شاذروان

شاذَرْوان

و از ساخته‌های سلطان مراد چهارم در هنگام ساختمان کعبه در سال ۱۰۴۰ هجری است. در تعمیرات اخیر ملک فهد که در ماه‌های صفر تا رجب سال ۱۴۱۷ق صورت گرفته سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شده است.

بنابراین، شاذروان همان سنگ مایلی است که بخش تحتانی دیوار کعبه را تا روی زمین پوشانیده است، به اضافه بخشی که در مقابل حجراسماعیل به صورت پلّه‌ای ساخته شده است که ارتفاع آن از سطح زمین بیست سانتیمتر و عرض آن چهل سانتیمتر است.

این پله جایگاه مردمی است که برای دعا و تضرع به درگاه الهی بر روی آن می‌ایستند و سینه و شکم خود را بر کعبه قرار می‌دهند و دستان را بر بالای سر خود و بر دیوار کعبه می‌گذارند.

علت آنکه در این قسمت شاذروان قرار داده نشده، این است که در بنای ابراهیم (ع) از کعبه تا نیمه حجر اسماعیل جزو خانه کعبه بوده است که در ساختمان قریش به علّت کمبود مال حلال از خانه کاستند و بر حجر افزودند. البته شيعيان به استناد از روايات صحيحه‌اى كه در اين باره از امامان معصوم وارد شده است معتقدند كه كعبه‌هيچگونه كاستى نداشته و مساحت آن همان مساحتى است كه به وسيلۀ حضرت ابراهيم خليل به هنگام ساختمان كعبه بوجود آورده، قرار دارد. همچنین در پایین درِ کعبه، شاذروان قرار داده نشده و به صورت پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است که مردم در ملتزم بر آن می‌ایستند و به درگاه خداوند دعا و زاری می‌کنند.

تاریخچه

دانشمندان درباره حقيقت و اصل شاذروان اختلاف‌نظر دارند. برخى گفته‌اند شاذروان، جزئى از ديوار كعبه، بر اساس پايه‌هاى بناشده به دست حضرت ابراهيم(ع) است، ولى قريش آن را از عرض ديوار كعبه جدا ساخت. از اين‌رو، به فتواى برخى فقيهان، طواف با حركت بر روى شاذروان، درست نيست؛ زيرا شاذروان بخشى از اصل كعبه است و طواف بايد پيرامون كعبه صورت گيرد.

برخى ديگر نيز معتقدند عبدالله بن زبير، براى حفظ ديوار كعبه از نفوذ آب و نيز جلوگيرى از كشيده شدن بدن طواف‌كنندگان با پرده كعبه، اين سنگ را ايجاد كرده است تا به هنگام شلوغى، بدن آنان آسيب نبيند و پرده نيز از بين نرود.

ازرقی در کتاب «اخبار مکه» تاریخ مشروحی از شاذروان را بیان می‌کند که نکات زیر از آن نقل می‌شود:

1. اصل شاذروان ابتدا به وسیله خزاعیان هنگامی که امر مکه و کعبه در دست آنان بود، جهت محافظت کعبه از سیل، در اطراف آن ساخته شد که این کیفیت تا زمان ساختمان قریش از کعبه باقی ماند.
2. بدون شک، شاذروان با این کیفیت از ساخته ابن زبیر در ساختمان کعبه است؛ زیرا نامبرده پس از کشف پی‌های اوّلیه ساختمان کعبه، آن را بدین صورت که هم‌اکنون ملاحظه می‌شود بر روی زمین بنا کرد.

حجّاج نیز در ساختمان و تغییرات خود در کعبه، به شاذروان تعرضی نکرد بلکه اضافات آن را از سوی حجر اسماعیل به حالت اولیه برگرداند و درِ غربی کعبه را مسدود کرد؛ و نیز درِ شرقی را همانند ساختمان قریش از سطح زمین بالا برد و دیگر بخشهای کعبه را بر بنای ابن زبیر باقی گذارد.

۳- درگاه درِ شرقی و درگاه درِ غربی کعبه را به اندازه یک وجب از سطح زمین بالاتر برده‌اند و به گفته صریح ازرقی، بر روی سطح زمین قرار نداده‌اند.

به نقل از الرحلة الحجازیة نوشته بتنونی، شاذروان از ساخته‌های حجاج بوده که آن را جهت استحکام خانه کعبه در مقابل تأثير باران و سيل بنا كرد و دليل آن اصطلاح شاذروان است كه بر آن قرار داده‌اند؛ زيرا در زمان حَجاج تعدادى كارگر ساختمانى ايرانى براى ساختمان كعبه به مكه آمدند و اين اصطلاح كه كلمه‌اى است فارسى، از آن تاريخ بر آن اطلاق شده است.

گفته‌اند براى نخستين بار عبداللّٰه بن زبير آن را روى پى و پايه‌اى كه از دوران ابراهيم وجود داشته است نصب كرد.هدف وى از انجام اين كار آن بود كه ديوارهاى كعبه در برابر سيل تقويت و از نفوذ آب به درون خانه جلوگيرى شود

معرفی اجمالی

شاذروان، برآمدگى شيب‌دار كوتاهى است كه در قسمت پايين ديوار كعبه، به جز ضلع حِجْر اسماعيل و پایین در کعبه،‌ وجود دارد.

برآمدگی‌هایی در اطراف کعبه، که بخشی از کعبه بود و قریش آن را از ساختمان کعبه کاستند. شاذروان کنونی مانند پوششی اطراف خانه را دربرگرفته

شاذروان برآمدگی کوتاهی را که در اطراف دیوار کعبه، جز سمت حجر اسماعیل، وجود دارد را می‌گویند.

شاذروان بخش بيرونى پايين ديوار كعبه است كه در گذشته‌هاى دور جزو خانه بوده و بعدها از عرض ديوار واگذاشته شده است.شاذروان را«تأزير»هم ناميده‌اند؛چرا كه براى خانۀ كعبه همانند ازار است.

شاذروان در اصل جزوى از كعبه بوده است

اين سنگ مايل و چسبيده به قسمت پايينى ديوار كعبه (از سه سمت) قرار دارد. در سمت حِجر، شاذروان وجود ندارد، بلكه فضاى اصلى كعبه است.

شاذروان رديفى از سنگ‌هاى اريب است كه در سه ضلع از ديوارهاى كعبه،در پايين ديوار و چسبيده به زمين قرار گرفته است.در ضلع مجاور حجر اسماعيل از شاذروان اثرى نيست و در پايين اين ضلع تنها پاسنگى به ارتفاع ده و عرض چهل سانتيمتر وجود دارد كه حاجيان بر روى آن مى‌ايستند و دست و صورت و بدن خود را به ديوار كعبه مى‌چسبانند و در اين حال دعا و به درگاه خداوند زارى مى‌كنند.علت قرار نداشتن شاذروان در اين ضلع آن است كه در اين قسمت،ديوار خانه كعبه در واقع مرز شمالى آن نيست و حد واقعى كعبه در سمت شمال شش ذراع و يك وجب پس از ديوار به سمت حجر اسماعيل است.

شاذروان برآمدگىِ كوتاهى است كه ديوار كعبه را از بيرون احاطه كرده است. اين برآمدگى كه امروزه از سنگ سفيد است، باقى‌مانده يا نشانۀ محل ديوار قبلى خانۀ خداست كه پس از بازسازى كعبه در زمان قريش بيرون از خانه واقع شد و لذا از محيط داخلى كعبه كاست. ارتفاع آن در سمت شمال، ۵٠ و عرض ٣٩ سانتى‌متر. در غرب، ارتفاع ٢٨ و عرض ٨٠ سانتى‌متر. در جنوب، ارتفاع ٢۴ و عرض ٨٧ سانتى‌متر. و در شرق، ارتفاع ٢٢ و عرض ۶۶ سانتى‌متر است.

نام

دهخدا شاذروان را معرّب شادروان ذكر كرده و معناى آن را پايه و اساس دانسته است. وجه تسمیه: چون در اين برآمدگى‌ها حلقه‌هاى زياد موجود است ستاره شريفه كعبةالله را به اين حلقه‌ها ربط مى‌كنند.

نام دیگر آن تأزیر استو وجه تسمیه آن این است که شاذروان مانند ازار برای کعبه است.

بازسازی‌ها

تعداد بنا و مرمّت‌های شاذروان در طول تاریخ‏

• شاذروان (با کیفیت و ویژگی کنونی) در سال ۶۴ هجری به وسیله عبداللَّه ابن‌زبیر ساخته شد.
• در اواخر قرن سوم هجری (در زمان جدّ ازرقی) شاذروان را به وسیله گچ و مرمر پوشانیدند.
• طبق گفته فاسی، در سال ۵۴۲ هجری، بعضی از بخشهای شاذروان تعمیر و مرمّت شد.
• به گفته فاسی در سال ۶۳۶ هجری بنای آن تعویض گردید.
• فاسی همچنین گوید: در سال ۶۶۱ هجری تغییرات مجدّدی در شاذروان داده شد.
• و باز فاسی می‌گوید: در سال ۶۷۰ هجری بار دیگر در ساختمان شاذروان تغییراتی دادند.
• ابن فهد گوید: شاذروان در سال ۸۳۸ هجری به وسیله سودون محمدی مرمّت شد.
• بنا به‌گفته ابن فهد، در محرم سال ۸۴۶ هجری نیز شاذروان تعمیر شد.
• در ساختمان کعبه، در سال ۱۰۴۰ هجری که در دوران سلطان مراد چهارم (خلیفه عثمانی) صورت گرفت، تغییراتی در ساختمان شاذروان داده شد که شروع آن در روز یازدهم شعبان همان سال بوده و در تاریخ سوم رمضان سال یاد شده به پایان رسید.
• در سال ۱۰۹۸ هجری به فرمان احمد پاشا، سنگ چخماق جایگزین کلیه سنگهای پیشین شاذروان شد.

گفتنی است که از زمان صحابه تاکنون تغییرات زیادی در وضعیت ساختمانی و کیفیت قرار گرفتن سنگ‌های شاذروان انجام گرفته است؛ در اوایل دهه اوّل سال ۶۷۰ هجری شاذروان به صورت پله بوده که گاه بعضی از عوام در هنگام طواف بر روی آن حرکت می‌کرده‌اند تا اینکه پس از آن، ساختمان شاذروان تغییر پیدا کرد و به شکل کنونی آن درآمد، بطوری‌که هیچ‌کس نمی‌تواند به هنگام طواف، روی آن حرکت کند.

متعلقات شاذروان

قطعه‌های مرمر بر روی شاذروان

در شاذروان كنار درِ خانۀ خدا و در سمت راست آن، هشت قطعه سنگ مرمر در كنارِ هم قرار داده شده است كه رنگ آنها زرد متمايل به قرمز مات بوده و بر روى آنها نقش و نگارهاى بسيار زيبايى حك شده است. اين قطعه سنگها، همانند سنگى كه در زير ناودان در حجراسماعيل قرار داده شده، بسيار قيمتى و گرانبهاست. تمامى اين هشت قطعه سنگ، از نظر حجم، تا حدودى نزديك به هم هستند كه به يكديگر متّصل شده‌اند.

هريك از قطعات آنها مستطيل شكل بوده كه بزرگترين آنها ٣٣ سانتيمتر و به عرض ٢١ سانتيمتر مى‌باشد. و همگى آنها در بالاى شاذروان به صورت مربعى با ضلع ٧۴ سانتيمتر در كنار هم قرار گرفته‌اند.

«به نظر مى‌رسد هنگام تجديد ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجرى، اين سنگها در اين‌محل قرار داده شده باشند.» اين مطلب برروى سنگ آبىِ كبودى كه در زير هشت قطعه سنگ ياد شده قرار دارد، نوشته شده است. اين سنگ نبشته از سنگ مرمر كبودى است كه طول آن ۶٩ سانتيمتر و عرض آن ٣٢ سانتيمتر مى‌باشد و در پايين شاذروان، عمود بر كف مطاف قرار گرفته است.

قدمت‌ و پيشينۀ اين‌هشت‌قطعه وسنگ نبشتۀ‌كبودِ زيرآن، به‌حدود ٧۶٨سال مى‌رسد. اين قطعه سنگها از گرانبهاترين آثار اسلامى موجود در مسجدالحرام به شمار مى‌آيند.

سنگ‌هاى شاذروان همه مرمر سفيد محكم و در ابعاد و اندازه‌هاى متفاوت است.

شمار آنها هفتاد و يك قطعه است و هشت قطعه از آنها كه از سمت پايين در كعبه به طرف شمال قرار دارد،از بهترين سنگ‌هاى مرمر در دنياست.

سنگ شاذروان از مرمر است كه ارتفاع آن از ۶٨ تا٧٧ سانتى‌متر و عرض آن از ۵۴ تا ٧٢ سانتى‌متر، متغير است. اين سنگ در سال ١۴١٧ه.ق به هنگام ترميم كعبه، به فرمان ملك فهد تجديدبنا شد.

حلقه‌های شاذروان

حلقه‌هاى شاذروان از جنس مس زرد بسيار محكم، تشكيل شده كه پرده كعبه به وسيلۀ اين حلقه‌ها، در جاى خود ثابت گرديده و حركت باد، آن را جابجا نمى‌سازد. تعداد حلقه‌هاى ياد شده ۴٨ عدد است. به گفته مترجم تعداد آنها امروزه به ۵۷ عدد رسیده است.

احکام

فقهاء، شاذروان را جزء خانۀ خدا مى‌دانند كه نبايد هنگام طواف بر روى آن راه رفت، چنانكه در مناسك آمده است.

ششم، (يعنى شرط ششم در طواف)، خروج طواف كننده است از خانه و آن‌چه از آن محسوب است، در اطراف ديوار خانۀ كعبه يك پيش‌آمدگى است كه آن را «شاذروان» گويند، و آن جزء خانۀ كعبه است و طواف كننده بايد آن را هم داخل «طواف» قرار دهد.

مراجع تقلید شیعه معتقدند طواف بر روی شاذروان صحیح نیست. به گفته آنان اگر کسی در بعضی از احوال به دلیل زیادی جمعیت یا غیرآن روی شاذروان برود و دور بزند، آن مقدار که دور زده باطل است و باید آن را دوباره انجام دهد.

دست به ديوار خانۀ كعبه گذاشتن، در آن جائى كه شاذروان است جايز است و به طواف ضرر نمى‌رساند گر چه احتياط مستحب در ترك است.

اين‌كه طواف بر شاذروان از آن رو صحيح نيست كه حِجر اسماعيل عليه السلام و نيز شاذروان جزو كعبه است. خداوند امر كرد كه «به خانه» طواف كنيد نه «در خانه» [طاف بالبيت و لا في البيت از روى شاذروان و از درونِ حِجر طواف كردن، مانند آن است كه طواف «فى‌البيت» باشد، نه «بالبيت».

درباره حکم طواف روی شاذروان بین مذاهب فقهی اهل‌سنت اختلاف‌نظر است. شافعی معتقد است نباید روی شاذروان طواف کردو طواف روی آن درست نیست. مالکی را نیز بر همین نظر دانسته‌اند و مذهب ابوحنیفه نیز شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، حنبلی‌ها طواف نکردن روی شاذروان را پسندیده دانسته‌اند؛ ولی طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.

از نظر شيعه و بعضى از مذاهب اهل سنت،طواف بر روى شاذروان جايز نيست؛زيرا شاذروان جزئى از كعبه است كه در بازسازى كعبه توسط قريش از قسمت شاذروان به بالا،اندكى از عرض بيرونى ديوار كاسته شد و در آن،حالت تورفتگى ايجاد گرديد و در نتيجه، برآمدگى ياد شده در پايين ديوارها به وجود آمد.

منابع

• جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی، مرتضی، تهران،‌ مشعر، ۱۳۸۶ش.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ترجمه محمد مقدس، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان، اصغر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• رفعت پاشا ، ابراهيم (١٣٢۴ق.)، مرآة الحرمين او الرحلات الحجازيّة و الحج و مشاعرة الدينيه، مصر: دارالكتب المصريه ١٣۴۴ق.
• کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• مکه و مدینه، کردی، عبیدالله محمدامین، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
• فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، شراب، محمد محمدحسن،‌ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
• معرفی اماکن مکه مکرمه، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
• مرآت الرحمین، صبری پاشا، ایوب، ترجمه عبدالرسول منشی، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
• گل‌واژه‌های حج و عمره، بصیری، علیرضا، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• مناسك حج مُحشى. مركز تحقيقات حج، نشر مشعر، زمستان ١٣٧۵ش، چاپ اوّل.
• سرزمین یادها و نشانه‌ها، فرقانی، محمد، تهران، مشعر،‌۱۳۸۷ش.