الحجاز فی صدر الاسلام (کتاب)
الحجاز فی صدر الاسلام، کتابی است به زبان عربی، با موضوع تاریخ تحلیلی حجاز، نوشته صالح احمد العُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م)، که با تمرکز بر مکه و مدینه تحلیلی از شرایط مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و نظام سیاسی و اداری مکه و مدینه در صدر اسلام ارائه داده است. این کتاب، فرهنگ‌گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه نیز به شمار می‌آید که از مکان‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها، محله‌ها، مسجدها و وادی‌های اطراف مکه و مدینه سخن گفته است.
.jpg) | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | صالح احمد العُلی |
| برگرداننده | عبدالمحمد آیتی |
| تاریخ نگارش | سده پانزدهم قمری |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ حجاز، اوضاع اقتصادی و سیاسی حجاز، تاریخ مکه و مدینه، جغرافیای حجاز. |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۶۹۶ |
| قطع | وزیری |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| وب‌سایت ناشر | https://www.resalah.com |
| محل نشر | بیروت |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۰ق. |
| رده‌بندی کنگره | ۳ ۱۳۶۸ ح ۸، ع / ۱/ ۳۸ DS |
| سایر مشخصات | دارای نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی مکه و مدینه و راه‌های مواصلاتی میان آن دو. |
| نسخه الکترونیکی | الحجاز فی صدر الاسلام |
این کتاب، در سال ۱۴۱۰ق. در بیروت چاپ شده است. برگردان فارسی آن نیز، به قلم عبدالمحمد آیتی توسط نشر مشعر به چاپ رسیده است.
نویسنده
صالح احمد عُلی (۱۹۱۸–۲۰۰۳م)، از مترجمان و نویسندگان عراقی و استاد دانشگاه بغداد بوده که در شهر موصل به دنیا آمد. او پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در زادگاه، برای ادامه تحصیل به بغداد، قاهره و انگلستان سفر کرد. او دکترای خود را در رشته تاریخ از دانشگاه آکسفورد انگلستان گرفت.
از او تألیفات و ترجمه‌های پرشماری به چاپ رسیده که از آن میان تنها کتاب «الحجاز فی صدر الاسلام» مربوط به مکه و مدینه است. صالح احمد به سبب تألیف این کتاب، جایزه ادبی ملک فیصل در علوم اسلامی را از کشور عربستان سعودی دریافت کرده است.[۱]
محتوا
کتاب الحجاز فی صدر الاسلام با نام کامل «الحجاز فی صدر الاسلام دراسات فی احواله العمرانیة و الاداریة»، با شیوه‌ای تحلیلی به بررسی احوال اجتماعی و اقتصادی حجاز پس از اسلام پرداخته و نگاهی نیز به دوره پیش از اسلام داشته است. این کتاب، به بررسی نظام اداری مالی حجاز و نظام سیاسی حکومت اسلام پرداخته است.
در این کتاب، گزارش‌های بسیاری از منابع کهن تاریخ مکه و مدینه گرد آورده شده و سپس به تحلیل داده‌ها پرداخته شده است.[۲] از این رو، فرهنگ‌گونه‌ای از جغرافیای مکه و مدینه نیز به شمار می‌آید که آگاهی‌های زیادی از مکان‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها، مراتع، محله‌ها، مساجد و وادی‌های اطراف مکه و مدینه به دست می‌دهد. این کتاب دارای نقشه‌هایی از حدود جغرافیایی مکه و مدینه و راه‌های مواصلاتی این دو شهر و قبیله‌های ساکن در ناحیه حجاز نیز می‌باشد.
کتاب الحجاز فی صدر الاسلام، در شانزده فصل تنظیم شده که درونمایه آن به ترتیب فصل‌ها چنین است:
- فصل نخست
- در این فصل، به اهمیت حجاز در صدر اسلام و مقام و منزلت مردم حجاز و تأثیر آنها بر دیگر شهرها پرداخته شده است. در این فصل، از مهاجرت اهل حجاز به دیگر شهرها در صدر اسلام سخن گفته شده و به این نکته اشاره شده که مهاجران حجازی خانه‌هایشان را در نزدیکی مسجد جامع یا دارالعماره که قلب شهر بود انتخاب می‌کردند تا بیشترین تأثیر را بر مردم و رویدادهای شهر بگذارند.[۳]
- فصل دوم
- در این فصل، به معرفی و تحلیل کتاب‌های عربی نوشته شده درباره مدینه و حجاز از صدر اسلام به بعد پرداخته شده است. نویسنده در این فصل پس از معرفی برخی کتاب‌های کهن سیره، به تحلیل روایات آنها پرداخته و معتقد است که روایات بسیاری در آنها داخل شده و علت آن فاصله میان نگارش آنها و درگذشت حضرت محمد(ص) بوده است.[۴]
- فصل سوم
- در این فصل، به حدود جغرافیایی ناحیه حجاز در منابع کهن پرداخته شده است. نویسنده برای بازشناسی حدود حجاز، قدیم‌ترین تعریف‌های جغرافیایی حجاز را ذکر کرده و در آخر با نقد و جمع‌بندی آنها حدود حجاز را حد فاصل میان سرزمین‌های تهامه و نجد دانسته و راویان عرب را در این تعریف متفق شمرده است.[۵]
- فصل چهارم
- در این فصل با عنوان «سرزمین حجاز» به معرفی کوه‌ها، قریه‌ها، چشمه‌ها، سواحل و لنگرگاه‌های حجاز با محوریت مدینه پرداخته شده است. نویسنده ضمن معرفی مناطق شمالی حجاز، توضیحاتی درباره فدک نیز آورده است.[۶]
- فصل پنجم و ششم
- در این فصل‌ها درباره آب‌ها، چاه‌ها، چشمه‌های حجاز و تولیدات کشاورزی حجاز است. نویسنده علت بایر بودن بخش بزرگی از شرق حجاز را با وجود منابع آبی، مناسب نبودن خاک منطقه دانسته است.[۷]
- فصل هفتم
- این فصل با عنوان «اهل حجاز» از چگونگی پراکندگی جمعیت حجاز سخن گفته و نام قبیله‌های ساکن در هر منطقه و عشایر حجاز را به تفصیل بیان کرده است.[۸]
- فصل هشتم
- این فصل به بررسی راه‌های ارتباطی حجاز با دیگر منطقه‌های دنیا مانند مصر و شامات و تأثیر اسلام بر دگرگونی راه‌ها اختصاص دارد. نویسنده عواملی مانند حرکت لشکرها، نیازهای مادی، تجارت و برپایی مراسم حج را موجب دگرگونی وضعیت راه‌های حجاز دانسته است. او ارتباط نزدیک بازرگانان با حاکمان جامعه اسلامی را در تحریک آنها به راهسازی، نقش‌آفرین دانسته است.[۹] در پایان، راه‌های ارتباطی مکه و مدینه در صدر اسلام و ریشه‌های تغییرات بعدی آنها تحلیل شده است.[۱۰]
- فصل نهم
- این فصل درباره برخی منازل و مساجد مهم میان راه مدینه و مکه است. به گمان، از میان منازل پرشمار بین مکه و مدینه، آنهایی که حضرت محمد(ص) در آنها توقف داشته نام برده شده است.
- فصل دهم تا چهاردهم
- این فصل‌ها، نظام اداری و مالی حجاز و نحوه کسب درآمد مردمان این منطقه در صدر اسلام را بازنموده و از املاک شخصی برخی از صحابه یاد کرده است.[۱۱] نویسنده تأکید دارد که نظام سیاسی اسلام در قالب یک دولت مرکزی با اجزای پرشمار ولی ساده، اوضاع اجتماعی و سیاسی پیشین را تغییر داد. به باور او، عوامل توسعه و پیچیده شدن حکومت اسلامی پس از درگذشت حضرت محمد(ص) چنین است: پیوستن سرزمین‌های تازه با ثروت‌های بسیار و آداب گوناگون به اسلام؛ عدم توانایی حجاز برای اداره سرزمین پهناور اسلامی با تجربیات پیشین خود و کمک گرفتن از تجارب حکومت‌های دیگر.[۱۲]
- بر پایه فصل دهم، نظام سیاسی و اداری حجاز با سایر شهرهای بزرگ اسلامی مانند کوفه و بصره متفاوت بوده و در حجاز سنت دیوانی غیر عربی وجود نداشته است.[۱۳] نویسنده در ادامه منصب‌های موجود در نظام اداری آن زمان حجاز را مانند قضا، نگهبانی از مساجد، ریاست نگهبانان شهر، خزانه‌داری و سرپرستی املاک دولتی را بررسی کرده و برخی صاحب منصبان سده نخست قمری حجاز را نام برده است.[۱۴]
- فصل پانزدهم و شانزدهم
- این دو فصل، به معرفی مکان‌های مهم و محله‌های مدینه و مکه اختصاص دارد. نویسنده پس از بازشناسی حدود مدینه در صدر اسلام و معرفی اماکن مدینه، اشاراتی به تحولات و تغییرات بعدی داشته و هدفش از این بحث را شناخت دقیق اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مدینه دانسته است.[۱۵] او در این فصل از مسجد امام زین‌العابدین(ع) در بقیع نیز سخن گفته و از وجود چاهی در کنار آن خبر داده که مردم از آن شفا می‌گرفته‌اند.[۱۶]
- در فصل شانزدهم افزون بر بحث از اماکن مکه درباره کتاب‌های تاریخی که در زمینه تاریخ محلی مکه نوشته شده اطلاعاتی داده شده و در برخی از گزارش‌ها، روند عمرانی مکه شرح داده شده است.[۱۷]
ویژگی‌ها
- به باور نویسنده، او تنها کسی است که درباره احوال اقتصادی و نظام اداری حجاز در صدر اسلام پژوهشی کامل ارائه کرده و تحقیقات پژوهشگران دیگر را ناقص یا غیر مرتبط با موضوع دانسته است.[۲]
- نویسنده در برخی از موضوعات، افزون بر گزارش منابع تاریخی مشاهدات خود را نیز آورده است. برای نمونه، هنگامی از منازل بنی‌حدیله در نزدیکی مسجدالنبی(ص) سخن می‌گوید، از مسجد این خاندان نام برده و می‌نویسد که امروز ویران شده است،[۱۸] یا هنگامی که از منازل بنی نجّار می‌نویسد، نام آن محل را در زمان خودش ابومازن معرفی می‌کند[۱۹] و هنگامی که از محله بنو زریق می‌نویسد، بیان می‌کند که این محله هنوز موجود است.[۲۰]
ترجمه
برگردان فارسی این کتاب به قلم عبدالمحمد آیتی و نام «حجاز در صدر اسلام، تحقیقی در اوضاع عمرانی و اداری» توسط نشر مشعر، در تهران، در سال ۱۳۷۵ش. چاپ شده است.[۲۱]
چاپ
از شمار چاپ‌های کتاب آگاهی دقیقی در دسترس نیست. در سال ۱۴۱۰ق. (۱۹۹۰م) «مؤسسة الرسالة» بیروت، کتاب را در ۶۹۶ صفحه وزیری چاپ کرده است.[۲۲]
پیوند به بیرون
- مطالعه کتاب الحجاز فی صدر الاسلام.
- مطالعه و بارگیری کتاب حجاز در صدر اسلام، ترجمه کتاب الحجاز فی صدر الاسلام.
پانویس
- ↑ http://www.alowaisnet.org/ar/winnersbio/abijjffggihceibejj.aspx
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۴۰.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۹.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۵.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۶۷.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۷۷ و ۸۱.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۱۷ و ۱۴۱.
- ↑ نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۵۳–۱۶۲.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۶۵.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۱۷۳–۱۸۰.
- ↑ نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹–۳۷۲.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۲۹–۲۳۱.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۳۰–۲۳۲.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۲۴۰–۲۵۵.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۷۳–۳۷۶.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۳۹۶.
- ↑ نک: الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۲۹–۵۰۰.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۰–۴۰۲.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.
- ↑ الحجاز فی صدر الاسلام، ص۴۰۳.
- ↑ کتاب‌شناسی حجاز در صدر اسلام، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ کتاب‌شناسی الحجاز فی صدر الاسلام، worldcat.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل الحجاز فی صدر الاسلام.
- الحجاز فی صدر الاسلام، صالح احمد عُلی، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۱۰ق. (۱۹۹۰م.)