تاریخ انگاره شیعی زیارت (کتاب)

تاریخ انگاره شیعی زیارت کتابی است درباره زیارت در مذهب شیعه بر پایه بازسای و تحلیل کتاب مفقود المزار سعد بن عبدالله اشعری به قلم حامد خانی (فرهنگ مهروش) است.

کتاب چهار بخش دارد، نویسنده از مقدماتی درباره زیارت از منظر مطالعات ادیان آغاز کرده و سپس با شناساندن سعد بن عبدالله اشعری و جایگاه کتاب المزار او با استفاده از نقل‌ها از کتاب المزار او بخصوص در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه به بازسازی کتاب پرداخته است. متن بازسازی شده این کتاب در بخش سوم آمده است. نویسنده در بخش پایانی بر اساس دستاوردهای مطالعه کتاب المزار به طرح مباحثی نظری درباره ماهیت و کارکرد دین‌شناسانه پرداخته است.

زیارت از منظر مطالعات ادیان

نویسنده در بخش اول که مقدمه‌ای نظری برای بخش‌های بعدی کتاب است، از منظر دین شناسی، انواع آیین های زیارتی، مهمترین این آیین‌ها در ادیان مخلتف و نظرات دین‌شناسانه درباره ارزش و کارکرد انواع زیارت‌ را معرفی می‌کند.

در فصل نخست این بخش، اهمیت و مراحل و انگیزه‌های سفر‌های آیینی، تاثیر اجتماعی و سیاسی و اقتصادی زیارت بر زندگی اجتماعی بررسی شده و نگاه دین‌شناسانی همچون وان گنپ، ویکتور ترنر و میرچا الیاده درباره ارزش آیینی زیارت شناسانده شده است.

نویسنده در فصل دوم از بخش اول مهم‌ترین آیین‌های زیارتی را در ادیان مختلف از جمله تمدن باستانی میان‌رودان، فرهنگ یهودی، آیین مسیحیت و آیین حج نزد مسلمانان را معرفی کرده است.

فصل سوم این بخش به گونه‌ها و کارکردهای زایارات اسلامی اختصاص یافته و باور مسلمانان درباب زیارت قبور و دیگر انواع زیارت بررسی شده و کارکردهای سیاسی، عمرانی و روانی مزارت اسلامی مورد مطالعه قرار گرفته است.

بازخوانی مزارات کهن

بخش دوم کتاب که بازخوانی مزاران کهن ضرورت و روش نام دارد،‌ به بررسی کتاب مفقود المزار سعد بن عبدالله، روش بازسازی این کتاب و تحلیل محتوای آن اختصاص دارد. نویسنده در این بخش بعد از بررسی تاریخچه مزار نویسی تا زمان سعد بن عبدالله و بررسی زندگی او، روش بازسازی کتاب را بر اساس کامل الزیارات ابن قولویه شرح داده است. ابن قولویه در کتاب کامل الزیارات خود که در دسترس ما است، 235 با از سعد بن عبدالله اشعری استناد کرده است. بیش از یک چهارم حجم اثر او به منقولات سعد اختصاص دارد. این روایات از 24 طریق مختلف از ابن سعد روایت شده است. نویسنده این روایات را در چهار دسته بررسی می کند روایاتی که ابن قولویه از پدرش و هم از دیگر مشایخ شنیده است. – 80 روایت روایات ابن قولویه از سعد به وساطت صرف پدرش- 122 روایت روایات ابن قولویه از سعد بدون مدخلیت پدر ابن قولویه – 32 روایت و در ادامه روایات مزار سعد بن عبدالله را از دیگر منابع غیر از کامل الزیارات بررسی کرده است.

محتوای المزار ابن سعد

نویسنده با بررسی مضامین هر دسته از روایت‌های نقل شده از «المزار»، ضمن شناسایی چند تحریر از کتاب مزار ابن سعد، به بازسازی ساختار اصلی کتاب به شکل زیر پرداخته است.

• مقدمه درباره فضیلت زیارت پیامبر و مفاهیم کلیدی کلام شیعی
• زیارات و مشاهد شهر مدینه که شامل روایاتی درباره فضیلت زیارت و آداب زیارت قبر پیامبر و فضیلت نماز در مسجد پیامبر بوده است.
• بخش دوم اثر درباره مشاهد و مزارات کوفه با روایاتی درباره ثواب صدقه و نماز در کوفه، فضیلت شهر کوفه و مکان قبر علی است
• بخش سوم که بزرگترین بخش اثر است درباره زیارت امام حسین کربلا است. گویا کتاب مزار ابن سعد در تحریر اولیه اش همین بخش را در بر می‌گرفته است و به زیارت امام حسن اختصاص داشته است و بعدا اشعری درباره زیارت دیگر امامان نیز مطالبی افزوده است.
• بخش چهارم به زیارت امامان بعد از امام حسن اختصاص دارد: امامان اطراف بغداد و امام رضا. ابن سعد در این فصل روایاتی را آورده که نشان دهد زیارت دیگر امامان هم به همان اندازه امام حسین فضیلت دارد.

تاکید ابن سعد بر زیارت امام حسین

چنان که گفته شد، بدنه اصلی کتاب المزار ابن سعد، روایات مرتبط به زیارت امام حسین(ع) بوده است.ابن سعد در این اثر به دنبال راهنمای زیارت یا ذکر مناسک و اعمال زیارت نیست بلکه بیشتر رویه‌ای کلامی دارد و به دنبال تبیین مبانی نظری زیارت است.او به ضرورت زیارت امام حسین، مبانی نظری زیارت و رفتارهای زیارتی مثل گریه برای امام پرداخته است.

به گفته نویسنده با توجه به عصر سعد بن عبدالله اشعری که عصر غیبت صغری و بحران‌های اعتقادی در پی آن است سعد به دنبال تثبیت هویت شیعیان است. از همین رو است که سعی می‌کند کوفه را همچون شهری زیارتی بشناساند و به همین دلیل است که او در کتابش به زیارت کربلا در روز عرفه تاکید می‌کند. با اینکه حج یک واجب شرعی است اما سعد با نقل روایایت می‌کوشید این اندیشه را ترویج کند که در روز عرفه وقوف در صحراری کربلا برای هر کس که استطاعت حج ندارد یا قبلا حج گزارده، افضل از وقوف در عرفات است. بدین ترتیب بر تشکیل اجتماع جداگانه‌ای از اجتماع عامه مسلمانان در یک زمان تاکید می‌شود. به گفته نویسنده افضل دانستن زیارت کربلا از حج مستحب از نظریه پردازی‌های سعد است که در منابع او وجود نداشته است.

بدین ترتیب به نظر نویسنده،‌ابن سعد در پی شکل‌دادن اجتماعاتی جدید و اساسا شیعی است. از این رو تاکید ابن سعد بر تعیین حدود زیارتگاه کربلا، تعیین مناسک و تاکید بر فضیلت زیارت در نیمه شعبان را نیز بر همین پایه تحلیل کرده است. این سعد همچنین به سکونت گزیدن نزدیک قبر امام حسین تاکید کرده است، در زمان ابن سعد کربلا دور و متروک و غیر مسکونی بود. در حالی که پیش از آن احمد اشعری بر سکونت نکردن در جواز قبر تاکید می‌کرده است.

بازاندیشی در تحلیل‌های دین‌شناختی

نویسنده در بخش چهارم کتاب به مطالعات نظری بخش اول باز گشته و تلاش می‌کند دستاوردهای مطالعه کتاب المزار را با نظریات دین‌پژوهانه درباره زیارت مقایسه کند.

در فصل هویت زیارت، او با تلفیق دو نظر ویکتور ترنر و میرچا الیاده بر آن است که پیوران یک تفکر جدید دینی در آغاز شکل گیری مکتبشان زیارت مکان‌های زیارتی دوره افتاده و پرت را تشویق می‌کنند چنان که تا پیش از المزار ابن سعد و نیز در این کتاب زیارت قبر امام حسین را که در آن زمان هنوز شهری در کنارش نبود دعوت می‌شده است. این مرکز همچون مرکز هستی در جایی متفاوت با سرزمین اصلی اکثریت هم‌دینان شناسانده می‌شود. بعد از تثبت اقلیت دینی در جامعه این مرکز خود به مرکز زندگی تبدیل می‌گردد. (ص 245-246)