ لا تَخافُونَ﴾، همين رویداد است.

منع مشرکان از حج

با نزول آيات نخست سورة برائت در سال نهم هجري، پيامبر اسلام(ص) مأمور شد تا اين آيات را در موسم حج به مشرکان ابلاغ کند. پيامبر(ص) ابتدا ابوبکر را به همراه عمر بن خطاب و گروهي از مسلمانان به مکه فرستاد تا اين مأموريت را انجام دهند، ولي قبل از رسيدن ابوبکر به مکه، پيامبر(ص) به دستور خداوند امير مؤمنان علي(ع) را مأمور ابلاغ اين آيات به مکيان کرد. از اين رو، علي(ع) اين آيات را در روز دهم ذي حجه براي مکيان تلاوت کرد که مضمون آنها، منع مشرکان از انجام دادن حج و نيز منع از طواف با بدن برهنه بود. نزول آية 28 توبه/9 که مشرکان را «نَجَس» شمرد و آنان را از نزديک شدن به مسجدالحرام برحذر داشت، در اين سال بود: «إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا يقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا». برخي بر آن‌اند که مشرکان در اين سال تنها از انجام دادن حج ممنوع بوده‌اند و ورود آنان به مکه براي تجارت جايز بوده است.

حجة الوداع

نوشتار اصلی: حجة الوداع

در سال دهم هجري، آية 27 حج/22 نازل شد که مفاد آن دستور به پيامبر(ص) براي فراخواني مسلمانان به اداي مناسک حج بود: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوک رِجالاً وَ عَلي‏ کلِّ ضامِرٍ يأْتينَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَميق». در پي نزول اين آيه، آن حضرت با فرستان مأموراني به همة سرزمين‌هاي اسلامي ‌به مسلمانان اعلام کرد که هر کس قصد اداي حج و فراگيري مناسک آن را دارد، در مدينه با پيامبر(ص) همراه شود. طبق نقل برخي منابع، در اين سفر حج که آخرين حج آن حضرت بود و به حجة الوداع مشهور شد، بيش از صدهزار مسلمان آن حضرت را همراهي کردند.

اهميت و جايگاه

حج در همة شرايع الهي و نيز شريعت اسلام از اهميت و جايگاه والايي برخوردار است. از جمله وجوه اهميت حج، مأمور گرديدن دو پيامبر بزرگ الهي يعني حضرت ابراهيم(ع) و حضرت اسماعيل(ع) از سوي خداوند است که مکلّف شدند مکان اين عبادت بزرگ را براي حج‌گزاران آماده سازند: «وَ عَهِدْنا إِلي‏ إِبْراهيمَ وَ إِسْماعيلَ أَنْ طَهِّرا بَيتِي لِلطَّائِفينَ وَ الْعاکفينَ وَ الرُّکعِ السُّجُود».

افزون بر اين، در آيات قرآن و روايات کساني که به قصد اداي حج عازم اين سرزمين مي‌شوند، کاروان خدا و ميهمان ويژة خداوند خوانده شده و مسلمانان از تعرض به آنان و حتي حيواناتي که براي حج علامت گذاري گرديده، منع شده‌اند. (مائده/5، 2)

در رواياتي ديگر زمان انجام اين عبادت يعني دهة ذي حجه از پاک‌ترين زمان‌ها و اعمال آن داراي بر‌ترين پاداش و از محبوب‌ترين اعمال صالح نزد خداوند به شمار رفته است.

حج از جمله عباداتي به شمار مي‌رود که اصول عقايد دين و نيز بسياري از فروع دين را در بطن خود دارد، مثلاً اصل توحيد که در بسياري از اعمال حج از جمله ذکر تلبيه (لبيک اللهم لبيک،...) تبلور يافته است. بر پاية برخي روايات، مراد از اتمام حج و عمره در آية 196 بقره/2 ديدار با پيامبر(ص) و امامان(ع) پس از اداي مناسک حج است که نشانه اهميت توجه حج گزار به مسئله نبوت و امامت به شمار مي رود. همچنين حاجيان با جدا شدن از مظاهر دنيوي و پوشيدن لباس احرام در حج به ياد مرگ، آخرت و معاد مي‌افتند. بسياري از فروع دين نيز در عبادت حج گنجانده شده است، مانند نماز طواف که حاجيان بدان مکلف‌اند و روزه که به عنوان کفارة برخي اعمال در حج مقرّر شده است (بقره/2، 196). همچنين در برخي روايات، حج نوعي جهاد در راه خدا و جهاد مقبول خوانده شده است. به علاوه، ديگر فروع دين مانندتولّي يعني دوستي با دوستان خداوند را از برخي آيات مرتبط با حج مانند آية 37 ابراهيم/14 که در روايات به دوستي اهل بيت(ع) تفسير شده است و نيز تبرّي يعني دشمني با دشمنان خدا را از آيات سورة برائت مي‌توان استفاده کرد. اعمال نيک ديگري هم در قالب مناسک حج ديده مي‌شود، مانند قرباني کردن در راه خدا «» (بقره/2، 196) اطعام به فقيران «» (حجّ/22، 28) هجرت در راه خدا «» (حجّ/22، 27) توبه و استغفار «» (بقره/2، 199) و کارهاي خير ديگر: «فَمَنْ حَجَّ الْبَيتَ… مَنْ تَطَوَّعَ خَيراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکرٌ عَليمٌ» (بقره/2، 158). بر اين اساس، در احاديث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است. همچنين بر پايه برخي روايات، حج از بسياري از کارهاي خير و عبادات ديگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهي غير معصوم، آزاد سازي برده در راه خدا، انفاق در راه خدا و حتي نماز و روزة مستحب برتر است. در حديثي سبب برتري حج را بر نماز آن دانسته‌اند‌ که در حج نماز وجود دارد؛ ولي در نماز حج نيست. بنابر حديثي ديگر، سبب برتري حج بر نماز و روزه، دوري حج‌گزار از خانوادة خويش براي مدتي طولاني، تحمل رنج و مشقت بدني و انفاق اموال در راه آن است.

از ديگر ادلة اهميت حج آن است که امامان معصوم(ع) در دعاهاي خود در اوقات خاص از جمله ماه رمضان، شبهاي قدر و پس از هر نماز، همواره توفيق اداي حج را از خداوند در‌خواست مي‌کردند و مؤمنان را به تکرار حج تا 50 حج و حتي بيشتر از آن بلکه تکرار آن در هر سال ترغيب مي‌کردند، حتي اگر همراه با صرفه‌جويي در مخارج زندگي و اکتفا کردن به معيشت کم و حتي قرض کردن مخارج آن باشد. البته قرض گرفتن براي سفر حج مشروط بدان شده که قرض کننده بتواند آن را بپردازد. افزون بر اين، در سيرة معصومان(ع) سفر مکرّر حج ديده مي‌شود، چنان‌که نقل شده که حضرت آدم 700 بار، و پيامبر اکرم(ص) 10 يا 20 بار، امام حسن مجتبي(ع) 15 يا 25 بار و امام سجاد(ع) 20 يا 22 يا 25 بار حج گزاردند و حضرت خضر و امام عصر(ع) هر سال در حج حضور دارند.

اهميت حج در شريعت اسلامي چنان است که حاکمان اسلامي ‌مأمور شده‌اند که در صورت ترک حج از سوي مسلمانان، آنان را به اجبار راهي حج کنند و در صورت نبودن هزينة سفر، آن را از بيت المال تأمين کنند. ترک کردن حج و نيز به تأخير‌انداختن آن تا زمان مرگ در احاديث بسيار مذمّت شده و آن را به مثابة کفر و مردن بر دين يهود و نصارا شمرده، و موجب هلاکت، محروم شدن از شفاعت پيامبر(ص)، پشيماني و نابينايي در قيامت دانسته‌اند.

اهداف و آثار

مناسک حج از يک سو داراي اغراض و حکمتهاي مهمّي است و از سوي ديگر، برکات و فوائد بسيار هم در دنيا و هم آخرت براي شخص حج‌گزار و ديگران در پي دارد. در قرآن، غرض از تکليف به حج، وجود منافع براي انسانها ذکر شده است: «وَ أَذِّن في النَّاسِ بِالحَْجّ… لِّّيشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ» (حجّ/22، 27-28). احاديث مراد از منافع را هم برکات دنيوي و هم منافع اخروي دانسته و احاديثي ديگر حج را موجب خير دنيا و آخرت شمرده‌اند. برخي از مهم ترين اهداف و اغراض حج، که در عين حال از آثار آن هم به شمار مي‌روند، عبارت‌اند از:

توبه و آمرزش

بنابر روايتي از امام صادق(ع) سبب اصلي بناي کعبه، توبة فرزندان آدم و پاکي آنان از گناه است؛ همچنان که خداوند بيت المعمور را براي توبة فرشتگان آفريد. امام رضا(ع) هم علت تشريع حج را کوچ کردن به سوي خداوند و توبه از گناهان گذشته وآغاز کردن حياتي نوين دانسته است. بر پاية روايتي، يکي از مصاديق «منافع» در آية 28 حجّ/22 مغفرت و بخشايش الهي است.

تهذيب نفس و تقوا

يکي ديگر از اهداف و آثار حج خودسازي و زدودن رذايل اخلاقي از نفس و تقرّب به خداوند است که در روايتي از امام رضا(ع) بدان تصريح شده است. در حديثي از امام علي(ع) يکي از اغراض عبادت حج، بيرون راندن تکبر از قلوب و جايگزيني خشوع و فروتني به جاي آن ذکر شده است. بنابر روايات، حکمتهاي تشريع هر يک از مناسک حج نيز خودسازي است؛ چنانکه بر پاية روايتي از امام صادق(ع) حکمت ذبح قرباني ذبح هواهاي نفساني و طمع، رمي‌جمرات به مثابة دور کردن شهوات و اعمال ناپسند و حلق به منزلة برکندن عيوب ظاهري و باطني انسان است. ديگر هدف مهم تشريع حج که در قرآن بدان تصريح شده، ايجاد ملکه تقوا در انسان است: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ… َ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيرَ الزَّادِ التَّقْوي‏ وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْباب» (بقره/2، 197). افزون بر اين، در آيات 189، 196 بقره/2 و 96 مائده/5 نيز اين نکته مطرح شده است. در احاديث هم ضرورت رعايت تقوا از سوي حج‌گزاران از هنگام احرام تا پايان مناسک تأکيد گرديده است.

برپاداشتن دين و تقويت ايمان

از ديگر اهداف حج بر پاية متون ديني، اقامة دين خداوند و تقويت آن است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ» (مائده/5، 97). در احاديث، تعبير «قياما للناس» در آيه، به اقامة دين و معاش مردم تفسير شده است. بر پاية روايتي ديگر، قيام دين منوط به قائم بودن کعبه است. همچنين در رواياتي ديگر، حج پرچم اسلام و موجب رفعت دين، تقويت دين و اصلاح ايمان مردم به شمار رفته است.

پيوند معنوي با رهبري الهي (تولّي)

از ديگر اهداف مهم حج، تقويت دوستي و پيوند با رهبران الهي يعني پيامبران و امامان عليهم‌السلام است. در آية 27 حج/22 حضرت ابراهيم(ع) مأمور شده‌ که انسان‌ها را به حج فراخواند تا مردم به سوي آن حضرت بيايند: «وَ أَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يأْتُوک…». همچنين آن حضرت، به تصريح آية 37 سورة ابراهيم/14 درخواست کرده که خداوند دل‌هاي حج‌گزاران را به جانب ذريه و فرزندانش در مکه متمايل کند: «فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوي إِلَيهِمْ». برخي روايات مراد از «ذرية ابراهيم» را اهل بيت عليهم‌السلام دانسته‌اند. بر پاية روايتي ديگر، کامل کردن حج که در آية 196 بقره/ 2 مؤمنان بدان مأمور شده‌اند، ديدار با پيامبر(ص) و امامان معصوم عليهم‌السلام است. اين امر در احاديثي ديگر نيز مورد تأکيد قرار گرفته است. همچنين در روايات، مراد از «قضاء تَفَث» (برطرف کردن آلودگي) در آية 29 حج/22، ديدار با امام معصوم(ع) ذکر شده است، از آن رو که امام معصوم انسان را از آفاتي چون جهل و گمراهي و اخلاق ناپسند دور مي‌سازد. افزون بر اين، امام روح حقيقي کعبه و روح همة مناسک حج و محور اصلي آن است که اهداف و اغراض مهم اين عبادت را محقق مي‌کند. معرفي امام حسن مجتبي(ع) و امام سجاد(ع) به فرزند مکه و منا و مشعر و عرفات، اشاره اي است به همين مسئله.

دوري از شيطان و دشمنان خدا (تبرّي)

از ديگر اهداف حج را بايد دوري از شياطين جن و انس دانست که مهم‌ترين نماد آن در حج، رمي‌جمرات است که حاجيان بدان مکلف‌اند. برخي احاديث يکي از مصاديق «قضاء تفث» را در آية 29 حج/22 رمي‌جمرات دانسته‌اند. موضوع مهم ديگر، دوري از شياطين انساني است که با برائت از مشرکان محقق مي‌شود و پيامبر اکرم(ص) در آيات نخست سورة توبه مأمور به اجراي آن در حج شد. بر اين اساس، در آياتي از قرآن حضرت ابراهيم(ع) و پيامبر گرامي اسلام(ص) مهمترين الگوهاي مسلمانان در همة امور از جمله در عرصة تبري جستن از دشمنان خدا معرفي شده‌اند (ممتحنه/60، 4؛ احزاب/33، 21).

پيشگيري از هلاکت انسان

از ديگر اهداف و آثار حج، بقاي حيات انسان‌ها و جلوگيري از هلاکت آنهاست. در آية 97 مائده/5 تصريح شده که خداوند کعبه را سبب پابرجا بودن انسان‌ها قرار داده است: «جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَيتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ». برخي مفسران مراد از آن را حفظ و در امان بودن انسانها از خطرات دانسته و گفته‌اند که مردم با ترک کردن حج هلاک خواهند شد. اين نکته در احاديث اهل بيت(ع) نيز مطرح گرديده است. در روايتي امام صادق(ع) حج‌گزاران را موجب بقاي حيات کساني شمرده که حج را ترک مي‌کنند و در اين مورد به آية 251 بقره/2 استشهاد فرموده‌اندکه در آن از دفع شدن برخي از مردم توسّط برخي ديگر از سوي خداوند سخن به ميان آمده است: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْض». افزون بر اين، در احاديثي ديگر، نيت تجديد حج موجب افزوده شدن عمر و اداي مکرّر حج مانع مرگ ناگهاني دانسته شده است.

تفقه و نشر احاديث

امام رضا(ع) يکي از اهداف حج را تفقه در دين و نقل روايت سخنان امامان(ع) و نشر آنها در سرزمين‌هاي اسلامي ‌و غير اسلامي ‌دانسته و به آية 122 توبه/9 استشهاد کرده‌اند که از لزوم هجرت براي تفقه در دين و انذار مردم پس از آن سخن به ميان آورده است. در حديثي ديگر، آشنايي با آثار و اخبار پيامبر اکرم(ص) از جمله اهداف حج به شمار رفته است.

آزمايش بندگان

از جمله اهداف تشريع حج آزمون حج‌گزاران است. درحديثي از اميرمؤمنان(ع) مناسک حج آزمايشي دشوار به شمار رفته که با قرار داشتن کعبه در سرزميني سخت و ابتلاي حج‌گزاران به دشواريهاي متعدد تحقّق مي‌يابد. امام صادق(ع) غرض از آزمايش حج‌گزاران را آشکار شدن ميزان اطاعت آنان از خداوند شمرده است.

منافع دنيوي

از ديگر اهداف حج، بهره‌مندي حج‌گزاران و افراد ديگر از منافع دنيوي و مادّي است که در آية 28 حج/22 بدان تصريح شده است: ‏ِ «... لِّيشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ». بر پاية احاديث، تعبير منافع در آيه مذکور افزون بر منافع اخروي، شامل بهره‌هاي مادي هم مي‌شود، مانند منافع کرايه دهندگان مرکب‌ها و سوداگران کالاها چه از ميان حج‌گزاران و چه ساير اشخاص و مجاوران کعبه. از جمله منافع مادي سفر حج، قرباني است که نصيب حج‌گزاران و فقيران مي‌شود (حج/22، 28، 36). بنا بر رواياتي ديگر، حج موجب غناي مادي حج‌گزاران و برآورده شدن نياز خانواده آنان، ازميان رفتن فقر، ورشکستگي و نيز موجب سلامتي بدن مي‌گردد.

پاداش اخروي

از ديگر آثار مهم حج، پاداش بزرگ اخروي است. بنابر روايتي، امام صادق(ع) از جمله مصاديق منافع را در آيه 28 حج/22 منافع اخروي دانسته است. امام علي(ع) نيز سبب قرار دادن کعبه را در سرزميني سخت و خشک، گشودن ابواب فضل و عفو الهي بر حج‌گزاران دانست. در احاديثي ديگر به ميزان پاداش اخروي حج گزار، از جمله هر گامي که او در سفر حج بر مي دارد، اشاره شده است.

اقسام و اعمال

مهمترين تقسيم بندي حج در فقه اسلامي، تقسيم آن به سه قسم تمتّع*، قران*، و افراد* است. حج تمتّع از دو بخش عمره و حج تشکيل شده که ابتدا عمره تمتّع و پس از خروج از احرام و احرام مجدّد، مناسک حج تمتّع به جا آورده مي‌شود. به نظر فقيهان امامي و حنفي به استناد روايات و آيه 196 بقره/2 حج تمتّع وظيفه آفاقيان (غير اهالي مکه و اطراف آن) است. در مقابل، فقيهان مالکي، شافعي و حنبلي اين نوع حج را براي اهل مکه جايز شمرده‌اند. (حج تمتّع) به نظر فقيهان امامي، حج قران، حجي است که حج‌گزار تنها اعمال حج را در زمان خود و عمره را پس از حج در طول سال به جا مي‌آورد و در طول مناسک حج، قرباني به همراه دارد. ولي به نظر فقهاي اهل سنت، حج قران آن است که حج‌گزار حج را با عمره جمع کرده و هر دو را با يک احرام انجام دهد و يا آن‌که پيش از اتمام اعمال عمره و خروج از احرام براي حج محرم شود. به نظر فقيهان امامي ‌اين حج وظيفه ساکنان و مجاوران مکه است. ولي بيشتر فقيهان اهل سنت اداي اين حج را براي همه حج‌گزاران صحيح دانسته‌اند هرچند حنفيان بر آنند که حج قران براي اهل مکه جايز نيست (حج قران). حج افراد آن است که حج‌گزار تنها اعمال حج را انجام‌دهد و عمره را پس از آن در ماه‌هاي حج يا غير آن به جا ‌آورد، مشروط بر آن که او استطاعت عمره را نيز داشته باشد. فقهاي اهل سنت حج افراد را اين دانسته‌اند که حج‌گزار قبل از ماه‌هاي حج، عمره را انجام دهد و سپس حج را به جا ‌آورد، يا آن که حج وعمره را جداگانه به جا آورد يا نخست حج را در زمان خود و سپس عمره را در غير ماه‌هاي حج انجام دهد. فقيهان امامي و حنفي به استناد آيه 196 بقره/2 و روايات اين نوع حج را نيز وظيفه اهل مکه و مجاوران آن دانسته‌اند ولي ديگر فقيهان اهل سنت، اداي حج افراد را براي همه حج‌گزاران جايز مي‌دانند. (حج افراد)

در حج تمتّع، حج‌گزار نخست اعمال عمره تمتّع را به جا مي‌آورد که عبارت است از احرام*، طواف* عمره تمتّع، نماز طواف، سعي* بين صفا و مروه و تقصير (حلق و تقصير*) و سپس اعمال حج را بجا مي آورد که اين اعمال از نظر عموم فقيهان – بجز در مواردي مانند قرباني، طواف قدوم و طواف نساء- در هر سه نوع از حج بدين قرار است: 1) احرام * 2) تلبيه * 3) وقوف در عرفات * 4) وقوف در مشعر * 5) اعمال سرزمين منا شامل: رمي جمره * و حلق يا تقصير و بيتوته در منا * 6) طواف زيارت* و نماز آن 7) سعي ميان صفا و مروه * 8) طواف نساء* و نماز آن. (حج افراد *)

در منابع فقهي اين بحث مطرح شده که از ميان سه نوع حج در مواردي که امکان گزينش يکي از آنان وجود دارد (از جمله در حج مستحب) کدام يک برتر است. فقهاي امامي و حنبلي حج تمتّع را افضل از دو نوع ديگر دانسته‌اند. بدين استناد که در قرآن تنها اين نوع حج ذکر شده است. (آيه 196 بقره/2) و از دو نوع حج ديگر ذکري به ميان نيامده است. افزون بر اين، در رواياتي از پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) به برتري حج تمتّع بر دو نوع ديگر حج تصريح شده است. همچنين در حج تمتّع، هم عمره و هم حج به جا آورده مي‌شود و حج همراه با عمره از حج بدون عمره برتر است و به علاوه، در اين حج، هر دو عمل در بهترين زمان يعني ماه‌هاي حج انجام مي‌شود در حالي که در دو نوع حج ديگر چنين نيست.

در مقابل، حنفيان و برخي از فقهاي شافعي، حج قران را برتر دانسته‌اند زيرا به نظر آنها، حج پيامبر اسلام(ص) حج قران بوده است. به علاوه، در حديثي از پيامبر(ص) از مامور شدن آن حضرت از سوي جبرئيل به حج قران ياد شده است و در حديثي ديگر از آن حضرت مسلمانان مأمور شده‌اند که حج وعمره را پشت سر هم بجا آورند زيرا اين کار سبب طولاني شدن عمر مي‌گردد دليل ديگر آن که در حج قران (مطابق رأي اهل سنت) حج‌گزار ميان دوعبادت جمع مي‌کند و انجام دادن دو عبادت بهتر از يک عبادت استك افزون بر اين در حج قران، حج‌گزار از منزل خود محرم مي‌شود و مدت زمان احرام وي بيشتر است اتمام حج که در قرآن بدان فرمان داده شده (بقره/2، 196) مقتضي آن است که شخص از منزل خود محرم شود.

به نظر مشهور فقيهان شافعي و مالکي حج افراد برترين نوع حج است زيرا در روايتي از جابر انجام دادن حج بدون عمره توسط پيامبر(ص) گزارش شده است. و نيز از آن روکه حج‌گزار در حج افراد تا پايان اعمال حج در احرام باقي مي ماند و اجازه خروج از آن را ندارد و هر يک از مناسک حج و عمره را به گونه مستقل و جداگانه انجام مي‌دهد. افزون بر اين، حج افراد به اتفاق همه مسلمانان مشروع است، در حالي که حج تمتّع را عمر بن خطّاب و حج قران را عثمان بن عفان ممنوع کرده است. علاوه بر اين به نظر اين دسته از فقها حج‌گزار در حج افراد نيازي به قرباني کردن ندارد ولي در قران و تمتّع، اگر آفاقي آن‌ها را انجام دهد، قرباني لازم است. همچنين حج خلفاي سه‌گانه نخستين از نوع افراد بوده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج.

ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.