عربستان

عربستان سعودی = المملکه العربیه السعودیه (Saudi Arabia) یکی از کشورهای قاره آسیاست که نوع حکومت آن، پادشاهی است. عربستان مركز گسترش زمین، محل هبوط آدم و حوا، سرزمین برپا شدن كعبه، جایگاه جوشش اسلام، زادگاه حضرت محمد(ص)، زادگاه امام علی(ع)، محل شكل‌گیری تاریخ صدر اسلام، مهد پیدایش تمدن بزرگ اسلامی، آرامگاه پیامبر(ص)، و چهار امام؛ امام مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع): و بسیاری از سادات و بستگان خاندان اهل‌بیت، اصحاب پیامبر و جایگاه قبله‌گاه مسلمانان جهان، و محل برگزاری حج است. همه روزه، مسلمانان رو به سوی كعبه به نماز می‌ایستند و همه ساله میلیون‌ها تن برای انجام فریضه حج به آن دیار عزیمت می‌كنند.

ساختار کلی عربستان

• پرچم مستطیل شكل عربستان، به رنگ سبز است و در وسط آن، بر فراز شمشیری نوشته شده است: «لا اله الاّ الله محمد رسول الله».
• نشان رسمی عربستان، یك نخل خرما، در میان دو شمشیر است كه یكدیگر را قطع كرده‌اند.
• تقویم رسمی عربستان، كه تقویم «ام القری» خوانده می‌شود، طبق ماه‌های دوازده‌گانه هجری قمری تنظیم شده و ایام سال 354 روز است و اول محرم آغاز سال است.
• هنگام برگزاری نماز، همه اماكن تعطیل‌اند.
• ساعت این كشور، 3 ساعت جلوتر از ساعت گرینویچ (GMT) می‌باشد. و اختلاف آن با ساعت ایران30 دقیقه است.
• واحد پول عربستان، «ریال» است.
• پایتخت عربستان، شهر «ریاض» است.

تقسیمات كشوری

عربستان به سیزده منطقه (استان) تقسیم شده است و در رأس هر منطقه، امیری به حكم پادشاه نصب می‌گردد. این مناطق عبارتند از: 1. ریاض 2. شرقیه 3. مكه مكرمه 4. مدینه منوره 5. حائل 6. القصیم 7. تبوك 8. الباحه 9. عسیر 10. نجران 11. جوف 12. جیزان 13. الحدود الشمالی.

شهرهای مهم

• شهر «ریاض»، «جده» و «طائف» به ترتیب از مهم‌ترین شهرهای سیاسی عربستان است. و مهم‌ترین بندر عربستان، «جده» است، پس از جدّه، بنادر دمام، ینبع، جیزان، جبیل، جبل و بندر نفتی رأس التنوره دارای اهمیت‌اند.

شهرهای دیگر این كشور از جهت؛ مذهبی، صنعتی، تجاری و كشاورزی دارای اهمیت می‌باشند.

شهرهای مذهبی

• شهر «مكه» به علت وجود مسجدالحرام و برگزاری مناسك حج در آن.
• شهر «مدینه» به دلیل وجود مسجد و حرم نبوی و قبرستان بقیع.

به دلیل شكل‌گیری تاریخ اسلام در این دو شهر، از اهمیت تاریخی نیز برخوردارند.

موقعیت جغرافیایی

كشور عربستان سعودی یكی از كشورهای قاره آسیا در منطقه استراتژیك خاورمیانه است که بزرگ‌ترین كشور شبه جزیره عربستان است. از شمال به اردن و عراق و از جنوب به یمن و عمان و از شرق به كویت، بحرین، قطر و امارات و خلیج فارس و از غرب به دریای سرخ محدود می‌شود. كشور عربستان، از نظر جغرافیایی به چهار منطقه و سه ناحیه تقسیم می‌شود.

• مناطق عبارتند از: ارتفاعات غربی؛ نجد؛ احساء و قطیف؛ صحراهای شن‌زار.
• مناطق عبارتند از: تهامه؛ نجد؛ حجاز

جغرافیای انسانی

برابر آخرین سر شماری جمعیت عربستان بیش از 25 میلیون نفر گزارش شده است. که حدود 7 میلیون نفر را خارجیان تشكیل می‌دهند.

نژاد

نژاد مردم عربستان سامی است. ساكنان منطقه جنوبی عربستان، خود را از نژاد «یعرب بن قحطان» فرزند پنجم نوح و عربِ خالص معرفی می‌نمودند، به همین جهت به «قحطانیان» شهرت یافته‌اند. ولی ساكنان منطقه شمالی و مركز شبه جزیره را از نژاد «عدنان» نواده حضرت اسماعیل می‌شناسند و آنان را «عدنانیان» می‌خوانند.

دین، زبان

دین رسمی این كشور اسلام است؛ 85% مردم آن سنی مذهب (حنبلی) و 15% شیعه می‌باشند. كشور بر اساس آیین وهابیت اداره می‌شود. زبان و خط رسمی این كشور، زبان و خط عربی می‌باشد. پس از زبان عربی، در ادارات دولتی، مراكز، از زبان انگلیسی استفاده می‌شود.

جغرافیای سیاسی

ویژگی‌های جغرافیایی، عوامل دینی، فرهنگی، سیاسی، و وضعیت نسبتاً خوب اقتصادی، كشور عربستان را از اهمیتی استراتژیك در منطقه و جهان برخوردار ساخته است. اهمیت و جایگاه كنونی عربستان در نظام سیاسی منطقه و جهان، مرهون عوامل و دلایل مختلفی به شرح ذیل است: وجود مكه مكرمه و مدینه منوره، موقعیت جغرافیایی، ذخایر فراوان نفت و گاز، نفوذ در همگرایی‌های عربی و اسلامی، پیروزی انقلاب اسلامی و مناسبات عمیق با آمریكا و غرب . پیمان نخستین اتحادیه عرب توسط پنج كشور مصر، سوریه، لبنان، عراق و اردن به منظور دفاع مشترك از امت عرب، در شهر اسكندریه مصر به امضا رسید. عربستان پس از مصر از بیشترین نفوذ بر اتحادیه عرب برخوردار است.

جغرافیای اجتماعی

جامعه عربستان قبیله‌ای است و دو عامل «مذهب» و «تعصب و علقه نیرومند قبیله‌ای»، ساختار اجتماعی و فرهنگ كلی آن را شكل داده است. در میان جامعه كنونی عربستان نقش و تأثیر دین زیاد است و دو گرایش بیشتر است: گروه سنت‌گرایان وگروه تجدّدطلبان. البته سنت‌گرایان خود به دو جناح و گرایش قابل تقسیم هستند: الف. جناح رسمی؛ ب. جناح غیر رسمی. اكنون جامعه عربستان، یك جامعه سنتی است كه با روشی نامتجانس، در حال مدرنیزه شدن است. مردم عربستان از نظر آداب و رسوم به سه گروه تقسیم می‌شوند: الف: حجازیان؛ ب: نجدیان؛ ج: ساكنان منطقه شرقیه. مردان اغلب پیراهنِ سفیدِ بلند (دشداشه) می‌پوشند و از پارچه خط‌دار قرمزی به نام «شماغ» یا سفید به نام «غتره» برای پوشاندن سر خود استفاده می‌كنند. جز علمای مذهبی كه به «شیخ» یا «مُطوّع» (مأموران امر به معروف و نهی‌از منکر هستند) معروف‌اند، بقیه مردم بر روی سرپوش خود، یك حلقه مشكی به نام «عِقال» می‌پیچند.

آداب و رسوم

سلام كردن لازم و پاسخ دادن به آن واجب است؛ به گونه‌ای كه ورود به هر مكان بدون سلام، بی ادبی تلقی می‌شود. دست دادن در هنگام ملاقات، عملی پسندیده به حساب می‌آید و نوعی اظهار محبت و صمیمت است؛ به گونه‌ای كه در دیدارهای مردم یا سران قبایل با پادشاه و ولیعهد، دست دادن و مصافحه معمول است. مردم این كشور، افراد را با نام كوچك صدا می‌زنند و اگر اسم کسی را ندانند، او را محمد می‌خوانند. الفاظی نظیر «سید» و «سیده» نیز به كار می‌رود و احترام به حساب می‌آید. در این كشور به دلیل نفوذ افكار وهابیت، مردم در مرگ كسی نمی‌گریند، مجالس ترحیم و فاتحه وجود ندارد؛ بلكه تنها پس از مرگ هر فرد، مردم به منزل وی رفته و به بازماندگان تسلیت می‌گویند. شستشو و دفن مردگان بدون حضور زنان صورت می‌گیرد؛ و رفتن زنان به قبرستان ممنوع است. پخش اذان از مأذنه مساجد، التزام به نماز و حضور در نمازهای جماعت كه در پنج نوبت اقامه می‌گردد، تعطیل نمودن بازار به هنگام نماز و حفظ ظواهر اسلامی، از آداب و رسوم نیكوی مردم این كشور است.

وضعیت زنان

ازدواج زنان عربستان با مردان بیگانه ممنوع است، مگر با مجوّز دولت كه به ندرت صادر می‌شود. در مورد رعایت پوشش نیز سختگیری صورت می‌گیرد؛ پوشاندن دست‌ها و صورت حتی توسط دختران پس از دوران ابتدایی اجباری است. چنانچه زنی بدن خود را به خوبی نپوشاند، توسط مأموران موسوم به «مطوّع» كه وظیفه امر به معروف و نهی از منكر را بر عهده دارند، مورد بازجویی قرار می‌گیرد. رفت و آمد زنان به سهولت میسر نیست؛ به زنان اجازه داده نمی‌شود به تنهایی و بدون اجازه مرد خانواده از خانه یا كشور خارج شوند. رانندگی برای زنان ممنوع است مگر زنان ارتش آمریكا كه مجاز هستند در داخل مناطق نظامی، رانندگی نمایند ولی آنان نیز حق رانندگی در ملأ عام را ندارند. البته اخیراً حضور زنان غیر مسلمان خارجی كه صرفاً با پوشیدن یك عبای عربی و با سر و پای برهنه رفت و آمد می‌كنند، در شهرهای غیر مكه و مدینه، امری عادی شده است. ساختمان‌های مسكونی دولتی موظف به ساختن زمین‌های تفریحی برای زنان و مردان به طور جداگانه هستند و استخدام زنان در فروشگاه‌ها و ادارات عمومی ممنوع است. البته در مراكز پزشكی و درمانی، مدارس، دانشگاه‌ها و . از وجود بانوان به طور رسمی استفاده می‌شود. در این كشور امكانات آموزشی برای مردان و زنان یكسان نیست. در عربستان نظام تعدد زوجات و حق انتخاب چند همسر برای مردان وجود دارد و بیشتر ثروتمندان آن سامان بیش از یک همسر اختیار می‌کنند. در این کشور یك مرد به راحتی می‌تواند همسر خود را طلاق دهد ولی زنان برای طلاق گرفتن از شوهران خود، باید به نظام حقوقی پیچیده‌ای متوسل شوند. مدتی است که ازدواج‌های موقت به روش‌های مختلف نیز در این کشور رایج شده است.

جغرافیای آموزشی و فرهنگی

برابر آمارهای رسمی گفته می‌شود که 78% مردم این کشور باسواد هستند ولی طبق آمار غیر رسمی، میزان با سوادها کمتر است. در دوران گذشته عربستان، مدارس دینی و مساجد، مسؤولیت آموزش خواندن و نوشتن و علوم دینی را بر عهده داشتند. نخستین مدرسه به سبك امروزی در این كشور، در دوران حكومت ملك عبدالعزیز و به فرمان وی تأسیس گردید. در این كشور مدیریت آموزش و پرورش به دو بخش دختران و پسران تقسیم شده بود؛ مدیریت بخش پسران به عهده وزارت معارف (آموزش و پرورش) و مدیریت بخش دختران به عهده ریاست كل آموزش دختران بود. مدارس عربستان در هر دو بخشِ پسران و دختران، به دو نوع تقسیم می‌شوند: دولتی و ملّی. عربستان سعودی دارای هشت دانشگاه دولتی است.

آثار دینی

جهت‌گیری كلّی آثار منتشره دینی بیشتر بر محور نشر اندیشه سلفی‌گری و وهابیت و ردّ مخالفان آنان دور می‌زند.در كنار این نوع كتب، برخی از آثار مهم تاریخی، رجالی و تفسیری نیز نشر یافته است. تعداد كتابخانه‌های عمومی عربستان در سال 1410ه‍ .ق به 60 عدد افزایش یافت و در حال حاضر بیش از یك میلیون جلد كتاب در این كتابخانه‌ها موجود است. در كشور عربستان، مطبوعات زیر نظر دولت است. سردبیران و نویسندگان نه تنها از نشر مطالب انتقادی خودداری می‌كنند؛ بلكه خط فكری و مشی سیاسی دولت را تبلیغ می‌كنند.

اوضاع اقتصادی

اقتصاد عربستان بر محور نفت و فرآورده‌های آن بنا شده است؛ پس از نفت، مسافرت گسترده حجاج به آن كشور نقش مهمی در اقتصاد این كشور ایفا می‌كند. این كشور بر اساس نظام اقتصادی آزاد، سیاست اقتصادی و تجاری خود را بنیان نهاده است. اقتصاد عربستان دارای بخش‌های مختلفی است كه برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: الف: كشاورزی ب: معادن ج: انرژی د: صنایع. واحد پول عربستان سعودی، «ریال» می‌باشد. بانك‌های مهم عربستان عبارتند از: 1. بانك الریاض؛ 2. بانك الجزیره؛ 3. بانك عربی وطنی؛ 4. بانك سرمایه‌گذاری عربستان؛ 5. بانك المتحد؛ 6. بانك الراجحی (خصوصی)؛ 7. بانك عربستان و آمریكا؛ 8. بانك عربستان و انگلیس؛ 9. بانك عربستان و هلند؛ 10. بانك عربستان و فرانسه. عربستان با اختصاص یك میلیارد دینار اسلامی از بنیانگذاران بانك توسعه اسلامی به حساب می‌آید. این كشور یكی از اعضای مهم بانك عرب برای توسعه آفریقا نیز هست.

پیشینه تاریخی عربستان

منطقه عربستان دارای تاریخی بس كهن و طولانی است كه می‌توان پیشینه آن را به پنج دوران تقسیم نمود:

دوران باستان تا هجرت حضرت ابراهیم

قرآن كریم در سوره «نازعات» از گسترش یافتن زمین سخن به میان آورده است. برابر روایات، پدیدار شدن خاك و گسترشِ زمین از محل كعبه در مكه آغاز شده است. بر این اساس، سرزمین عربستان نخستین نقطه پیدایش كره خاكی است. باستان شناسان اقامت در این سرزمین را به دوران ماقبل تاریخ و«عصر حجر» منتسب ساخته‌اند..

از هجرت حضرت ابراهیم تا ظهور اسلام

حضرت ابراهیم، هاجر و اسماعیل را به بیابان بی‌آب و علف مكه آورد و خود به دیار قدس بازگشت، با دعا و اشك مادر، در زیر پای كودكِ تشنه ابراهیم، چشمه زمزم جوشیدن گرفت. قبیله جرهم كه در آن نزدیكی‌ها می‌زیست، از رفت و آمد مرغان هوایی به پیدایش آب در آن حوالی پی برده، بدان منطقه كوچ كردند. با این دگرگونی، وادی بدون آب و كشت مكه به تدریج آباد گردید و به صورت شهر درآمد. كم كم شهر مكه به سبب نزدیكی به دریای سرخ و واقع شدن بر سر راه ارتباطی با یمن، همچنین به علت داشتن ارتباط بازرگانی با شام و فلسطین، اهمیت زیادی یافت. به فرمان الهی، حضرت ابراهیم و اسماعیل بنیان‌های كعبه را در آن سرزمین برافراشتند و با سر دادن ندای توحید، مردمان را به انجام مناسك حج توحیدی فرا خواندند. از آن زمان سالیان بسیار گذشت؛ حضرت موسی و عیسی در منطقه فلسطین و قدس شریف برانگیخته شدند ولی در سرزمین تفتیده عربستان، پیامبری مبعوث نگشت؛ در نتیجه به مرور زمان، خرافات و بت پرستی در میان قبایل این سرزمین رواج یافت و جز پیروان اندك حضرت ابراهیم (حنفاء)، بقیه قبایل عرب به بت پرستی روی آوردند و تعداد كمی نیز به آیین یهود و مسیحیت پیوستند و روشنفكران نیز به پرستش اجرام آسمانی پرداختند؛ مناسك توحیدی حج همچون سنت‌های نیكوی دیگر تحریف شد و به سوت و كف زدن در كنار خانه كعبه و طواف به صورت عریان بدل گشت.

از ظهور اسلام تا دولت آل سعود

در قرن هفتم میلادی خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) مبعوث شد و قبایل عربستان که با فرهنگ خرافی می‌زیستند را هدایت کرد، در این راه پیامبر سختی‌های زیادی کشید و پس از تحمل سختی‌های فراوان در مكه، به مدینه مهاجرت و با متحد ساختن قبایل متخاصم زیر پرچم اسلام، زمینه لازم را برای تشكیل حكومت فراگیر اسلامی فراهم آورد. تشكیل حكومت نبوی، شهر مدینه و عربستان را از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار ساخت و تا زمان سه خلیفه نخستین؛ ابوبكر، عمر و عثمان ادامه یافت. اما پس از انتقال پایتختِ خلافت اسلامی توسط امام علی به شهر كوفه به تدریج از اهمیت عربستان كاسته شد.

از دولت آل سعود تا دوران معاصر

منطقه «نجد» به علت بُعد مسافت روستا و شهرك‌هایش از حكومت یك پارچه‌ای برخوردار نبود؛ هر شهر یا قریه كه توانایی می‌یافت بر ساكنان دیگر شهرها یورش برده، آنان را تحت نفوذ خود قرار می‌داد.

در چنین اوضاع آشفته‌ای بود كه طلبه جوانی به نام «محمد بن عبدالوهاب» پس از بازگشت از بصره و ایران چون نتوانست در عُیینه بماند، به درعیه (نزدیک شهر ریاض کنونی) رفت. وی در آنجا به خانه یكی از شاگردانش «عبدالله بن سُوَیلِم» وارد شد و سایر شاگردان و مریدانش دور او را گرفتند. @@@ در آن دوران حاكمِ درعیه «محمد بن سعود بن مقرن بن مرجان بن ابراهیم بن موسی بن ربیعة بن مانع مریدی» بود. جدّ اعلای آن‌ها «مانع» از مشایخ قبیله «بكر بن وائل» نخست در دُروع از توابع طایف می‌زیست. او به سال 850 ه‍ . ق. (1446م) به دعوت پسر عموی خود ابن دِرْع كه امیر منفوحه و حجر الیمامه و جَزْعه، در نجد بود، نزد وی رفت و واحه المُلَیبِید و الغُضَیه را از او به تیول گرفته، به كشاورزی پرداخت و آن منطقه را درعیه نامید. وی به همراه پسرش ربیعه به شیوه سایر مشایخ عرب، گاهگاه به قبایل همسایه حمله می‌بردند؛ ربیعه به آل یزید تاخته مردان آن قبیله را از دم تیغ گذراند و زنان و اموالشان را تصاحب كرد و منطقه نفوذ خود را گسترش داد. فرزندان وی نیز روش پدر را دنبال كردند؛ فرزند ابراهیم مُقَرِّن نام داشت كه جدّ اعلای آل سعود است. وی با وسعت یافتن منطقه تحت نفوذش در نجد حكومت كوچكی ترتیب داد. پس از وی فرزندش، سعود با تاختن بر آل مَعْمَر كه دایی‌های او بودند و متواری ساختن آنان به عیینه، در درعیه به امارت نشست. او در سال 1140ه‍ . ق. (1727م) در درعیه درگذشت و پسرش محمّد حكمران آن شهر شد. از آن پس حكومت عربستان به دلیل انتساب به سعود، پدر محمد اولین حاكم این خاندان كه بر اساس پیمان با محمد بن عبدالوهاب، حكومت نوینی پی افكند، حكومت «آل سعود» نامیده شد و به علت انتساب به عبدالوهاب پدر شیخ محمد بنیانگذار آیین مذهبی آن سامان، حكومت «وهابیت» لقب گرفت در حالی كه پدر و برادرش مخالف سرسخت آیین او بودند. این خاندان به تدریج در سه مرحله حكومت خود را از منطقه كوچك «درعیه» به همه عربستان گسترش دادند: كشف نفت، سرآغاز فصلی نوین بزرگ‌ترین خوشبختی عبدالعزیز، پیدا شدن نفت در منطقه شرقی عربستان بود كه امتیاز استخراج آن را به كمپانی آمریكایی استاندارداویل و سپس به شركت «آرامكو» واگذار كرد. از سال 1358ه‍ . ق. صدور نفت سعودی به كشورهای غربی آغاز شد و درآمد آن موجب آبادانی عربستان و ثروت بی‌كران سعودیان گردید. سیاست داخلی و روش زندگی ابن سعود تا پایان عمر، طبق آداب قبائل عربی و مذهب وهابیت بود؛ او قبایل صحراگرد را به وسیله رؤسای آن‌ها در اختیار گرفت و با ازدواج با دختر سران قبایل، با آنان پیوند سببی ایجاد نمود و از این طریق حاكمیت خود بر عربستان را تضمین نمود. گفته می‌شود كه وی هنگام مرگ، تعداد بسیاری پسر و دختر از زنانِ گوناگون باقی گذاشت. او در سیاست خارجی با غرب هماهنگی كامل داشت. عبدالعزیز با تصویب شورای علمای وهابی، پسرش سعود را به عنوان ولیعهد اوّل و پسر دیگرش فیصل را به عنوان ولیعهد دوم و وزیر امور خارجه تعیین كرد. ملك عبدالعزیز در سال 1373 ه‍ . ق. برابر نهم نوامبر 1953م. پس از 54 سال حكومت بر عربستان، در شهر طائف درگذشت. گفتنی است طبق وصیت ملك عبدالعزیز، پسرانش به ترتیب سن، به پادشاهی می‌رسند.

عربستان در دوران معاصر

عربستان با پشت سر گذاشتن فراز و نشیب‌های بسیاری كه بدان اشاره شد، به كشوری با اهمیت در منطقه و جهان بدل شده است که تصیل ساختار حکومتی آن در درس آینده مطرح خواهد شد.

ساختار حکومت

عربستان كه قرآن را قانون اساسی خود معرفی می‌نماید، در سال 1412ه‍ . ق. به فرمان ملك فهد از مواهب تدوین سه قانون؛ شامل قانون اساسی، قوانین مجلس شورا و قانون مناطق ایالتی برخوردار شد. بر طبق اصل 24 قانون اساسی، این كشور دارای سه قوه به شرح ذیل است: «قوای دولت بر سه قوه استوار است: قوه قضائیه، قوه مجریه و قوه مقننه؛ این سه قوه در انجام وظایف خود بر مبنای این قانون و دیگر قوانین، هماهنگی به عمل می‌آورند و پادشاه مرجع تمام این قوا می‌باشد.»

ارکان قدرت

اركان قدرت در عربستان عبارتند از: الف. پادشاه؛ ب. شورای خاندان حاكم؛ ج . قوای سه گانه. در كشور عربستان، وزارت عدل (دادگستری) اداره سیستم قضایی را بر عهده دارد. مراجع قضایی این وزارتخانه عبارتند از: الف. شورای عالی قضایی ]مجلس القضاء الاعلی[؛ ب. دادگاه عالی استیناف ]محكمة التمییز[؛ ج. دادگاه عمومی؛ د. دادگاه ویژه ]محكمة الجوزیه[؛ ه‍ . دادگاه خاص ]المحكمة الخاصة للأحوال الشخصیه[. در كشور عربستان، پادشاه رییس قوه مجریه و هیئت وزیران است و پست نخست وزیری را بر عهده دارد. پس از شاه، عالی‌ترین قدرت اجرایی، هیأت وزیران می‌باشد. اعضای هیأت وزیران از سه دسته تشكیل یافته‌اند: الف. گروه شاهزادگان؛ ب. گروه تكنوكرات‌ها؛ ج. گروه سنت‌گرایان مذهبی. پس از هیئت دولت، عالی‌ترین مقام اجرایی در هر منطقه، امیران آن مناطق می‌باشند.كشور عربستان به سیزده استان تقسیم شده است كه از سوی پادشاه در رأس هر استان، یكی از اعضای خانواده سلطنتی به عنوان «امیر» آن منطقه منصوب می‌گردد. مؤسسات عمومی عربستان عبارتند از: دیوان محاسبات عمومی، دیوان خدمات شهری، سازمان امور استخدامی، اداره آمار عمومی، سازمان محیط زیست و هواشناسی، هیئت عربی سعودی استاندارد (المواصفات والمقاییس)، مؤسسه عمومی مخارج و هزینه‌ها.

سیاست خارجی

سیاست و روابط خارجی عربستان در پنج بخش قابل تبیین است:

روابط با كشورهای غربی

از زمان تشكیل عربستان سعودی، همواره این كشور روابط بسیار نزدیكی با دول غربی؛ به ویژه با انگلیس و آمریكا داشته است. پس از جنگ جهانی دوم، رابطه عمیق با انگلیس، جای خود را به آمریكا داد. نزدیكی بیشتر سیاست خارجی عربستان به غرب و آمریكا كه از زمان ملك فیصل رو به گسترش نهاد، در دوران اخیر به بالاترین حد خود رسیده است؛ نیازهای متقابل عربستان و جهان غرب در زمینه انرژی، كالا و دانش فنی (تكنولوژی) موجب تحكیم و تعمیق هر چه بیشتر روابط این كشور با جهان غرب و همسویی در زمینه‌های سیاسی شده است. عربستان روابط نزدیكی با كشورهای انگلستان، فرانسه، آلمان و ژاپن دارد و از متخصصان و مستشاران این كشورها، در صنایع و آموزش و تربیت نیروهای نظامی خود استفاده می‌كند.

رابطه با چین و شوروی سابق

عربستان به دلیل مخالفت شدید با كمونیسم به عنوان یك مسلك الحادی، در تمام دوران جنگ سرد، از ایجاد رابطه سیاسی با اردوگاه سوسیالیسم خودداری كرد. پس از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد، عربستان به موازات تركیه، فعالیت‌های بسیاری در جمهوری‌های مسلمانِ تازه استقلال یافته شوروی سابق، آغاز نمود كه مهم‌ترین هدف آن انتشار اندیشه‌های وهابیت در این كشورهاست. همچنین روابط عربستان با روسیه نیز رو به گسترش نهاده است؛ در پی دیدار اخیر وزیر خارجه عربستان از روسیه، اولین كمیسیون مشترك همكاری‌های مشترك دو كشور تشكیل گردید و اخیراً در مسكو سمیناری به مناسبت هفتادمین سالگرد دیدار ملك فیصل از شوروی سابق برگزار شد كه چشم‌انداز نوینی در ارتقای سطح روابط را جلوه‌گر می‌سازد. در ارتباط با چین، علی‌رغم خرید برخی از موشك‌های میان‌بُرد در سال‌های اخیر و گشودن بازار پر رونق خود به روی كالاهای ارزان قیمت آن كشور، روابط به سطح بسیار مناسبی ارتقا نیافته است.

روابط با همسایگان و كشورهای اسلامی

ضدیت با ماركسیسم و جلوگیری از توسعه آن، همسویی با سیاست كشورهای غربی، كسب قدرت برتر در منطقه خاورمیانه، سلطه فرهنگی بر كشورهای مسلمان و ترویج آیین وهابیت، از اهداف سیاست خارجی عربستان در ارتباط با كشورهای منطقه و جهان اسلام است كه با روش جذب، مدارا، كاهش دشمنی و تشنج با كشورهای مجاور و جهان اسلام دنبال می‌شود. بر اساس همین سیاست است كه علاوه بر كمك‌های رسمی به دولت‌ها، عربستان از طرفداران مسلك وهابی در كشورها، حمایت نموده و مخارج فعالیت‌های آن‌ها را پرداخت می‌كند. بر اساس همین سیاست است كه در زمینه امور مذهبی ساخت مساجد مجلل، تربیت و اعزام ائمه جماعات وهابی مسلك، چاپ و انتشار قرآن و كتب مذهبی در شمارگان بسیار بالا مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس همین سیاست است كه: كشورهای مسلمان آفریقایی؛ نظیر سومالی، مراكش، چاد، نیجر، مالی، سنگال و موریتانی به علت نیازهای مالی از كمك‌های عربستان برخوردارند و یا نفت ارزان دریافت می‌كنند.  در بحران تجاوز عراق به كویت، عربستان نخست سیاست كنترل بحران و حل اختلاف بین عراق و كویت را در پیش گرفت ولی در نهایت در برابر عراق موضع گرفته، قسمت اعظم هزینه لشكركشی آمریكا و هم‌پیمانان غربی‌اش را بر عهده گرفت.  در جریان پیروزی مردم مسلمان الجزایر در انتخابات پارلمانی، در همسویی با كشورهای غربی از رژیم كودتا حمایت كرد.  در جنگ خلیج فارس و یورش عراق به كویت، به دلیل حمایت یمن از صدام، روابط این دو كشور به وخامت گرایید و رژیم سعودی علاوه بر قطع كمك‌های خود به یمن كارگران آن كشور را از عربستان اخراج كرد. گفتنی است عربستان با چند كشور همسایه خود؛ با یمن بر سر منطقه نجران و جیزان، با كویت و عراق بر سر مناطق بی‌طرف بینابین، با قطر بر سر قطع بزرگراه دوحه ـ ابوظبی دارای اختلافات مرزی بوده است كه با تلاش گسترده كشورهای دیگر از طریق گفتگو و پیمان‌های جدید در بسیاری از موارد حل شده است. عربستان در سال 1981 م. طی قراردادی با عراق، به اختلافات مرزی مبهم دیرین بر سر مرز طولانی مشترك دو كشور پایان داد. این توافق در حالی صورت می‌گرفت كه ریاض و بغداد در زمینه‌های سیاسی و عقیدتی هیچ گاه تفاهم نداشتند. لازم به ذكر است پس از حادثه 11 سپتامبر، تغییراتی در سیاست‌های عربستان نسبت به همسایگان و كشورهای اسلامی پدید آمده است.

در ارتباط با مسأله فلسطین

این كشور در حمایت از آرمان مردم فلسطین، پس از جنگ 1973 اعراب و اسرائیل در تحریم نفتی اعراب شركت نمود و بیش از یك میلیارد دلار به كشورهای خطوط مقدم جبهه كمك كرد و پس از امضای معاهده كمپ دیوید، برای به تعلیق در آوردن عضویت مصر در سازمان كنفرانس اسلامی تلاش بسیار نمود ولی پس از كشته شدن ملك فیصل، به تدریج سیاست خود را تغییر داد تا آن كه ملك فهد طرح 8 ماده‌ای را ارائه نمود. در این طرح كه هیچ‌گونه تضمینی جهت انجام تعهدات رژیم اشغالگر قدس پیش بینی نشده، با پذیرش مذاكره با رژیم غاصب اسرائیل، آن را به رسمیت شناخته است؛ گرچه این طرح در مراحل اولیه، مورد بی اعتنایی قرار گرفت ولی مذاكره رسمی با رژیم اشغالگر قدس تحقق یافت.

رابطه با جمهوری اسلامی

پیشینه برقراری ارتباط ایران و عربستان سعودی به 1307ه‍ . ش. برمی‌گردد. در سال 1309ه‍ . ش. سفارت ایران در عربستان گشوده شد ولی در سال 1314 تعطیل و تا سال 1322ه‍ . ش. سفیر ایران در مصر به عنوان سفیر ایران آكرودیته در عربستان منصوب گردید. در این سال به علت درگیری حاجیان ایرانی با اتباع سعودی همچنین اعدام یكی از حجاج ایرانی در حادثه‌ای دیگر، ارتباط سیاسی دو كشور كاملاً قطع گردید. در سال 1326ه‍ .ش. پس از سفر هیئت حسن نیت عربستان، دوباره سفیر ایران در مصر به صورت آكرودیته در عربستان مشغول به كار گردید. از آن پس توافقنامه‌هایی میان دو كشور امضا و در مسایل اوپك همكاری‌هایی وجود داشت. پس از پیروزی انقلاب، نخست روابط عادی بود ولی با برگزاری اولین مراسم برائت به سردی گرایید و با شروع جنگ تحمیلی روابط به شدت تیره شد و تا سطح كاردار تنزل یافت. در سال 1363ه‍ . ش. به دلیل اقدامات مثبت ایران در پایان دادن به حادثه هواپیمای ربوده شده سعودی، روابط اندكی بهبود یافت، اما اقدام عربستان در كاهش قیمت نفت در سال 1365 رابطه را باز هم تیره‌ كرد. با شهادت حدود 400 تن از حجاج ایرانی در سال 1366ه‍ .ش، عربستان روابط خود با ایران را به طور یك جانبه قطع كرد. پذیرش قطعنامه 598 و موضع‌گیری اصولی ایران در تجاوز عراق به كویت، روابط ایران و عربستان را از سال 1369 ه‍ . ش. 1991 میلادی وارد مرحله جدیدی نمود و در پی آن سفارتخانه‌های دو كشور در فروردین سال 1370 گشوده شدند. از سال 1370 تا 1376 را می‌توان مرحله تنش‌زدایی و زمینه‌سازی روابط بهتر نامید؛ در این مرحله جناب آقای هاشمی رفسنجانی رییس جمهور وقت، نقش بسیار مهم و اساسی داشتند و توانست با جلب موافقت ملک عبدالله که آن وقت ولیعهد عربستان بود، ریاست جمهوری اسلامی ایران بر كنفرانس اسلامی را به تصویب برسانند. برگزاری كنفرانس اسلامی در سال 1376 در تهران و دیدار ملک عبدالله از تهران و مذاكرات سیاسی وی در حاشیه حضورش در كنفرانس اسلامی و در مرحله بعد انعقاد موافقت نامه‌های متعدد اقتصادی، سیاسی و امنیتی، روابط ایران و عربستان را نزدیك‌تر ساخت. مسافرت آقای خاتمی رییس جمهوری اسلامی ایران در سال 1378 و دیدار امیر سلطان بن عبدالعزیز معاون دوم شورای وزیران و سفر برخی از وزرای دو كشور در بالا بردن سطح روابط، نقش بسیار مهمی ایفا نمود و چشم‌انداز آینده روابط دو كشور را تا حد زیادی ارتقا بخشید.

تشكیلات مذهبی عربستان

دین در میان مردم عربستان نفوذ زیادی داشته، در اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن نقش اساسی ایفا می‌كند. این كشور بر اساس ظواهر شریعت اسلامی اداره می‌شود؛ قوانینی چون قصاص و تعزیرات نیز در آن اجرا می‌شوند. هیچ دینی غیر از اسلام پذیرفته نیست و اماكن مذهبی غیر اسلامی همچون كلیسا، كنیسه و . در آن وجود ندارد. رسانه‌های عمومی، احكام اسلامی را تبلیغ و ترویج نموده، از نشر و پخش هر گونه سخن و برنامه خلاف شؤون دینی جلوگیری می‌شود.

مذاهب در عربستان

اكثر مردم این كشور اهل تسنن هستند؛ و كشور بر اساس مذهب وهابیت اداره می‌شود؛ بیشتر مردم نجد پیرو مذهب حنبلی و منطقه حجاز بیشتر مالكی مذهب‌اند. در شهر مدینه و منطقه الشرقیه تعداد نسبتاً قابل توجهی از شیعیان امامیه زندگی می‌كنند و در عسیر و نجران نیز گروهی از اسماعیلیه وجود دارند. بخشی از یمنی‌های مقیم عربستان نیز زیدی مذهب هستند.

وهابیت

در قرن دوازدهم هجری «محمد بن عبد الوهاب» افكار اهل حدیث که معتقد بودند نباید در مسائل کلامی فکر و تدبر کرد و فقط به احادیث تکیه کرد را پی گرفت و با امیر درعیه محمد بن سعود جد آل سعود پیمان بست و توافق نمود كه محمد بن عبدالوهاب، رهبری مذهبی و محمد بن سعود جدّ آل سعود، رهبری سیاسی و مدیریت حكومت را بر عهده گیرند.

سازمان‌های مذهبی عربستان

در تشكیلات حكومتی عربستان، وزارت اوقاف، شؤون اسلامی، دعوت و ارشاد، و سازمان‌های دیگر برای انجام امور مذهبی تأسیس شده و به انجام امور مذهبی می‌پردازند. سازمان‌های مهم مذهبی این كشور عبارتند از:

خاندان آل شیخ

بر اساس توافق اولیه محمد بن عبدالوهاب و خاندان آل سعود، امور مذهبی فرهنگی و قضایی در اختیار شیخ محمد بن عبدالوهاب و فرزندان و نوادگان وی می‌باشد. به همین جهت که فرزندان و نوادگان طایفه او «آل شیخ» نامیده می‌شوند موقعیت و جایگاه خاصی در رهبری دینی وهابیت دارند.

سازمان علمای بزرگ

این سازمان در رأس امور دینی عربستان قرار دارد كه به ریاست مفتی كل كشور اداره می‌شود و مركب از 21 تن از علمای طراز اول كشور می‌باشد. عمده فعالیت اعضای این سازمان صدور فتوی است كه نقش مهمی در مسائل مذهبی و سیاسی كشور دارد؛ زیرا در كشور به صورت رسمی از هیچ یك از مذاهب فقهی مشهور اهل سنت یعنی حنبلی، شافعی، حنفی، و مالكی پیروی نمی‌شود، بلكه بر اساس فتاوی همین سازمان به ویژه فتوای رییس آن كه معمولاً بر اساس مذهب حنبلی است عمل می‌شود. بالاترین مقام مذهبی این كشور «مفتی كل» است كه به حكم پادشاه منصوب می‌گردد.

سازمان رابطة العالم الاسلامی

این سازمان حدود 40 سال قبل با عضویت نمایندگانی از سایر كشورها تشكیل گردید. این تشكیلات از پرقدرت‌ترین سازمان‌های مذهبی در عربستان محسوب می‌شود. بودجه سالانه این سازمان بالغ بر دویست میلیون ریال سعودی است و در بیشتر كشورهای جهان شعبه دارد. وظایف این سازمان عبارت است از: آموزش‌های اسلامی، توزیع كتب اسلامی و قرآن، آموزش زبان عربی، كمك به مؤسسات اسلامی. مؤسسات وابسته به این سازمان: 1. مجمع فقه اسلامی؛ 2. شورای عالی جهانی مساجد؛ 3. سمینار زیربنایی تربیت اسلامی؛ 4. مجالس قاریة المساجد؛ 5. سازمان جوانان اسلامی. این سازمان طی 10 سال گذشته پول بسیار زیادی صرف ساخت بناهای اسلامی و ترویج مذهب وهابیت نموده است و دولت نیز در ده سال اخیر مبالغ هنگفتی در جهت ترویج اسلام، نشر و حفظ قرآن، مؤسسه ائمه ارشاد و سازمان‌های خیریه، بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها در خارج از كشور كمك كرده است. همچنین تعداد هزار مسجد در جهان و صدها مركز اسلامی زیر نظر این سازمان مشغول فعالیت می‌باشند. افزون بر آن هزینه احداث 20 مركز اسلامی؛ 1259 باب مسجد؛ 1069 باب مدرسه؛ 200 باب مؤسسه مذهبی؛ 134 دانشگاه؛ 41 باب درمانگاه؛ 76 باب بیمارستان و یک 1 باب انستیتو جهان عرب در پاریس را پرداخت نموده است.

سازمان امر به معروف و نهی از منكر

سازمان امر به معروف و نهی از منكر به منظور دعوت مردم برای برگزاری نمازهای جماعت و جمعه، نظارت بر رعایت شؤون اسلامی و حجاب بانوان و جلوگیری از فعالیت مراكز غیر شرعی تشكیل شده است. اعضای این سازمان نقش پلیس منكرات را بر عهده دارند و با گشت زنی در خیابان‌ها، با موارد غیر مشروع برخورد می‌كنند.

سازمان‌های وابسته به امور مذهبی

از مراكز مهم دیگر وابسته به امور مذهبی عبارتند از: 1. مؤسسه ملی راهنمایی حجاج؛ 2. معهد خادم الحرمین الشریفین لأبحاث الحج؛ 3. مجتمع چاپ قرآن ملك فهد؛ 4 . كارگاه بافت پرده كعبه؛ 5. حوزه‌های دینی و رهبران مذهبی

مقرّرات عربستان

فلسفه وجودی كاروان و انتخاب مدیر و معاونِ واجد شرایط، تأمین آسایش، جلب رضایت زائر و اطمینان بر صحت اعمال او می‌باشد. بنابراین كسی كه در یك كشور بیگانه است، باید با مقرّرات و قوانین آن كشور آشنایی كامل داشته باشد تا به هنگام روبرو شدن با مشكلات بتواند به راحتی مشكلات زائران را حل كند. مقرّرات و مسائلی كه آشنایی با آن‌ها ضرورت دارد به شرح زیر است:

همراه داشتن مواد مخدر

مصرف کردن و همراه داشتن مواد مخدر در عربستان جرمی بسیار سنگین است. علی رغم تذکرات، گاه برخی از زائران معتاد مواد جاسازی می‌کنند. اما مأموران حرفه‌ای عربستان به راحتی مواد را كشف می‌كنند و برای زایر و مسؤولان، مشكلاتی به وجود می‌آورند. پیشنهاد می‌شود مدیر و مأموران ستاد جده، به هیچ عنوان از فرد خاطی طرفداری نكنند.

همراه داشتن دلار تقلّبی

زائران برای تهیه ارز به مراکز قانونی مراجعه نماید و از تهیه ارز از افراد و مراکز غیر مطمئن بپرهیزد؛ زیرا اگر در مدینه یا مكه، از صرّاف‌های سعودی، دلار تقلّبی دریافت کند او را به دام می‌اندازند و او را روانه ادارات شرطه می‌كنند، شرطه پس از بازداشت موقت، دلارهای تقلبی را ضبط و به صاحبش برنمی‌گرداند و در نهایت زائر را با خسارت فراوان و رنج روحی بسیار آزاد می‌کند. به مسافران تذكّر داده شود که از خرید ارز از افراد معمولی و دلاّل‌ها در ایران و عربستان اجتناب كنند.

تشابه اسمی

گاهی زائری را در فرودگاه به خاطر مشابهت اسمش با اسم كس دیگر معطل می‌كنند و چون برای زائر سابقه نداشته، او و همراهانش سخت مضطرب و نگران می‌شوند. که باید با همراهی و تقویت روحیه، او را آرامش بخشید. به زائران آگاهی داده شود كه معطل شدن در فرودگاه، مشكلی برای شما به وجود نمی‌آورد، چند ساعتی برای تحقیق، آن‌ها را نگه می‌دارند ولی سرانجام آزاد می‌شوند.

حوادث و تصادفات

افراد مسن و ناآشنا به راه‌ها زودتر دچار حادثه می‌شوند و چه بسا بر اثر تصادف، عضو و یا جان خود را از دست بدهند، ولی به خاطر عدم آشنایی با مقرّرات عربستان، حقوق آن‌ها تضییع ‌گردد زیرا ندانسته و بدون تشكیل پرونده لازم و به جهت آن كه در آن کشور غریب است و می‌خواهد به كشور خود برگردد، رضایت می‌دهند و پرونده مختومه می‌شود. اغلب بر اثر ندانستن زبان و مفاهیم كلمات، به او پیشنهاد می‌شود که «تنازل» بده، او هم بدون درك معنا می‌گوید: من با تنازل موافقم و نمی‌داند زیر ورقه رضایت را امضا كرده است! و دیگر راهی برای احقاق حق او وجود ندارد.

مراحل تشكیل پرونده

برای طی صحیح مراحل قانونی تشكیل پرونده یك تصادف در عربستان باید امور ذیل را انجام داد: به مجرد تصادف باید صحنه تصادف را به حال اولیه حفظ كنند و به سرعت پلیس را در جریان بگذارند. پس از حضور پلیس و یادداشت مشخصات صحنه و زمان و مكان تصادف، فرد مجروح را به نزدیك‌ترین بیمارستان منتقل نمایند. تذكر این نكته ضروری است كه همراهان مجروح باید نام و مشخصات پلیس و محل اداره او را بپرسند و پس از انتقال مجروح به بیمارستان و تحت درمان قرار دادن او، به دفتر ستاد (مكه یا مدینه) مراجعه كنند و گزارش مشروح را به قسمت «رفاه ستاد» تقدیم نمایند. مسؤول رفاه ستاد باید به «اداره مرور» كه افسرش كروكی صحنه تصادف را ترسیم نموده، مراجعه نماید و تقاضا كند طی چه شماره‌ای آن حادثه ثبت شده است شماره دفتر را بگیرد و به پرونده اضافه كند و مرتب تا پایان مراسم حج، به اداره مرور برای به جریان انداختن مراحل قانونی پرونده مراجعه نماید. مسؤول موظف است به هنگام عزیمت به ایران، لیستی تهیه نماید و اسامی مجروحین با نام بیمارستان‌ها و شماره پرونده آن‌ها و نام افسر و سایر مشخصات مورد نیاز را ثبت و به دفتر نمایندگی سازمان در جده تحویل دهد. اگر مجروح بر اثر شدت حادثه فوت نماید و ورثه تقاضا كنند كه جسد متوفی به ایران حمل گردد. مأمور سركنسولگری به اتفاق مأمور دفتر نمایندگی باید حدود یك هفته در ادارات مختلف رفت و آمد كنند تا سرانجام موفق شوند جنازه به ایران برگردد. و جسد زمانی به ایران انتقال می‌یابد و یا در عربستان به خاك سپرده می‌شود كه بیمارستان گواهی فوت داده باشد، پلیس هم تأیید كند و این مدارك تماماً در پرونده متوفی ثبت و ضبط شود.

دریافت دیه

اداره رفاه از خانواده متوفی می‌خواهد برگه حصر وراثت متوفی را به عربی ترجمه كنند و نیز ورثه، نامه‌ای بنویسند و سركنسولگری جمهوری اسلامی ایران را در جده وكیل نمایند كه به ادارات و محاكم مراجعه كنند و دیه متوفی را دریافت و به آن‌ها تسلیم كنند. این نامه‌ها پس از ترجمه باید به گواهی وزارت خارجه در تهران و به تأیید سفارت عربستان در تهران برسد و به دفتر نمایندگی سازمان در جده ارسال شود. آنگاه مأمور دفتر نمایندگی با در دست داشتن مدارك موجود، مراحل قانونی پرونده را در محاكم مختلف تا دریافت دیه، تعقیب می‌كند. در این هنگام نماینده سركنسولگری با در دست داشتن مدارك و معرفی نامه از سركنسولگری، در دادگاه حاضر می‌شود و دیه متوفی را دریافت می‌كند و در اختیار سازمان حج می‌گذارد كه به خانواده متوفی تسلیم نمایند. گفتی است مبلغ دیه اگر متوفی مرد باشد و راننده صد در صد مقصر شود، یكصد هزار ریال سعودی است که به ورثه تعلق می‌گیرد و چنانچه 50% راننده و 50% متوفی مقصر گردد؛ دادگاه، راننده را به پرداخت پنجاه هزار ریال محكوم می‌كند. ولی اگر متوفی، زن باشد، كلّ دیه، پنجاه هزار ریال است؛ زیرا دیه زن نصف دیه مرد، تعیین شده است. اگر راننده از پرداخت دیه ناتوان باشد و قادر به پرداخت دیه نباشد و فقر و اعسار او ثابت گردد، دادگاه راننده را آزاد می‌كند و دیه متوفی را از بیت المال می‌پردازد.

جستارهای وابسته

• مکه
• مدینه

منابع

این مقاله برگرفته از است.

• قرآن كریم.
• آشنایی با علوم اسلامی، كلام و عرفان، شهید مطهری، انتشارات صدرا.
• الأصالة و المعاصرة، فؤاد عبدالسلام الفارسی، شركة المدینة المنورة للطباعة و النشر، 1412 ه‍ . ق.
• الاعلام زركلی، دارالعلم للملایین، بیروت، 1990م.
• اعیان الشیعه، محسن امین، مطبعه ابن زیدون دمشق، چاپ دوم، 1944م.
• بحارالانوار، علامه مجلسی، بیروت.
• البعثات الخارجیة للمملكة العربیة السعودیة، صادق علی حجازی، مطبوعات نادی مكة الثقافی، چاپ اول، 1403 ه‍.ق.
• تاریخ البلاد العربیة السعودیه، دكتر منیر العجلانی، دارالشبل للنشر والتوزیع، ریاض، چاپ دوم، 1413ه‍.ق.
• تاریخ تحلیلی اسلام، سید جعفر شهیدی.
• تاریخ العربیة السعودیه من القرن الثامن عشر حتی نهایة القرن العشرین، الیكسی فاسیلیف، شركة المطبوعات للتوزیع و النشر بیروت لبنان، چاپ اول، 1995 م.
• تاریخ المملكة العربیة السعودیه، صلاح الدین مختار، چاپ بیروت، دار مكتبة الحیاة .
• جغرافیای تاریخی كشورهای اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 .
• الجغرافیا التاریخیه لشبه الجزیرة العربیه، فی عصور ماقبل التاریخ، دكتر طلعت احمد محمد عبده، دانشگاه الازهر «دارالمعرفة الجامعیه» مصر.
• الجزیرة العربیه فی الوثائق البریطانیه، نجده فتحی صفوه، دارالساقی، بیروت، لبنان چاپ اول، 1996 م .
• جزیرة العرب فی القرن العشرین، حافظ وهبه، چاپ مصر.
• حج، استاد مطهری، نشر صدرا.
• دراسات تاریخ الجزیرة العربیه، تدوین و چاپ جمعی از اساتید دانشگاه ملك سعود، 1404ه‍ . ق، 1984.
• دلیل الفنادق، معهد خادم الحرمین الشریفین لأبحاث الحج، مكه مكرمه.
• دلیل المملكة العربیة السعودیه، وزارت اعلام عربستان سعودی، 1996م.
• الذریعه الی تصانیف الشیعه، دار الاضواء، چاپ بیروت.
• رحله ابن بطوطه، مؤسسة الرسالة، بیروت.
• الرحلة الحجازیه، محمد لبیب البتنونی، مكتبه الثقافة الدینیه.
• شبه جزیرة العرب، محمود شاكر، المكتب الاسلامی، چاپ بیروت، 1406ه‍ .ق.
• الرد علی الاخنائی، ابن تیمیه، مطبعه سلفیه، مصر.
• عدل الهی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ دهم.
• عربستان، محمد فخری، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، ویرایش دوم.
• عربستان سعودی، رقیه عظیمی سادات، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، چاپ سوم 1380.
• فرازهایی از زندگی پیامبر اسلام، جعفر سبحانی، نشر مشعر، 1381.
• الفهرست، ابن ندیم بغدادی، چاپ تجدد.
• قلب الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، دارمكه للنشر و التوزیع.
• الكامل فی التاریخ، ابن اثیر، دار صادر بیروت.
• كشف الشبهات، محمد بن عبدالوهاب، الریاسة العامه للادارات البحوث العلمیه، ریاض.
• المدن و الاماكن الأثریه فی شمال و جنوب الجزیرة العربیه، احمد حسین شرف الدین، چاپ ریاض، مطابع الفرزدق التجاریه، 1404ه‍.ق.
• مروج الذهب، مسعودی، دارالفكر بیروت، 1409.
• معجم ادویة الجزیره، عبدالله بن محمدبن خمیس، چاپ اول، 1425ه‍ . ق.
• ملوك العرب، امین الریحانی، بیروت 1924.
• منهاج السنة النبویه، ابن تیمیه، جامعه امام محمد بن سعود عربستان.