حرم همسران رسول خدا(ص)

حرم همسران رسول خدا(ص) محل دفن تعدادی از همسران رسول خدا(ص) در قبرستان بقیع است. این حرم از سال 853 ه. ق دارای ساختمان، گنبد و بارگاه بوده است و بنابر نقل بعضی از نویسندگان، علاوه بر ساختمان و گنبد و بارگاه در قرن‌های اخیر، دارای ضریح هم بوده است؛ اما آن نیز مانند حرم‌ها و گنبد و بارگاه‌هایی که به‌دست وهابیان تخریب شده‌اند، از بین رفته است.

حرم همسران رسول خدا(ص)

اطلاعات اوليه
تأسیس	853 ه.
کاربری	مقبره
مکان	قبرستان بقیع
نام‌های دیگر	قبة الزوجات
مشخصات
وضعیت	تخریب به دست وهابیت

طبق آنچه از منابع اصلی و مآخذ معتبر نقل شده است، چنین به‌دست می‌آید که اصل این حرم و مدفنی که به عنوان «قبة الزوجات» در داخل بقیع معرفی شده است، دارای اصالت و قدمت تاریخی است که در قرن‌های اول به وسیله دیواری که در اطراف آن ایجاد شده بود مشخص شده است.

اما آنچه مورد تردید تاریخ‌نگاران قرار گرفته تعداد مدفونین در این حرم است، عده‌ای مدفونین در این حرم را چهار تن و عده‌ای دیگر هشت تن می‌دانند، ولی شواهد و قرائن تاریخی، نظریه اخیر را نفی و حداقل مورد تردید قرار می‌دهد.

بنای حرم

یکی از حرم‌ها و گنبد و بارگاه‌هایی که در داخل بقیع به وسیله وهابیان تخریب گردیده، حرمی است منتسب به همسران رسول خدا(ص)؛ گرچه متاسفانه جزئیات چندانی از کیفیت این حرم در دست نیست؛ ولی تاریخ بنای آن معلوم و مشخص است؛ زیرا سمهودی (متوفای 911 ه. ق) پس از این‌که از مطری (متوفای 741 ه. ق) نقل می‌کند که این حرم در زمان وی دارای ساختمان نبوده، بلکه محوطه‌ای بوده که با دیواری از قطعات سنگ، از سایر بقاع مشخص می‌گردیده است، تاریخ بنای این گنبد و بارگاه را معین و بانی آن را نیز معرفی می‌نماید. و می‌گوید: «وکان حظیراً مبنیاً بالحجارة کما ذکره المطری فابتنی علیه قبة الامیر بردیبک المعمار سنة ثلاث و خمسین و ثمانماة».

بنابراین، حرم همسران رسول خدا(ص) از سال 853 ه. ق دارای ساختمان، گنبد و بارگاه بوده است و بنابر نقل بعضی از نویسندگان، این حرم علاوه بر ساختمان و گنبد و بارگاه در قرن‌های اخیر، دارای ضریح هم بوده است از جمله: مرحوم فرهاد میرزا می‌نویسد: «... از آنجا به زیارت زوجات حضرت رسول(ص) رفتم. هشت نفر در یک ضریح است و اسامی هر یک را بالای قبرشان به تخته نوشته، گذاشته‌اند».

مدفونین در حرم

تاریخ‌نگاران در رابطه با مدفونین در این حرم اختلاف‌نظر دارند که در ادامه دیدگاه هر یک را بیان می‌کنیم:

دیدگاه دیار بکری

دیار بکری (متوفای ٩٨٢ه. ق) از مناسک کرمانی (متوفای 786 ه. ق) (شمس‌الدین محمد بن یوسف کرمانی فقیه اصولی، محدث، مفسّر و متکلّم. دارای تالیفات متعدّد؛ از جمله شرح بر صحیح بخاری و حاشیه بر تفسیر بیضاوی و کتاب مناسک حج است. ) نقل می‌کند که در این حرم، چهار تن از همسران رسول خدا(ص) دفن شده‌اند.

دیدگاه ابن نجار

ابن نجار (متوفای 643 ه. ق) که یکی از مورد اعتمادترین مدینه‌شناسان به‌شمار می‌آید، در مورد قبر همسران پیامبر(ص) چنین می‌گوید: «و قبور ازواج النبی و هُنَّ اربعة قبور ظاهرة و لا یعلم تحقیق ما فیها منهن. و از قبور معروف در بقیع قبور همسران پیامبر(ص) است که تنها چهار قبر از آنها به چشم می‌خورد؛ ولی تحقیقاً معلوم نیست که این قبور چهارگانه به کدام یک از همسران آن حضرت متعلّق است و کدام یک از این بانوان در آنها مدفون می‌باشند».

گفتار ابن نجار صریح است در این‌که در زمان وی و در اوایل قرن هفتم، تنها چهار قبر در این محل وجود داشته است و اگر احیاناً مطلب خاص دیگری غیر از این بود، مسلماً از نظر وی مخفی نمی‌ماند و بدون تصریح و یا اشاره به آن وارد بحث دیگری نمی‌گردید.

دیدگاه سمهودی

از گفتار سمهودی معلوم می‌شود که در زمان او؛ یعنی در اوایل قرن دهم با این‌که این حرم دارای سقف و گنبد بوده و به عنوان مدفن همسران پیامبر(ص) شناخته می‌شده، اما آثار این قبور به‌طور کلی محو و در این محل از آن چهار قبری که ابن نجار یاد می‌کند، خبری نبوده است؛ زیرا وی پس از آن که گفتار قبلی ابن نجار را که آوردیم نقل می‌کند، چنین می‌گوید: «قلت باطن هذا المشهد کلّه ارض مستویة لیس فیها علامة قبور. داخل این حرم مسطّح است و در آن هیچ علامت از قبوری که ابن نجار به آنها اشاره نموده است، به چشم نمی‌خورد».

دیدگاه نویسندگان اخیر

نظر نویسندگان اخیر مبتنی بر اشتهار عرفی و نقل اقوال است که معمولاً در این نوع حقایق، که مورد توجه عامه و دارای جنبه قداست و معنویت می‌باشد، در طول سالیان متمادی و با مرور زمان طولانی به‌وجود آمده است و به این اعتبار که: رسول خدا(ص) در مدینه با هشت بانو ازدواج کرده بود و لابد همه آنان در یکجا و در این محل دفن شده‌اند، پدیدار گردیده است. و اما تعداد همسران پیامبر(ص) که در این محل به خاک سپرده شده‌اند، دقیقاً مشخص نیست.

به‌طوری که در گفتار فرهاد میرزا ملاحظه گردید، او می‌گوید: «قبر همه همسران هشتگانه پیامبر(ص) در یک ضریح قرار دارند و نام تک تک آنها هم در روی همان ضریح نصب شده است».

نایب الصدر شیرازی یکی دیگر از نویسندگان ایرانی در سفرنامه‌اش می‌گوید: «زوجات آن حضرت هم آنچه در مدینه وفات یافته‌اند در یک بقعه می‌باشند».

علی حافظ، زنده در سال 1405 ه. ق بر اساس همین اشتهار عرفی، در کتاب خود که در سال‌های اخیر و پس از تخریب آثار بقیع تالیف نموده است، در مورد مدفونین در این بقعه چنین می‌نگارد: «و در پنج متری قبر عقیل به طرف جنوب، در سمت چپ رهگذر، قبور همسران پیامبر(ص) قرار گرفته است و آنها عبارتند از: ١. بانو عایشه ٢. بانو سوده ٣. بانو حفصه 4. بانو زینب 5. بانو امّ سلمه 6. بانو جویریه ٧. بانو‌ ام حبیبه ٨. بانو صفیه».

وی سپس می‌گوید: «و اما بانو خدیجه دختر خویلد، در مکه و بانو میمونه در سَرِف (معجم‌ البلدان می‌گوید: سَرِف (به فتح اول و کسر ثانی) محلی است که به فاصله شش میل و بنا به قولی به فاصله دوازده یا نوزده میل از مکه واقع شده است که میمونه همسر پیامبر(ص) در این محل از دنیا رفته و در آنجا به خاک سپرده شده است. صاحب مرآت حرمین می‌گوید: قبر بانو میمونه در سرف، دارای قبه‌ای است) دفن گردیده‌اند».

دیدگاه ابن شبه

ابن شبه (متوفای 262 ه. ق) قدیمی‌ترین مدینه‌شناس در مورد قبر امّ سلمه و امّ حبیبه دو تن از همسران رسول خدا(ص) مطلبی نقل می‌کند که نشانگر جدا بودن آنان از همدیگر و همچنین دفن شدن این دو تن در خارج از محلی است که به‌عنوان مدفن و حرم زوجات رسول خدا(ص) معروف گردیده است و در نهایت مؤید گفتار ابن نجار است که همه همسران پیامبر(ص) که در مدینه بودند، الزاماً در محوطه حرم منسوب به آنان و در زیر گنبد و بارگاهی که به عنوان «قبة الزوجات» بنا شده است، به خاک سپرده نشده‌اند.

ابن شبه در مورد قبر امّ سلمه از محمد بن یحیی نقل می‌کند که محمد بن زید بن علی خواست در کنار موضع فاطمه (بیت الاحزان) برای خود قبری مهیّا کند، از زیر خاک، قطعه سنگ شکسته‌ای پیدا شد که در آن این جمله به چشم می‌خورد: «امّ سلمة زوج النبی» و معلوم شد آن محل قبر امّ سلمه است و لذا وصیت نمود پیکر او را در محل دیگری به خاک بسپارند.

و در مورد امّ حبیبه از یزید بن سائب و او از جدش چنین نقل نموده است که: عقیل بن ابی‌طالب در محوطه خانه‌اش حلقه چاهی حفر می‌کرد که قطعه سنگی به‌دست آمد و در آن این جمله حک شده بود: «قبر امّ حبیبة بنت صخر بن حرب» عقیل با دیدن این علامت دستور داد چاه را پرکنند و بر روی آن سقفی به عنوان «مدفن امّ حبیبه» ایجاد نمایند. یزید بن سائب اضافه می‌کند: «من گاهی به این مدفن وارد می‌شدم و آن قبر را می‌دیدم».

نتیجه دیدگاه مورخان

آنچه در قرن‌های اخیر از سوی بعضی از نویسندگان ارائه شده و این حرم به‌عنوان مدفن همه هشت تن همسران پیامبر(ص) که در مدینه با آن حضرت زندگی نموده‌اند، معرفی شده و علائمی که بیانگر این تعداد باشد در این حرم نصب گردیده، دلیلی بر تایید آن در دست نیست؛ و شواهد و قرائن تاریخی، این نظریه را نفی و حداقل مورد تردید قرار می‌دهد. بنابر این دیدگاه کسانی که قائل به دفن چهار تن در این حرم هستند به واقع نزدیک‌تر است.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب بقیع در آینه تاریخ، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. پژوهشکده حج و زیارت. بخش «حرم همسران رسول خدا(ص) »، ص216-219، است.

• وفاء الوفاء،السمهودي.
• معجم المؤلفين، عمر رضا كحالة،دار احياء التراث العربي،بيروت،لبنان.
• تاریخ الخمیس، الشيخ حسين بن محمد ابن الحسن الديار بكرى.
• اخبار المدینة، ابن نجار، محب‌الدین محمدبن محمود (متوفای 643ق.).
• هداية السبيل و كفاية الدليل، سفرنامه فرهاد میرزا، فرهاد میرزا قاجار.
• سفرنامه نایب‌الصدر، نایب الصدر شیرازی (1304ش).
• فصول من تاریخ المدینة، علي حافظ (1408م).
• تاریخ‌المدینة، ابن شبه نمیری، عمر بن شبه.