ابوالهیثم بن تیهان

ابوالهَیثم بن تَیهان از صحابی پیامبر(ص) در شهر مدینه و از یاران شهید امیر مؤمنان علی(ع)

شخصیت‌شناسی

ابوالهیثم مالک بن تیهان بن مالک انصاری از تیره زعوراء قبیله اوس^[۱] و حلیف بنی‌عبدالاشهل بود.^[۲] برخی او را از قبیله بلی از قُضاعه دانسته‌اند.^[۳] در نسب او نقل‌های دیگر نیز آمده است.^[۴] هر چند در برخی گزارش‌ها از همراهی پدرش با پیامبر(ص) در غزوه خیبر به سال هفتم قمری یاد شده^[۵]، ابن حجر آن را خطای راویان دانسته، این احتمال را تقویت می‌کند که او اسلام را درک نکرده است.^[۶] مادرش را لیلی بنت عتیک^[۷] دانسته‌اند.

بیزاری از بت‌ها از ویژگی‌های زندگی پیش از اسلام ابوالهیثم بوده است. از این رو، گروهی او را موحد می‌دانستند.^[۸]

اسلام آوردن

ابوالهیثم در سال یازدهم بعثت پس از بازگشت دو تن از خزرجیان از حج، از ظهور دین جدید آگاه شد و اسلام آورد.^[۹] سپس در بیعت عقبه اول به سال دوازدهم بعثت^[۱۰] و عقبه دوم به سال سیزدهم^[۱۱] حضور یافت و به عنوان نقیب بنی‌عبدالاشهل، در شمار یکی از نقبای دوازده‌گانه^[۱۲] پیامبر(ص) شد.^[۱۳] بعضی نیز وی را حلیف بنی‌عبدالاشهل نامیده‌اند.^[۱۴] بر پایه گزارشی، وی نخستین بیعت کننده با پیامبر بود.^[۱۵] او در دیدار با ایشان، نگرانی جمعی از یثربیان را که با پذیرش اسلام پیمانشان را با یهودیان شکسته بودند، مطرح کرد و ایشان به او اطمینان داد که با دشمنان آنان دشمن و با دوستانشان دوست باشد.^[۱۶]

در پیمان برادری به سال اول قمری پیامبر(ص) میان او و عثمان بن مظعون از تیره بنی‌جُمَح قریش عقد برادری بست.^[۱۷] وی در همه غزوه‌ها از جمله بدر و احد شرکت داشت^[۱۸] و با دو شمشیر می‌جنگید. از این رو، وی را ذوالسیفین خواندند.^[۱۹] او که از ثروتمندان مدینه بود، در نخلستان خود با گوشت گوسفند و خرمای مرغوب و آب گوارا از پیامبر(ص) و همراهانش که بسیار گرسنه بودند، پذیرایی کرد و همان جا به امامت پیامبر(ص) نماز گزارد.^[۲۰] پس از شهادت ابن رواحه در جنگ موته به سال هشتم مسئولیت وی را در نظارت بر امور زراعی و تقسیم خرمای خیبر از سوی پیامبر(ص) عهده‌دار شد.^[۲۱]

ابوالهیثم در کنار عمار یاسر و سلمان فارسی به دفاع از حق امیرمؤمنان(ع) پرداخت^[۲۲] و از بیعت با ابوبکر سر باز زد. او را ازجمله ۱۲ مخالف خلافت ابوبکر شمرده‌اند که در مسجد پیامبر به ابوبکر اعتراض کردند و هر یک در دفاع از حقانیت علی(ع) سخن گفت. ابوالهیثم با استناد به سخن رسول خدا(ص) که اهل‌ بیت(ع) را همانند ستارگان آسمان دانسته بود، بر حقانیت علی(ع) و شایستگی وی برای خلافت تأکید کرد.^[۲۳] نیز در خطبه‌ای موسوم به طالوتیه، روایتگر کلامی از حضرت علی(ع) است که در آن، وی از کمی یارانش برای دفاع از حق خود شکوه کرده است.^[۲۴]

از نقش ابوالهیثم در دوره خلافت ابوبکر پس از تثبیت حکومت وی گزارشی در دست نیست. تنها خودداری وی از ادامه مسئولیت نظارت بر اراضی خیبر^[۲۵] گزارش شده که می‌توان آن را نتیجه مخالفت با خلافت ابوبکر دانست. او در زمان عمر برای قیمت گذاری اراضی خیبر، از جمله فدک، همراه چند تن از صحابه برگزیده شد.^[۲۶] گزارشی از حضور او در جلسات فقه و حدیث امام علی(ع) در دست است.^[۲۷]

وی پس از مرگ عثمان همراه عمار یاسر و گروهی دیگر، مردم را به پذیرش ولایت حضرت علی(ع) دعوت کرد و از مردم برای ایشان بیعت گرفت و از سوی ایشان برای مذاکره با کسانی که از بیعت اکراه داشتند، انتخاب شد.^[۲۸] بر پایه گزارشی، امام او را همراه عمار مسئول بیت‌ المال مدینه کرد.^[۲۹] پس از آن که سخنان علی(ع) در تهییج مردم مدینه برای مقابله با تهاجم طلحه و زبیر به بصره، با برخورد سرد مردم روبه‌رو شد، ابوالهیثم از کسانی بود که مردم را به اجابت دعوت امام فراخواندند و برای جبران سستی دیگران، از امام حمایت کردند.^[۳۰]

ابوالهیثم در جنگ صفین به سال ۳۷ق به تنظیم صفوف لشکر امام(ع) پرداخت.^[۳۱] او پس از شهادت عمار^[۳۲] و بر پایه گزارشی دیگر، پس از خطبه امام علی(ع) در دعوت به جنگ و شتاب به سوی بهشت، نخستین کسی بود که به میدان رفت و جنگید و به شهادت رسید.^[۳۳] پس از شهادتش، امام(ع) بر او نماز گزارد و وی را به خاک سپرد.^[۳۴] حضرت علی(ع) از او در کنار بزرگانی همچون عمار و خزیمه ذوالشهادتین یاد کرده که بر راه حق استوار ماندند^[۳۵]. این حاکی از جایگاه ممتاز او نزد ایشان است.

گزارشی ضعیف درگذشت ابوالهیثم را در زمان پیامبر۹^[۳۶] یا عمر^[۳۷] دانسته و محل دفن او را بقیع شمرده است.^[۳۸] او روایت‌هایی درباره ثواب سلام و وظایف مشاور، از پیامبر(ص) و خطابه‌ای را از امام علی(ع) نقل کرده است.^[۳۹] از جمله روایت‌هایش، حدیث غدیر است.^[۴۰]

همسرش ملیکه دختر سهل بن زید بن عامر^[۴۱] از مسلمانان و بیعت کنندگان بود و امیمه را به دنیا آورد.^[۴۲] ابوالهیثم برادری به نام عبید یا عتیک داشت که در جنگ بدر در رکاب پیامبر(ص) جنگید^[۴۳] و در جنگ احد به شهادت رسید.^[۴۴]

پانویس

↑ الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۷۳؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.
↑ الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۱۶؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.
↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۰؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۴۸.
↑ البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۰۴.
↑ الثقات، ج۳، ص۴۲؛ اسد الغابه، ج۱، ص۲۶۲.
↑ الاصابه، ج۱، ص۴۹۹.
↑ الطبقات، ج۳، ص۳۴۲.
↑ الطبقات، ج۳، ص۳۴۱؛ البدء و التاریخ، ج۴، ص۱۶۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۱۹۰.
↑ الطبقات، ج۱، ص۱۶۹؛ دلائل النبوه، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۱.
↑ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۲؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۱؛ المنتظم، ج۳، ص۳۵.
↑ المحبّر، ص۲۶۸؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۲؛ مجمع البحرین، ج۶، ص۳۹۶.
↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۰؛ اسد الغابه، ج۵، ص۳۲۳؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.
↑ المغازی، ج۱، ص۱۵۸؛ الطبقات، ج۳، ص۴۵۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۳.
↑ الاستیعاب، ج۳، ص۱۳۴۸؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۳.
↑ السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲.
↑ الطبقات، ج۳، ص۳۴۲؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۱.
↑ الاستیعاب، ج۲، ص۴۷۷؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.
↑ الاستیعاب، ج۲، ص۴۷۷؛ الاصابه، ج۲، ص۳۴۵.
↑ اسد الغابه، ج۴، ص۲۳۹؛ البدایة و النهایه، ج۶، ص۵۳.
↑ المغازی، ج۲، ص۶۹۱؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۳۲۲.
↑ الخصال، ص۶۰۷-۶۰۸.
↑ الخصال، ص۴۶۲؛ بحار الانوار، ج۲۸، ص۱۸۹-۱۹۰؛ الیقین، ص۳۳۶.
↑ الکافی، ج۸، ص۳۱.
↑ الطبقات، ج۳، ص۳۴۲.
↑ تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۹۵؛ فتوح البلدان، ص۳۸؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱۱.
↑ کتاب سلیم بن قیس، ص۱۹۳؛ کمال الدین، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۵؛ التحصین، ص۶۳۱.
↑ بحار الانوار، ج۳۲، ص۲۷-۲۸.
↑ الاختصاص، ص۱۵۲؛ الیقین، ص۳۳۶.
↑ البدایة و النهایه، ج۷، ص۲۳۳؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۱.
↑ المناقب، ص۲۲۴؛ شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۱۹۰.
↑ انساب الاشراف، ج۲، ص۳۱۹؛ المناقب، ص۲۳۳.
↑ الفتوح، ج۳، ص۱۷۷.
↑ انساب الاشراف، ج۳، ص۳۱۹.
↑ نهج البلاغه، ج۲، ص۱۰۹، خطبه ۱۸۲.
↑ الطبقات، ج۳، ص۳۴۲؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۴۰.
↑ المحبّر، ص۲۷۲؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۶؛ شذرات الذهب، ج۱، ص۱۷۲.
↑ الاشارات الی معرفة الصحابه، ص۸۰.
↑ بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۴۰؛ ج۴۱، ص۱۱۶.
↑ الولایه، ص۱۹۶-۱۹۸؛ الطرائف، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰.
↑ الطبقات، ج۸، ص۲۴۸؛ الاصابه، ج۸، ص۳۵.
↑ الطبقات، ج۸، ص۲۴۸؛ اسد الغابه، ج۶، ص۳۰؛ الاصابه، ج۸، ص۳۵.
↑ المغازی، ج۱، ص۱۵۸.
↑ المغازی، ج۱، ص۳۰۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۲۹.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ ].

الاستیعاب: ابن عبدالبر (درگذشت ۴۶۳ق)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق
اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت ۶۳۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق
الاشارات الی معرفة الزیارات: علی بن ابی‌بکر الهروی (درگذشت ۶۱۱ق)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق
الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
الاختصاص: المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
امتاع الاسماع: المقریزی (درگذشت ۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
بحار الانوار: المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (درگذشت ۳۵۵ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م
البدایة و النهایه: ابن‌کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف
تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (درگذشت ۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی
تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّة النمیری (درگذشت ۲۶۲ق)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
التحصین: ابن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق)، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق
الثقات: ابن حبان (درگذشت ۳۵۴ق)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق
الخصال: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق
دلائل النبوه: البیهقی (درگذشت ۴۵۸ق)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق
سیر اعلام النبلاء: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی ازمحققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت ۸-۲۱۳ق)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
شذرات الذهب: عبدالحی بن عماد (درگذشت ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق
شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (درگذشت ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
الطبقات الکبری: ابن سعد (درگذشت ۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
الطرائف: ابن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق)، قم، مطبعة الخیام، ۱۳۹۹ق
الغارات: ابراهیم الثقفی الکوفی (درگذشت ۲۸۳ق)، به کوشش محدث، بهمن، ۱۳۵۵ش
الفتوح: ابن اعثم الکوفی (درگذشت ۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق
فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت ۲۷۹ق)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م
الکافی: الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
کتاب سلیم بن قیس: الهلالی (درگذشت ۷۶ق)، به کوشش انصاری، قم، الهادی، ۱۴۲۰ق
کمال ‌الدین: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق
مجمع البحرین: الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق
المحبّر: ابن حبیب (درگذشت ۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده
المغازی: الواقدی (درگذشت ۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
المناقب: الخوارزمی (درگذشت ۵۶۸ق)، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق
المنتظم: ابن جوزی (درگذشت ۵۹۷ق)، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق
الولایه: ابن عقدة الکوفی (درگذشت ۳۳۳ق)
الیقین: سید ابن طاووس (درگذشت ۶۶۴ق)، به کوشش انصاری، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.

[1] الاستیعاب، ج۴، ص۱۷۷۳؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.

[2] الاستیعاب، ج۳، ص۱۰۱۶؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.

[3] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۰؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۴۸.

[4] البدایة و النهایه، ج۷، ص۱۰۴.

[5] الثقات، ج۳، ص۴۲؛ اسد الغابه، ج۱، ص۲۶۲.

[6] الاصابه، ج۱، ص۴۹۹.

[7] الطبقات، ج۳، ص۳۴۲.

[8] الطبقات، ج۳، ص۳۴۱؛ البدء و التاریخ، ج۴، ص۱۶۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۱۹۰.

[9] الطبقات، ج۱، ص۱۶۹؛ دلائل النبوه، ج۲، ص۴۳۰-۴۳۱.

[10] البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۲؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۹۱-۲۹۲.

[11] السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۱؛ المنتظم، ج۳، ص۳۵.

[12] المحبّر، ص۲۶۸؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۲؛ مجمع البحرین، ج۶، ص۳۹۶.

[13] انساب الاشراف، ج۱، ص۲۴۰؛ اسد الغابه، ج۵، ص۳۲۳؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.

[14] المغازی، ج۱، ص۱۵۸؛ الطبقات، ج۳، ص۴۵۵؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۳.

[15] الاستیعاب، ج۳، ص۱۳۴۸؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۶۳.

[16] السیرة النبویه، ج۱، ص۴۴۲.

[17] الطبقات، ج۳، ص۳۴۲؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۱.

[18] الاستیعاب، ج۲، ص۴۷۷؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۵.

[19] الاستیعاب، ج۲، ص۴۷۷؛ الاصابه، ج۲، ص۳۴۵.

[20] اسد الغابه، ج۴، ص۲۳۹؛ البدایة و النهایه، ج۶، ص۵۳.

[21] المغازی، ج۲، ص۶۹۱؛ امتاع الاسماع، ج۱، ص۳۲۲.

[22] الخصال، ص۶۰۷-۶۰۸.

[23] الخصال، ص۴۶۲؛ بحار الانوار، ج۲۸، ص۱۸۹-۱۹۰؛ الیقین، ص۳۳۶.

[24] الکافی، ج۸، ص۳۱.

[25] الطبقات، ج۳، ص۳۴۲.

[26] تاریخ المدینه، ج۱، ص۱۹۵؛ فتوح البلدان، ص۳۸؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱۱.

[27] کتاب سلیم بن قیس، ص۱۹۳؛ کمال الدین، ج۱، ص۲۷۴-۲۷۵؛ التحصین، ص۶۳۱.

[28] بحار الانوار، ج۳۲، ص۲۷-۲۸.

[29] الاختصاص، ص۱۵۲؛ الیقین، ص۳۳۶.

[30] البدایة و النهایه، ج۷، ص۲۳۳؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۶۱۱.

[31] المناقب، ص۲۲۴؛ شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۱۹۰.

[32] انساب الاشراف، ج۲، ص۳۱۹؛ المناقب، ص۲۳۳.

[33] الفتوح، ج۳، ص۱۷۷.

[34] انساب الاشراف، ج۳، ص۳۱۹.

[35] نهج البلاغه، ج۲، ص۱۰۹، خطبه ۱۸۲.

[36] الطبقات، ج۳، ص۳۴۲؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۴۰.

[37] المحبّر، ص۲۷۲؛ الاصابه، ج۷، ص۳۶۶؛ شذرات الذهب، ج۱، ص۱۷۲.

[38] الاشارات الی معرفة الصحابه، ص۸۰.

[39] بحار الانوار، ج۲۸، ص۲۴۰؛ ج۴۱، ص۱۱۶.

[40] الولایه، ص۱۹۶-۱۹۸؛ الطرائف، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۰.

[41] الطبقات، ج۸، ص۲۴۸؛ الاصابه، ج۸، ص۳۵.

[42] الطبقات، ج۸، ص۲۴۸؛ اسد الغابه، ج۶، ص۳۰؛ الاصابه، ج۸، ص۳۵.

[43] المغازی، ج۱، ص۱۵۸.

[44] المغازی، ج۱، ص۳۰۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۲۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]