اراک (درخت)
اَراک، از درختان محدوده حرم مکّی است که از چوب آن به عنوان مسواک استفاده می‌شود. درخت اراک خواص درمانی و کاربردهای دیگری هم دارد. در روایات به مسواک‌زدن با چوب اراک سفارش شده است. برطبق حدیثی نخستین بار پیامبر(ص) به توصیه جبرئیل با آن مسواک زد و مردم را به مسواک‌زدن با آن سفارش کرد. امام رضا(ع) چوب اراک را بهترین چوب برای مسواک دانسته است.
به فتوای فقیهان شیعه و اهل سنت قطع‌کردن درخت اراک در محدوده حرم، برای محرم و غیرمحرم حرام است و بر کسی که آن را قطع کند، واجب است کفاره بپردازد. برطبق حدیثی از امام صادق(ع) کسی که این درخت را در محدوده حرم قطع کند باید به قیمت آن صدقه پرداخت کند.
درخت مسواک
«اَراک» نام درختی است[۱] که در عربی «شجر السِّواک»[۲] و در فارسی درخت مسواک خوانده می‌شود.[۳] این درخت در تقسیم‌بندی گیاهان از گروه «سالوادور» (Salvadoraceae) و نام علمی آن «سالوادورا پرسیکا» (salvadora Persica) است. درخت اراک همانند درخت انار با ارتفاع کم، برگ‌های پهن و همواره سبز، چوب سست و خاردار، گل‌های سفید یا سرخ رنگ، میوه خوشه‌ای مانند انگور و سبز رنگ و اندکی تلخ است که برخی آن را می‌خورند.[۴] در طب سنتی، از میوه و برگ این درخت برای درمان بسیاری از دردها بهره می‌بردند.[۵] از شاخه این درخت، چوب مسواک گرفته می‌شود.
رویشگاه
درخت اراک بیشتر در مناطق بیابانی می‌روید. آب و هوای گرم و استوایی، برای رشد این درخت مناسب است. از همین رو، در شماری از سرزمین‌های قاره آسیا مانند عربستان، یمن، هند، جنوب ایران (بندرعباس) و برخی نواحی آفریقا همچون مصر، شبه جزیره سینا و جنوب سودان یافت می‌شود.[۶] در روایتی، از یک درخت اراک در بقیع یاد شده که حضرت زهرا(س) در سایه آن می‌نشست و می‌گریست. چون این درخت را قطع کردند، حضرت علی(ع) برای ایشان سایبانی ساخت که به بیت الاحزان مشهور شد.[۷]
بسیاری از مفسران واژه «خَمْط» در آیه فَأَعرَضُوا فَأَرسَلنا عَلَیهِم سَیلَ العَرِمِ وَ بَدَّلناهُم بِجَنَّتَیهِم جَنَّتَینِ ذَواتَی أُکلٍ خَمطٍ وَ أَثلٍ وَ شَیءٍ مِن سِدرٍ قَلِیلٍ[۸] را به درخت اَراک یا میوه آن تفسیر کرده‌اند.[۹]
اسنحباب مسواک‌زدن با اراک
بر پایه روایات، افزون بر استحباب اصل مسواک[۱۰] به ویژه پیش از نماز[۱۱] که مورد اجماع فقیهان شیعه[۱۲] و اهل سنت[۱۳] است، به مسواک با چوب اراک سفارش شده است.[۱۴] از این رو، پیامبر اسلام(ص) به فرمان جبرئیل[۱۵] با چوب اراک مسواک می‌زد. بر پایه روایتی، وی مردم را به گرفتن چوب اراک برای مسواک فرمان داد.[۱۶] بر پایه روایت امام رضا(ع) نیز چوب درخت اَراک مرغوب‌ترین چیز برای مسواک است؛ زیرا اگر به‌اندازه باشد، دندان‌ها را جلا می‌دهد، بوی دهان را خوش و لثه را تقویت می‌کند و در برابر پوسیدگی، مفید است؛ اما کاربرد بیش از اندازه آن، دندان‌ها را نازک و بُن آن را سست می‌کند.[۱۷]
در طب النبی آمده است که اگر انسان از چوب اراک و خلال استفاده کند، از عذاب انبر برای دندان کشیدن در امان خواهد بود.[۱۸] بر پایه همین روایت‌ها، فقیهان به مسواک با چوب اراک سفارش کرده‌اند.[۱۹] پزشکان مسلمان مانند ابوریحان بیرونی و زهراوی، آن را برای کاربرد در دندان‌پزشکی مفید دانسته‌اند.[۲۰] از این رو، بسیاری از حاجیان به هنگام بازگشت از حج، دسته‌هایی از چوب اَراک را به منزله سوغات به سرزمین خود می‌برند.
خواص درمانی
پوسیدگی کمتر دندانِ مصرف‌کنندگان این چوب و رواج استفاده از آن در میان مردم بسیاری از کشورهای اسلامی به ویژه عربستان، گروهی از محقّقان را برانگیخته تا به بررسی خواص مواد مؤثر آن بپردازند.[۲۱] چوب اراک را در آزمایشگاه‌های اروپا به بررسی و آزمایش نهاده‌اند و خواص ضد میکروبی و ضد پلاک و مواد مؤثر آن مانند تری میتل آمین، املاح، تانن‌ها، ویتامین‌ها و فلوئور را در آن کشف کرده‌اند.[۲۲] در سوئیس، آلمان، پاکستان، عربستان و برخی کشورهای دیگر، از معجون آن خمیر دندان تهیه می‌کنند. در عربستان، پزشکی متخصص در بیماری لثه، از چوب اراک خمیر دندانی به نام «معجون اللثة و الاسنان» ساخته که به نام «فلورو سواک» «fluoroswak» در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد.[۲۳]
حرمت قطع اراک
افزون بر استحباب مسواک با چوب اراک، فقیهان به حرمت قطع درخت اراک همچون سایر درختان در محدوده حرم، فتوا داده‌اند. در این حکم، تفاوتی میان مُحرم و غیر محرم نیست.[۲۴] بر پایه روایتی از امام صادق(ع) اگر کسی درخت اراک را در حرم قطع کند، پرداخت قیمتش بر عهده او است.[۲۵] بر پایه روایتی دیگر از ایشان، کسی که درخت اراک را در مکه قطع کند، باید قیمت آن را صدقه بدهد.[۲۶]
به باور بسیاری از فقیهان شیعه[۲۷] و اهل سنت[۲۸] قطع درخت اراک در محدوده حرم کفاره دارد. بر پایه روایتی از امام صادق(ع) کفاره قطع درخت حرم، یک گاو است.[۲۹] ابن ادریس[۳۰] و برخی از فقیهان اهل سنت[۳۱] در وجوب کفاره قطع درخت در حرم تردید کرده‌اند. فقیهان شیعه چیدن میوه درخت اراک در حرم را جایز می‌دانند.[۳۲]
پانویس
- ↑ القاموس المحیط، ج۳، ص۲۹۲؛ مجمع البحرین، ج۱، ص۶۶، «اراک».
- ↑ العین، ج۵، ص۴۰۴؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸، «اراک».
- ↑ فرهنگ عمید، ص۷۲.
- ↑ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷؛ فرهنگ عمید، ص۷۲، «اراک».
- ↑ لسان العرب، ج۱۰، ص۳۸۸؛ لغت‌نامه، ج۱، ص۱۳۶۷، «اراک».
- ↑ گیاهان دارویی، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ جواهر التاریخ، ص۱۳۵؛ الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۲۶۹.
- ↑ سوره سبأ، آیه ۱۶.
- ↑ جامع البیان، ج۲۲، ص۹۹؛ التبیان، ج۸، ص۳۸۸؛ مجمع البیان، ج۸، ص۲۱۰.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۲، ص۶.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۲۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۵.
- ↑ الدروس، ج۱، ص۱۳۳؛ جامع المقاصد، ج۲، ص۴۲۸؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ الموسوعة الفقهیه، ج۴، ص۱۳۷.
- ↑ الکافی، ج۳، ص۲۳؛ ج۶، ص۴۹۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۵۳-۵۵؛ ج۴، ص۳۶۵؛ وسائل الشیعه، ج۲، ص۶-۲۷.
- ↑ مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ بحار الانوار، ج۷۳، ص۱۳۵؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۸-۳۶۹.
- ↑ مجمع الزوائد، ج۵، ص۶۲.
- ↑ بحار الانوار، ج۵۹، ص۳۱۷؛ مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۶۹.
- ↑ بحار الانوار، ج۵۹، ص۲۹۱.
- ↑ ذکری، ج۲، ص۱۸۱؛ الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۸؛ العروة الوثقی، ج۱، ص۳۶۸.
- ↑ بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.
- ↑ ماهنامه تغذیه، ش۸۱، بهمن۸۷.
- ↑ بهداشت دهان و دندان، ص۱۴۲.
- ↑ رساله نوین فقهی پزشکی، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۵-۴۲۶؛ الحدائق، ج۱۵، ص۵۲۸-۵۳۷.
- ↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۳؛ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۲۶.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۶؛ التهذیب، ج۵، ص۳۷۹.
- ↑ المبسوط، ج۱، ص۳۵۴؛ الخلاف، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸؛ المجموع، ج۷، ص۴۴۷.
- ↑ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴.
- ↑ السرائر، ج۱، ص۵۵۴؛ مختلف الشیعه، ج۴، ص۱۷۴؛ مدارک الاحکام، ج۸، ص۴۴۷.
- ↑ المغنی، ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۷۹.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اراک (۱).
- بحار الانوار: المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- بهداشت دهان و دندان در اسلام: علی رضا قنادی، خلاصه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران.
- التبیان: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت،دار احیاء التراث العربی.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- جامع المقاصد: الکرکی (درگذشت ۹۴۰ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۱ق.
- جواهر التاریخ: علی الکورانی، قم،دار الهدی للطباعة و النشر، ۱۴۲۵ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،دار احیاء التراث العربی.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- الخلاف: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- ذکری الشیعه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
- رساله نوین فقهی پزشکی: عبدالکریم بی‌آزار شیرازی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- الروضة البهیه: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
- السرائر: ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- الصحیح من سیرة النبی(ص): جعفر مرتضی العاملی، بیروت،دار السیره، ۱۴۱۴ق.
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- العین: خلیل فراهیدی، به کوشش مخزومی،دار الهجره، ۱۴۱۰ق.
- فرهنگ عمید: حسن عمید، تهران، نشر فرهنگ اندیشمندان، ۱۳۸۸ش.
- القاموس المحیط: محمد الفیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق)، بیروت، دار العلم.
- الکافی: الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- گیاهان دارویی: علی زرگر، دانشگاه تهران.
- لسان العرب: ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- لغت‌نامه دهخدا: علی اکبر دهخدا، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- المبسوط: السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع البحرین: الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- مجمع البیان: الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
- مجمع الزوائد: الهیثمی (درگذشت ۸۰۷ق)، بیروت،دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)،دار الفکر.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت ۱۰۰۹ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۰ق.
- مستدرک الوسائل: النوری (درگذشت ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت،دار الکتب العلمیه.
- مکارم الاخلاق: الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۲ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- الموسوعة الفقهیه: کویت، وزارة الاوقاف، ۱۴۱۰ق.
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.