بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)

بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)، پس از بازسازی مسجد در زمان عثمان، تنها مورد بازسازی و توسعه مسجدالنبی در دوره اموی بشمار می رود.

در این دوره به سبب کثرت جمعیت نمازگزار، ولید بن عبدالملک به والی خود در مدینه عمربن عبدالعزیز فرمان توسعه مسجد را داد. در اثر این توسعه و بازسازی، مسجد تخریب و مجدد ساخته شد. برای گسترش فضای مسجد خانه های اطراف خریداری و به مسجد افزوده شد. شماری از این خانه ها نیز به زور گرفته شد از جمله خانه حسن بن حسن(ع).

در این بازسازی خانه همسران پیامبر نیز تخریب و به محوطه مسجد افزوده شد.

ویژگی بارز بازسازی مسجد در این دوره، استفاده تزیینات در ساخت دیوارها و سقف است.در این راستا کاشی های معرق و کارگر از روم آورده شد.

ساخت کنگره بر دیوارها، ستون های طلاکاری شده، استفاده از نقوش شاخ و برگ درختان در تزیینات، مأذنه و محراب مجوف از ویژگی های معماری در این دوره بشمار می‌آید.

تعداد رواق ها 18 عدد ذکر شده، درهای مسجد همان چهار اصلی باب السلام، باب الرحمه و باب النسا، باب جبرئیل بوده، عده ای افزودن 20 در را متعلق به این دوره دانسته و عده ای آن را منتسب به دوران عباسی می کنند. 4 مأذنه برای مسجد ساخته شد و یکی از آن‌ها به دستور سلیمان بن عبدالملک تخریب شد.

گسترش مساحت مسجد به 200 در 200 ذراع و یا 167/5 در 200 ذراع ذکر شده است. در این بازسازی صالح بن کیسان ناظر ساخت و محمد بن جعفر بن وردان مهندس بنا بود.

تخریب بنا در صفر 88ه.ق آغاز شد و بازسازی آن تا سال 91ه.ق ادامه یافت.

بازسازی و توسعه

مسجدالنبی از زمان عثمان تا خلافت ولیدبن عبدالملک بدون تغییر باقی ماند.[۱] اما در این زمان، به علت کثرت جمعیت نمازگزار و نیاز به فضای بیشتر[۲]، ولید والی خود در مدینه، عمربن عبدالعزیز را مأمور بازسازی و توسعه مسجد نمود.[۳]

تخریب و بازسازی

کار تخریب از صفر 88ه.ق آغاز شد و تا سال 91ه.ق به طول انجامید.[۴]

استفاده از مصالح و کارگران رومی در ساخت مسجد

ولید بن عبدالملک برای ساخت مسجد، از امپراطور روم تقاضای کارگر و نیز کاشی های معرق نمود.امپراطور روم نیز کاشی های معرق، پول و کارگر برای ولید فرستاد. برخی منابع تعداد کارگران را 20 تن و برخی دیگر 40 نفر از روم و نیز 40 نفر از قبط ذکر کرده اند.[۵]

تعیین قبله

به هنگام تخریب و بازسازی دیوار قبله، عمربن عبدالعزیز، شیوخ مدینه،مهاجرین و انصار و موالی را فراخواند تا بر صحیح قرار گرفتن دیوار جدید نظارت داشته باشند. درباره تاکید بر دقت تعیین قبله در منابع آمده سنگی از دیوار قبله برداشته نمی‌شد مگر سنگی بر آن قرار می‌گرفت.[۶]

تخریب خانه های اطراف مسجد

بنابر دستور ولیدبن عبدالملک، خانه های اطراف مسجد خریداری و به محوطه مسجد افزوده شد. در این بین خانه هایی هم بودند که علی رغم تمایل صاحبان به زور گرفته شد . خانه حسن بن حسن(ع) که در واقع خانه حضرت فاطمه(س) بشمار می آمد از این دست خانه ها بود.[۷] همچنین تخریب خانه حفصه همسر پیامبر، با مقاومت عبیدالله بن عبدالله بن عمر روبرو شد.[۸]

سبک معماری و مصالح

در این دوره شکل طاق ها جناغی بود و این طاق ها صحن را دور می زد. بر سر دیوارها نیز گنگره قرارداشت. نصب ناودان بر روی بام نخستین بار در این دوره شکل گرفت.[۹]

  • اساس و پی، از سنگ نقش دار ساخته شد و آهک و گچ نیز در ساخت آن بکار رفت.
  • ستون‌ها، از قطعات سنگ نقش دار ساخته شد و در آن ها آهن پوشیده از سرب استعمال شد. پای ستون ها مربع شکل و سر ستون ها طلا کاری شده بود. بدنه ستون ها با رنگ سفید صیقلی شده و رنگ سنگ مرمر یافته بود.
  • سقف مسجد، از ساج ساخته و روی پل های چوبی متکی به ستون ها قرار گرفته بود.[۱۰]
  • روی دیوار قبله سوره فاتحه و نیز از سوره شمس تا آخر سوره الناس، به فرمان عبدالعزیز و توسط سعد حویطب از موالی نگاشته شد.[۱۱]
  • صحن مسجد با سنگریزه مفروش شده بود.[۱۲]

ناظر و مهندس ساخت

در منابع صالح بن کیسان به عنوان ناظر انهدام مسجد و بازسازی آن ذکر شده است. نام مهندس بنا نیز محمدبن جعفربن وردان گفته شده است.[۱۳]

خانه همسران پیامبر پس از بازسازی

در این دوره حجره همسران پیامبر تخریب و در مسجد ادغام شد.[۱۴] این کار ناراحتی مردم را به واسطه علقه‌ای که به پیامبر داشتند، موجب شد.[۱۵]

گسترش فضا و مساحت مسجد

 
جایگزین

زمین های اطراف خریداری و به مسجد اضافه شد. در برخی منابع افزایش مساحت مسجد به ابعاد 200در 200 ذراع ذکر شده است.[۱۶]

اما سمهودی عرض مسجد در جهت قبله را 167/50 ذراع و طول مسجد (دیوار غربی که شبه عمود بر دیوار جنوبی است) را 200 ذراع برشمرده است.[۱۷]

رواق ها

  • در سمت قبله، پنج رواق موازی جهت جنوبی و 18 رواق در جهت عمود بر دیوار جنوبی قرار داشت.
  • در سمت شرقی، سه رواق موازی دیوار شرقی قرار داشت.
  • در سمت غربی، چهار رواق موازی دیوار غربی قرار داشت.
  • در سمت شمالی، پنج رواق موازی دیوار شمالی قرار داشت.[۱۸]

هریک از جهات جنوبی و شمالی به واسطه 11 طاق که بر 10 ستون قرار داشت، به صحن گشوده می‌شد. جهت شرقی و غربی نیز با 14 طاق متکی بر 13 ستون به صحن گشوده می‌شد.[۱۹]

دیوارها

پوشش دیوارها در این دوره با مرمر و طلا و کاشی های معرق بود.[۲۰] دیوار قبله دارای 14 پنجره مشبک بود که منقش و طلاکاری شده بود. بالای آن سوره های کوتاه قرآن نگاشته شده بود.[۲۱] تزیینات دیوارها در این دوره وجه تمایز آن با دوره های پیشین است. در منابع از معرق کاری و استفاده از طلا و به کاربردن نقوش درخت و شاخ و برگ آن در تزیین دیوار نام برده شده است.[۲۲][۲۳]

ارتفاع دیوار غربی کمی کمتر از 2 ذارع (حدود95 سانتی متر) و دیوار شرقی 2 ذراع و چها انگشت (حدود110 سانتی متر) ذکر شده است. علت این اختلاف ارتفاع نیز این بوده که دیوار شرقی در جهت جریان سیل واقع بود.[۲۴]

سقف

مسجد دارای دو سقف بود، یکی در بالای آن دیگری قرار داشت. سقف زیرین به ارتفاع 23 ذراع(11/45متر) و سقف بالایی به ارتفاع 25 ذراع(12/45متر) بود.[۲۵][۲۶]

درها

مسجد دارای چهار باب اصلی: باب السلام، باب الرحمه در دیوار غربی و باب النسا، باب جبرئیل در دیوار شرقی بود.

درباره افزودن درهای جدید در منابع اختلاف نظر وجود دارد برخی افزودن 20 در را به ولید بن عبدالملک منسوب دانسته و برخی آن را متعلق به دوره عباسی می دانند. برخی نیز احتمال ساخته شدن دو در در دیوار شمالی واقع در چپ و راست محراب را به این دوره منتسب می کنند.[۲۷]

مقصوره

مقصوره‌ای ساخته شد که امام جماعت در آن نمازبگزارد.[۲۸]به نقل از منابع این مقصوره در اطراف چشمه مقابل محراب قرار داشت.[۲۹] مقصوره از چوب ساج ساخته [۳۰] و سقف آن با فسیفسا مزین شد. [۳۱] تعاریفی که از فسیفسا در منابع آمده چنین است: چیزی شبیه موزاییک با تکه های مرمر[۳۲]، نگین های طلا[۳۳]، کاشی معرق[۳۴]

این سقف مقابل محراب قرار داشت و از دیگر سقف های جناح جنوبی متمایز بود.[۳۵]

در مورد ارتفاع سقف مقصوره اقوال مختلفی وجود دارد برخی آن را 2 ذراع دانسته و برخی این اندازه را متعلق به سطح خود مقصوره ذکر کرده‌اند.[۳۶]

محراب

محراب مجوف در این دوره ایجاد شد. [۳۷]پیش از این محراب به نحوی که در دیوار کنده شده باشد وجود نداشت.[۳۸] طاق محراب دارای قوس هایی بود که از طلا پوشیده شده بود. [۳۹] [۴۰] زیر طاق محلی قرار داشت که پیامبر هنگام قیام از سجود بر آن تکیه می کرد. [۴۱] به نقل از منابع آینه ای مربعی شکل در وسط محراب قرار داشت که از آن عایشه دانسته شده بود. [۴۲]در سمت راست محراب دری قرار داشت که امام جماعت از آن وارد و خارج می شد. در سمت چپ نیز دری بود که با صفحه های آهن محکم شده بود. بین این دو در راهی مسطح قرار داشت.[۴۳][۴۴]

مأذنه

در این دوره مأذنه به شکل مجوف ساخته شد. در هر زوایه ای مأذنه ای ساخته شد با پایه 8 در 8 ذراع( در حدود 4در 4 متر). [۴۵]درباره ارتفاع مأذنه ها اقوال مختلفی بیان شده، برخی ارتفاع آن ها را 55 ذراع(27متر) یا 60 ذراع(30متر) [۴۶]و برخی با بیان جزییات بیشتر ارتفاع مأذنه های جنوب شرقی و شمال شرقی را 55 ذراع و مأذنه شمال غربی را 53 ذراع ذکر کرده اند. [۴۷]به نقل از منابع مأذنه واقع در زاویه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک[۴۸] به واسطه اینکه مشرف بر محل سکونتش بود از بین رفت.[۴۹]

پانویس

  1. مدینه منوره، ص 85
  2. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  3. مدینه منوره، ص 85
  4. مدینه منوره، ص 85
  5. مدینه منوره، ص 85-86
  6. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  7. وفاءالوفا، ج2، ص262-263
  8. وفاءالوفا، ج 2، ص 265
  9. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  10. مدینه منوره، ص 88
  11. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  12. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 42
  13. مدینه منوره، ص 93
  14. مدینه منوره، ص 88
  15. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  16. مدینه منوره، ص 86
  17. مدینه منوره 87
  18. مدینه منوره، ص 88
  19. مدینه منوره، ص 88
  20. مدینه منوره، ص 90
  21. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 43
  22. مدینه منوره، 90-91
  23. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص43
  24. مدینه منوره، ص 91
  25. مدینه منوره، ص 91
  26. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 42
  27. مدینه منوره، ص 91
  28. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 42
  29. مدینه منوره، ص 91
  30. مدینه منوره، ص 91
  31. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 42
  32. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 41
  33. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 42
  34. مدینه منوره، ص 90
  35. مدینه منوره، ص 91
  36. مدینه منوره، ص 91-92
  37. مدینه منوره، ص 93
  38. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 44
  39. مدینه منوره، ص 90، العقد، ج3، ص 365-366
  40. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 44
  41. مدینه منوره، ص 90، تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص44
  42. مدینه منوره، ص 90، العقد، ج3، ص 365-366
  43. مدینه منوره، ص 90، العقد، ج3، ص 365-366
  44. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 44، بحوث تاریخیه، ص 38-39
  45. مدینه منوره، ص 93
  46. مدینه منوره، ص 92
  47. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 44
  48. مدینه منوره، ص 92
  49. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبویدر طول تاریخ، ص 44

منابع

  • العقد، ابن عبد ربه، قاهره، 1293ه.ق
  • بحوث تاریخیه: عماره المسجد النبوی الشریف، محمد حمزه اسماعیل الحداد، 1419ه.ق- 1999
  • تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر
  • مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372
  • وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001