باب النبی (مسجدالحرام)
باب النبی از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام و سومین ورودی از ورودی‌های قدیم مسجدالحرام است. به سبب ورود و خروج پیامبر(ص) به مسجد از آن در به این نام مشهور شده بود. برای این در نام‌های دیگری چون باب الجنائز، باب الافضلیه، باب النساء، باب القَفَص و باب الحَریرین یاد شده است. در گزارشات تاریخ‌نویسان، تعمیرات، بازسازی و تغییراتی که در دوران‌های مختلف انجام شده، اشاره شده است؛ همچنین در منابع از بابی در مسجدالنبی و مسجدالاقصی به نام باب النبی نیز یاد شده است.
علت نام‌گذاری
باب النبی سومین ورودی از ورودی‌های قدیم مسجدالحرام بوده که به علت ورود و خروج پیامبر(ص) به مسجد از آن، هنگام سکونت در خانه خدیجه(س)، در منابع نخست به این نام شهرت یافته است.[۱]
نام‌های دیگر
از این باب که آن را از مکان‌های استجابت دعا دانسته‌اند، [۲] در دوره‌های بعد با چندین نام یاد شده است؛ از جمله: باب الجنائز در منابع سده 9ق. به سبب بیرون بردن جنازه‌ها از این در[۳] باب الافضلیه به علت هم‌جواری با مدرسه افضلیه[۴][۵] و باب النساء در منابع سده 13ق. به سبب اختصاص این در به ورود زنان.[۶]نیز از آن‌جا که در برابر این باب بازاری قرار داشت[۷]که در آن، زیورها و پارچه‌های ابریشمین به فروش می‌رسید، در سده 10ق. از آن با نام باب القَفَص یاد شده؛ زیرا زنبیل‌های حاوی زیورهای فروشندگان کنار این در قرار داشته است.[۸]همچنین آن را باب الحَریرین می‌گفتند؛ زیرا حریرفروشان کنار این در گرد می‌آمدند.[۹]
نخستین در مسجدالحرام
در گسترش مسجدالحرام در دوره مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) نخستین بار دری با یک طاق (ورودی) به عرض هفت ذرع (حدود سه و نیم متر) و ارتفاع 10 ذرع (حدود پنج متر) ساخته شد که با پنج پله به مسجدالحرام می‌رسید.[۱۰]از سده 5ق. برای این در دو ورودی گزارش شده؛ ولی به زمان ایجاد تغییرات در آن اشاره نشده است.[۱۱]
بازسازی باب
به سال825ق. در گسترش دوران سلطان ابونصر بَرَسبای مملوکی (حک: 825-840ق.) جمال‌الدین یوسف معمار، درگاه باب النبی را به‌طور کامل ویران نمود و آن را با دو طاق و یک ستون بازسازی کرد. او نیز دو لنگه در از چوب ساج برای هر یک از این ورودی‌ها ساخت.[۱۲]قسمت خارجی ستون با سنگ‌های صاف و صیقلی و قسمت داخلی آن با سنگ‌های زِبر و مات تا ارتفاع چهار ذرع (حدود 2 متر) نماکاری شد. بالای دو ورودی را به شکل طاق‌های مخروطی ساختند و کناره‌های آن دو را با سنگ‌های رنگارنگ نماکاری نمودند. بر روی ستون، نمایی از محراب با سنگ‌های رنگی طراحی کردند.[۱۳]بر بالای طاق‌ها، سنگ مرمری نهادند که در آن، آیه شریفه: اِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ اَقَامَ الصَّلاَةَ وَ آتَی الزَّکَاةَ (سوره توبه، 18) و نیز نام سلطان مملوکی وتقی‌الدین مُقبل قُدَیْدی، متولی گسترش حرم، و تاریخ بازسازی آن نوشته شده بود.[۱۴]این سنگ‌نوشته امروز در موزه حرم مکه نگهداری می‌شود.[۱۵]این باب به سبب استحکام بسیار، در گسترش دوران سلطان سلیم دوم (حک: 974-982ق.) و سلطان مراد سوم (حک: 982-1003ق.) دستخوش تغییر یا بازسازی قرار نگرفت و تنها 24 کنگره روی در مرمت شد.[۱۶]
تغییر نمای بالای در
به سال 1314ق. در دوره سلطان عبدالحمید عثمانی (حک: 1293-1327ق.) با مرمت عمومی مسجدالحرام، نمای بالای این در تغییر یافت. در این نماکاری، سه مستطیل تو رفته بر بالای در طراحی گشت. درون مستطیل وسط، مهر سلطان عبدالمجید حک گشته و با آب طلا تزیین و زیر آن، تاریخ بازسازی نوشته شد. مستطیل‌های کناری نیز با طرح‌های اسلیمی تزیین شده بود. بر بالای مستطیل‌ها نیز نقش‌هایی با طرح پرده دیده می‌شد که از معماری عثمانی سده‌های 12-13ق. و نیز معماری اروپایی نشان داشت.[۱۷]
سرانجام باب
در گسترش دوم سعودی (1405-1413ق.) این دو ورودی به همان حالت پیشین حفظ شدند و برای گسترش مسجد در شرق مسعی، روبه‌روی در قدیم، دری با نام باب النبی ساخته شد. این در جدید یک ورودی دارد و بر بالای آن، طاقی به شکل نیم دایره ساخته شده است.[۱۸]
باب النبی در مکان‌های دیگر
منابع از وجود بابی در مسجد پیامبر(ص) در مدینه[۱۹]و نیز مسجدالاقصی در بیت‌المقدس[۲۰]با نام باب النبی یاد کرده‌اند. ناصر خسرو (م. 481ق.) در گزارشی که در دیگر منابع یافت نشده، از وجود دو در با نام باب النبی در ضلع شرقی مسجدالحرام یاد کرده که در دوم دارای سه ورودی بوده است.[۲۱]
پانویس
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص87-88؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص154.
- ↑ العقد الثمین، ج1، ص243.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص313؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص156.
- ↑ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88، «پاورقی.
- ↑ قاموس الحرمین، ص54.
- ↑ التاریخ القویم، ج4، ص422؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص83؛ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص88، «پاورقی.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص78؛ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص189.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص216؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص117.
- ↑ الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص216.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص78.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص126؛ رحلة ابن جبیر، ص73؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص377.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص599؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص118.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص598-599؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص84.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص117-118.
- ↑ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص84.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص117.
- ↑ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص117-118؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، ص86.
- ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج4، ص427.
- ↑ البلدان، ص81؛ بهجة النفوس، ج1، ص476؛ تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص291.
- ↑ البلدان، ص151.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص126.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب النبی (مسجدالحرام).
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، 1408ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
- الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. 990ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1425ق؛
- البلدان: ابن الفقیه (م. 365ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق؛
- بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله محمد المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد شوقی، ریاض، مکتبة الملک فهد، 1425ق؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق؛
- تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق؛
- رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛
- رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛
- سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق؛
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق؛
- قاموس الحرمین الشریفین: محمد رضا النعمتی، مشعر، 1418ق؛
- موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.