آیه ۲۵ سوره حج

آیه ۲۵ سوره حج، آیه‌ای از قرآن، که به ماجرای صد ورود مسلمانان به مکه و مسجدالحرام در ماجرای حدیبیه پرداخته است.

متن و ترجمه

﴿

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ

بى‏‌گمان، كسانى كه كافر شدند و از راه خدا و مسجدالحرام كه آن را براى مردم اعم از مقيم در آنجا و باديه‏‌نشين يكسان قرار داده‏‌ايم، جلوگيرى مى‌كنند و [نيز] هر كه بخواهد در آنجا به ستم [از حق] منحرف شود او را از عذابى دردناک مى‏‌چشانيم.

﴾

شرح واژگان

«عاكف» اسم فاعل از مصدر عكوف به معناى ملازمت با چيزى و مواظبت از آن است. گفته شده اين واژه در آیات ديگر قرآن نيز به همين معنا به كار رفته است، مانند آیه ﴿مٰا هٰذِهِ التَّمٰاثِيلُ الَّتِي أَنْتُمْ لَهٰا عٰاكِفُونَ ﴾

واژه «باد»، اسم فاعل از ريشه بدى يبدو بدواً، و به معناى آشكار و هويدا مى‌باشد. به غير حضرى [مسافران] نیز «باد» گفته مى‌شود؛ به اين دليل كه در گوشه باز و آشكار از زمين زندگى مى‌كنند، نه در مكانى كه پوشيده از ساختمان‌ها [مظاهر تمدن] است. در حقيقت «باديه نشين» در مقابل شهر نشين، و «باد» در مقابل مقيم و حاضر است.

«الحاد» در اصل به معناى حفره متمايل از وسط است. و «ملحد در زبان» يعنى منحرف و متمايل از حق.

محتوا

در آیه ۲۵ سوره حج، اولین آیه مربوط به حج در سوره حج است که به سه امر پرداخته است:‌

کافران و کردارشان

عبارت ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا ﴾ شامل همه کافران می‌شود؛ ولی از فراز ﴿وَ يَصُدُّون ﴾ استفاده شده است که مراد، کافران قریش ساکن در مکه است.

به باور علامه طباطبایی، مفسر شیعه، مراد از ﴿وَ يَصُدُّون عَنْ سَبِيلِ اللّٰه ﴾ این است که کافران قریش ساکن مکه، مردم را از پیروی از اسلام در آغاز بعثت و پیش از هجرت به مدینه بازداشتند. فخر رازی، مفسر اهل سنت، معتقد است مراد، جلوگیری از هجرت و جهاد است. برخى از مفسران نيز عقيده دارند كه اين صد، شامل هرگونه تلاش براى جلوگيرى مردم از ايمان و عمل صالح مى‌شود. به باور برخی، شأن نزول آیه که جلوگیری کافران از ورود مسلمانان به مسجدالحرام است، تنها مصداق بارزی از آیه است و جلوی شمول آیه را نمی‌گیرد.

منع از ورود به مسجدالحرام

جمله ﴿وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ﴾ به بازداشتن مردم از مسجدالحرام توسط کافران پرداخته است. به گفته برخی از مفسران، مراد، بازداشتن مردم از ورود به مسجدالحرام و انجام طواف و خواندن نماز و دیگر مناسک است.

اگرچه در عبارت قرآن، «مسجدالحرام» آمده؛ ولی میان مفسران در تفسیر آن اختلاف نظر وجود دارد:

• بسیاری از مفسران، مسجدالحرام را به همان محدوده مسجد معنا کرده و استدلالشان ظاهر عبارت آیه است.
• به باور برخی، منظور همه حرم است؛ زیرا در جریان صلح حدیبیه، پیامبر(ص) و مسلمانان خارج از حرم بودند و از آنجا ممنوع الورود شدند. از سوی دیگر، اطلاق واژه «مسجدالحرام» بر حرم نیز جایز است؛ چنانچه در آیه اول سوره اسراء، برای اشاره به حرم از واژه مسجدالحرام استفاده شده است؛ البته برخی، این دلایل را رد کرده‌اند.

به نظر برخی دیگر، مراد مکه است. استدلال آنها به ادامه آیه است که درباره قرار دادن مسجدالحرام به صورت مساوی برای مقیمان مکه و غیر مقیمان مکه سخن گفته است؛ چراکه شهر مکه و خانه‌های آن برای مقیم و مسافر یکسان بوده و کسی حق ندارد از مسافران اجاره بگیرد؛ پس معلوم می‌شود منظور از مسجدالحرام شهر مکه است نه خصوص مسجدالحرام. در روایات نیز به این مطلب اشاره شده است.

معرفی مسجدالحرام

در بخش دوم آیه، به معرفی مسجدالحرام پرداخته و به همگانی بودن خانه خدا اشاره شده است.

به گفته مفسران، مراد از عمومیت در عبارت ﴿اَلَّذِي جَعَلْنٰاهُ لِلنّٰاسِ﴾ این است که مسجدالحرام محل استقرار، محل مناسک و معبد همه انسا‍ن‌ها است و کسی نمی‌تواند آن را به ملکیت خود درآورد.

عبارت ﴿سَوٰاءً الْعٰاكِفُ فِيهِ وَ الْبٰاد﴾ بار دیگر به عمومیت این مکان اشاره داشته و مقیم و مسافر را در آن مکان مساوی دانسته است. این تساوی به معنای یکسان بودن همگان در بهره‌مندی از فضائل خانه و بزرگداشت آن دانسته شده است؛ بنابراین، کسی حق ندارد مانع دیگری شود.

برخى معتقدند كه اين فقره از آيه، به دلالت تساوى عاكف و باد، مفيد اين معناست كه سکونت در مكه براى همه يكسان است و از اين رو، اجاره خانه‌هاى مکه و خرید و فروش آن حرام است؛ البته این دیدگاه مورد نقد قرار گرفته است.

عاقبت ایجاد‌کنندگان انحراف در مسجدالحرام

در عبارت پایانی این آیه، به کسانی که به طور ظالمانه در مسجدالحرام ایجاد انحراف کنند، وعده عذاب داده شده است.

به نظر برخی از مفسران، مراد از ظلم در این آیه، شرک و عبادت غیر خدا، یا صید مُحرم، و یا ورود به حرم بدون احرام است. برخی دیگر هر نوع گناهی را مصداق این ظلم دانسته‌اند. علامه طباطبایی، مفسر شیعه، معتقد است منظور، همان ظلمی است که در آیه به آن اشاره شد؛ ‌یعنی کفر، منع مؤمنان از پذیرش اسلام و صد و منع از مسجدالحرام. به باور برخی، اگر چه سیاق آیه، دیدگاه علامه طباطبایی را تأيید می‌کند، ولی عمومیت «مَنْ يُرِد» همه انحرافات و ظلم‌ها را دربرگرفته و روایات نیز آن را تأیید می‌کند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• التبيان فى تفسير القرآن، محمد بن حسن طوسى، تحقيق احمد حبيب قصير عاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى.
• تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
• تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، و دیگران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣۶٩ش.
• الجامع لأحكام القرآن، محمد بن احمد قرطبى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١٩۶۵م.
• كافى، محمد بن يعقوب كلينى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ١٣۶۵ش
• الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، محمود بن عمر زمخشرى، ادب الحوزه.
• المصباح المنير، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.
• معجم مقاييس اللغة، احمد بن فارس، تحقيق عبد السلام محمد هارون، قم، مكتب الإعلام الاسلامى، ١۴٠۴ق.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
• مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانى، تحقيق صفوان عدنان داوودى، بيروت، دارالسامية، ١۴١٢ق.
• من‌لايحضره الفقيه، محمد بن على بن بابويه(صدوق)، چ٢، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ١۴٠۴ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
• نهج البلاغه، صبحى صالح، ترجمه محمد دشتى.
• وسائل الشيعة الى تحصيل مسائل الشريعة، محمد بن حسن حرّ عاملى، تحقيق محمد رازى، دار احياء التراث العربى.