رمی

رمی جمره عقبه

اولين عمل واجب ‌از مناسک منا، ‌زدن هفت‌ عدد ريگ به ‌جمره عقبه است. جمره عقبه آخرین جمره از بین جمرات سه‌گانه است که در سرزمین منا قرار دارد.

زمان

در فقه شیعه، زمان رمی جمره عقبه از طلوع آفتاب تا غروبِ روز عید قربان است؛ ولی کسانی که از رمی در روز معذورند، می‌توانند شب انجام دهند. زنان که شب عید در مشعر وقوف اضطراری می‌کنند و وارد منا می‌شوند، می‌توانند همان شب عید رمی کنند.

فقیهان مذاهب چهارگانه اهل سنت، رمی جمره عقبه پس از طلوع خورشید تا ظهر را مستحب دانسته‌اند؛ ولی درباره زمان مجاز آن اختلاف نظر دارند. حنبلی‌ها آغاز وقتِ رمی را پس از نیمه‌شب دانسته‌اند. به نظر آنها،اگر حج‌گزار رمی را تا شب به تأخیر اندازد، تکلیفی نداشته و کفاره بر عهده او نیست. حنفی‌ها، زمان مجاز رمی جمره عقبه را از فجر روز عید قربان تا غروب آن دانسته‌اند.

به فتوای فقیهان شافعی، اگر پس از نصف شب عید نیز رمی شود کافی است و چنانچه حج‌گزار تا غروب رمی نکند و شب یا روز بعد رمی کند، تکلیفی نداشته و کفاره بر عهده او نیست. در فقه مالکیه،‌ وقت رمی جمره عقبه، از طلوع فجر تا ظهر است و تأخير بعد از ظهر جز براى بيماران يا كسى كه فراموش كرده جايز نيست؛ ولى اگر تا غروب رمى كرد، كفاره واجب نيست.

مستحبات

اماميه؛ ١. طهارت رمى كننده ٢. تكبير گفتن هنگام پرتاب هر سنگ ٣. خواندن دعاهاى مأثور ۴. با جمره عقبه ده يا پانزده ذراع فاصله داشتن ۵. پشت به قبله رمى كردن در جمره عقبه ۶. نهادن سنگ بر انگشت ابهام و با ناخن سبابه پرت كردن(خذف).

حنبليه؛ ١. رمى از طلوع خورشيد تا ظهر ٢. تكبير گفتن ٣. رو به قبله رمى كردن 4. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمى.

حنفيه؛ ١. رمى از طلوع خورشيد تا ظهر ٢.پرتاب با سر انگشتان ٣. گفتن تكبير يا هر ذكر ديگر هنگام پرتاب ۴. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمى 5. پنج ذراع با جمره فاصله داشتن.

شافعيه؛ ١. رمى از طلوع خورشيد تا ظهر ٢. تكبيرگفتن هنگام پرتاب ٣. غسل كردن براى رمى 4. توقف نكردن كنار جمره عقبه پس از رمى.

مالكيه؛ ١. تكبير گفتن هنگام پرتاب سنگ ٢. رو به قبله رمى كردن ٣. اگر با سنگ نجس رمى كرد، با سنگ پاك آن را اعاده كند برخى از مالكيه گويند: رمى با سنگ نجس گناه است، ولى مجزى است.

چنانكه پيش‌تر گذشت، فقهاى اهل سنت تكرار تلبيه را تا رمى جمره عقبه مستحب مى‌شمرند و معتقدند وقتى آغاز به رمى جمره كرد، تلبيه را قطع كند. البته مالك اين را جايز مى‌داند وليكن خودش طبق روايتى كه از على عليه السلام نقل شده، مى‌گويد: ظهر عرفه تلبيه را قطع كند.

رمی جمره‌های سه‌گانه

یکی از اعمال حج، رمی جمرات سه گانه، است. در آخر سرزمین منا سه جمره وجود دارد كه اولى «جمره اولى»، دومى «جمره ‌وسطى» و سومى «جمره كُبرى» يا «عقبه» نام دارد.

زمان

بر پایه فقه شیعه، احکام مربوط به زمان رمی جمره‌های سه‌گانه، چنین است:‌

• زمان رمى جمرات سه‌گانه، روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى‌حجه است و در اين دو روز بايد در فاصله طلوع تا غروب آفتاب انجام داده شود.
• اگر رمى را فراموش كند، بايد روز بعد آن را قضا كند.
• رمى جمرات بايد در روز انجام داده شود، ولى كسى كه از رمى در روز معذور باشد، مى‌تواند در شب بجا آورد.
• بانوان نیز، رمى روزهاى يازدهم و دوازدهم را بايد روز انجام دهند، مگر آن‌كه عذرى داشته باشند.

ترتیب‎

بر پایه فقه شیعه،‌ در روزهاى يازدهم و دوازدهم ذى‌الحجة، ابتدا بايد به جمره اولى، سپس وسطى و در پايان به جمره عقبه هر کدام هفت سنگ زده شود و مراعات اين ترتيب لازم‌ است.

سنگ‌ها

اندازه و ویژگی

بر پایه فقه شیعه، سنگ‌ها بايد ريگ باشد و به غير ريگ؛ مانند كلوخ و خزف (سفال) صحيح نيست. سنگ‌ها از جهت اندازه بايد مانند شن، ريز نباشد و زياد بزرگ هم نباشد.

در نظر فقیهان اهل سنت، رمی با غیر سنگ مانند کلوخ و سفال جایز نیست؛ به جز حنفی‌ها که رمی با آنچه تیمم بر آن صحیح است را جایز دانسته‌اند. مذاهب اهل سنت، رمی با طلا و سنگ‌های گرانبها را جایز ندانسته‌اند.

به فتوای فقیهان مذاهب اهل سنت (به جز حنبلیه)، مستجب است سنگ‌ها به اندازه باقلا (کوچکتر از فندق و بزرگتر از نخود) باشد.

شمار

بر پایه همه مذاهب اسلامی، تعداد سنگ‌هایی که باید به هر جمره اصابت کند هفت عدد است؛ بنابراين، حج‌گزار در روز عيد قربان هفت سنگ به جمره عقبه مى‌زند و روز يازدهم نيز هفت سنگ به جمره اولى، هفت سنگ به جمرۀ وسطى و هفت سنگ به جمرۀ عقبه؛ كه ٢١ سنگ مى‌شود و همين تعداد (۲۱ سنگ) را در روز دوازدهم نيز تكرار مى‌كند.

البته از احمد بن حنبل نقل شده که او، پنج سنگ را کافی شمرده است.

محل گردآوری

بر پایه فقه شیعه، بايد سنگريزه‌ها از حرم باشد، البته از مسجدالحرام يا مسجد خيف جايز نيست و مستحب است از مزدلفه برداشته شود.

مذاهب چهارگانه اهل سنت، جمع‌آوری سنگ‌ها از هر مکانی جایز دانسته اند؛ البته حنفی‌ها برداشتن از سنگ‌های کنار جمره را مکروه دانسته‌اند. مالکی‌ها، استفاده از سنگ‌های مسجدالحرام را سزاوار ندانسته و جمع‌اوری از سنگ از مزدلفه را مستحب دانسته اند.

بکر بودن

به نظر مذاهب حنبلیه، مالکیه و مشهور فقیهان شیعه، باید سنگ ها بکر باشد یعنی پیش‌تر برای رمی از آن استفاده نشده باشد. حنفی‌ها و شافعی‌ها، استفاده از سنگی را که پیش‌تر رمی شده مکروه دانسته‌اند.

مباح بودن

بر پایه فقه شیعه، سنگ‌ها باید مباح (غیر غصبی) باشند. در مذاهب چهارگانه اهل سنت به این شرط تصریحی نشده است.

واجبات

واجبات رمی چنین است:

• نيت: بر پایه فقه شیعه، رمى از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون ريا انجام شود. در منابع فقهى اهل سنت، به لزوم نيت خالصانه به عنوان يكى از واجبات رمى اشاره‌اى نشده است.
• پرتاب سنگ‌ها: بر پایه همه مذاهب اسلامی، باید سنگ‌ها را پرتاب کند؛ پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد کافی نیست.
• اصابت به جمره: بر پایه همه مذاهب اسلامی، سنگ‌ها باید به جمره برخورد کند. بر پایه فقه شیعه، اگر با برخورد به جايى يا با برخورد به سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافى نيست. در فقه شیعه، لازم نيست سنگ‌ها پشت سر هم بخورد، پس اگر مثلاً دو عدد از آن‌ها به جمره بخورد و سومى نخورد، چهارمى اگر به ستون بخورد، سنگ سوم حساب مى‌شود.
• پرتاب جداگانه: بر پایه همه مذاهب اسلامی، سنگ‌ها باید به تدريج و یکی پس از دیگری پرتاب شود؛ پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافى نيست و یک بار حساب مى‌شود.

مستحبات

بر پایه فقه شیعه برخی از مستحبات رمی چنین است:

• طهارت هنگام رمی؛
• هنگام پرتاب هر سنگ تکبیر بگوید؛
• جمره عقبه را پشت به قبله، و جمره اولى و وسطى را رو به قبله رمى كند؛
• به فتوای مشهور فقیهان شیعه، مستحب است سنگ در باطن انگشت ابهام (شصت) گذاشته شده و با ناخن انگشت سبّابه پرتاب شود.
• دعاهايى كه در رمى وارد شده است بخواند.

شکیات

بر پایه فقه شیعه، احکام مربوط به شک در رمی چنین است:

• اگر حج‌گزار شك كند، ريگى كه پرتاب كرده به جمره خورده يا نه، بايد ريگ ديگرى بزند.
• اگر شك كند هفت سنگ زده يا كمتر، بايد آن‌قدر بزند تا مطمئن شود هفت عدد از آن‌ها به جمره خورده است.
• بعد از فارغ شدن از رمى و انصراف از محل با اين‌كه يقين داشته هفت عدد زده، به شك خود اعتنا نكند.

جستارهای وابسته

• جمرات

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه مناسک حج، محمدحسین فلاح‌زاده، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش؛ و کتاب درآمدی بر فقه مقارن، مصطفی جعفر پیشه فرد، تهران، بعثه مقام معظم رهبری، معاونت امور روحانیون، ۱۳۸۸ش. است.

بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلى)، الکاشانی، علاءالدین بن مسعود، المصادر الفقهيه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

تذكرة الفقها، علّامۀ حلى، حسن بن يوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

شرائع الاسلام فى مسائل الحلال والحرام، محقق حلّى، نجم الدين جعفر بن حسن، تهران، منشورات الأعلمى، ١٣٨٩ق.

الدروس الشرعيه في فقه الاماميه، شهيد اول، شيخ محمد بن مكى العاملى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ دوم، ١۴١٧ق.

الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، الشهيد الثانى، شيخ زين‌الدين العاملى، قم، مجمع الفكر الاسلامى، چاپ اول، ١۴٢۴ق.

الكافى فى فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلى)، ابن قدامه، عبداللّٰه بن احمد، المصادر الفقهيه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

الكافى فى فقه اهل المدينه، النمرى القرطبى، يوسف بن عبداللّٰه (الفقه‌المالكى)، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

كتاب الخلاف فى الفقه، شيخ طوسى، ابوجعفر، محمد بن الحسن، تهران، ١٣٧٧ش.

فقه السنه، السید سابق، بيروت، دارالفكر، چاپ دوم، ١۴١٩ق.

الفقه على المذاهب الأربعه، الجزیری، عبدالرحمان، دارالفكر، بيروت، لبنان، ١۴٢۴ق.

الفقه على المذاهب الخمسه، المغنیه، محمدجواد، قم، مؤسسة دارالكتاب الاسلامى، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

المدونه (الفقه‌المالكى)، مالك بن انس، روايه كنون بن سعيد، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

المقنع (الفقه الحنبلى)، المصادر الفقهيه، ابن قدامه، عبداللّٰه بن احمد، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.

مناسك حج با حواشى مراجع، امام خمينى، سيد روح اللّٰه، تهران، نشر مشعر، ١٣٨۵ش.