بازسازی مسجدالنبی (دوره عثمانی)

بازسازی مسجدالنبی (دوره عثمانی)، با تسلط عثمانیان بر ممالیک و در اختیارگرفتن حرمین مورد توجه سلاطین عثمانی قرار گرفت.

از مهمترین اصلاحاتی که در مسجدالنبی در دروه عثمانی رخ داد می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:

تجدید مناره شمال شرقی و شهرت یافتن به مناره سلیمانیه،ایجاد محراب حنفی موسوم به محراب سلیمانی، در دوره سلیمان قانونی

بازسازی روضه شریفه در دوره مراد سوم

ایجاد مقصوره در جهت جنوبی مسجد، در دوره احمد اول

بازسازی باب السلام، در دوره محمد چهارم

بازسازی محراب عثمانی در دوره عبدالحمید اول

بازسازی باب جبرئیل در دوره سلیم سوم

بازسازی گنبد بالای قبر و رنگ‌آمیزی آن با رنگ سبز در دوره محمود دوم

توسعه مسجد، ایجاد باب مجیدی، بازسازی مناره خشبیه و تغییر نام آن به مناره مجیدیه در دوره عبدالمجید اول

ایجاد مدخل مقابل باب السلام در دوره عبدالعزیز

سلیمان قانونی (926-974ه/1520-1566م)

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (سلیمان قانونی)

اولین بازسازی دوره عثمانی در زمان سلیمان قانونی صورت گرفت. مهمترین اقدامات این دوره بدین شرح است:

• بازسازی باب الرحمه و باب النسا
• تخریب مناره سنجاریه و بازسازی و تجدید آن با مناره ملقب به سلیمانیه
• مرمت گنبد روی قبر و ایجاد چندین گنبد در سقف قسمت غربی
• قرارگرفتن نماد هلالی بر روی مناره‌ها، گنبد و منبر
• بازسازی دیوار غربی
• ایجاد محراب حنفی موسوم به محراب سلیمانی

سلیم بن سلیمان (82-974ه/74-1566م)

در زمان سلیم، برخی از اقدامات اصلاحی پدرش سلیمان قانونی تکمیل شد. چنان‌چه از وجود اسم او در داخل غرب منبر، مشهود است، مرمت سقف‌ها دراین زمان در دستور کار قرار داشته‌است.

مراد سوم ( 1003-982ه/95-1574م)

در دوره مراد سوم و در سال 995ه.ق دیوار جنوبی بازسازی شد.

در سال 998ه.ق منبری مرمری و نوساز در مسجد قرارگرفت.

در سال 999ه.ق روضه شریفه بازسازی شد.

احمد اول (26-1021ه/17-1603م)

در دوره احمد اول و در سال 1026ه.ق در جهت جنوبی مسجد مقصوره‌ای قرارگرفت.

همچنین لوحی نقره‌ای به مسجد اهدا شد.

مراد چهارم (1032-1049ه/1623-1640م)

در این دوره، سقف مسجد در کنار صحن نیاز به تعمیر پیداکرد.

بنابراین سه رواق برای سایبان در سمت قبله، آن‌جا که در کنار صحن بود، اضافه شد.

این سقف پس از پایان تعمیرات مرتفع‌تر از سقف مسجد در زمان قایتبای، سلیمان قانونی و مراد سوم بود.

مسئول این تعمیرات والی مصر بود و کارگران مورد نیاز را از مصر به مدینه اعزام کرد.

محمد چهارم (1058-1099ه/1648-1687م)

در این دوره، برخی قسمت‌های حرم نبوی ترمیم شد.

همچنین مناره باب السلام که در سال 706ه.ق بنا شده بود، به علت فرسودگی در این دوره بازسازی شد.

احمد پاشا، والی مصر مسئول این اقدامات شد و مصالح و نقدینگی مورد نیاز را تأمین نمود.

مصطفی دوم (15-1106ه/1703-1695م)

در این دوره و در سال 111ه.ق منطقه روضه شریفه بازسازی شد.

همچنین اصلاحاتی در سقف و سایر نقاط مسجد انجام گرفت.

احمد سوم (1115-1143ه/1703-1730م)

در این دوره و در سال 1133ه.ق، سقف سایبان غربی بازسازی شد.

به‌طوری‌که 12 ستون آن در حال نابودی بود و بازسازی را ملزم کرده‌بود.

غرفه نبوی نیز در این زمان مرمت شد.

محمود اول (68-1143ه/54-1703م)

در این دوره و در سال 1149ه.ق در جهت جنوبی رواقی به مسجد اضافه شد.

عثمان سوم (71-1168ه/57-1754م)

در این دوره و در سال 1170ه.ق اصلاحاتی در سقف مسجد انجام گرفت.

عبدالحمید اول (1203-1183ه/89-1774م)

در این دوره، اصلاحات زیادی در مسجد انجام گرفت:

• زمین مسجد از باب السلام تا مأذنه جنوب شرقی(رئیسیه)، با مرمر مفروش شد.
• در سال 1198ه.ق ستون‌های صف اول داخل روضه نیز با مرمر تزیین شد.
• محراب عثمانی که دچار ریختگی شده‌بود، ترمیم شد. در انجام این کار سعی شد کتیبه‌هایی که در دوران مختلف در محراب نصب شده بود سالم مانده و برجای خود بماند.
• در این دوره باب الرحمه و باب جبرئیل نیز تجدید بنا شدند.

سلیم سوم (1203-1222ه/1789-1807م)

در این دوره، اصلاحاتی در سرستون‌ها انجام گرفت.

سلیمان سوم قصیده‌ای به ترکی در مدح پیامبر سروده بود و فرمان داد تا این قصیده بالای ستون‌ها نوشته‌شود.

در سال 1212ه.ق باب جبرئیل بازسازی شد.

در سال 1215ه.ق خلل‌هایی که بر سقف‌های مسجد، دیوارها و مأذنه‌ها ایجاد شده بود، ترمیم شد.

محمود دوم (1223-1255ه/1808-1839م)

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (محمود دوم عثمانی)

در این دوره تعداد رواق‌ها به 10 عدد افزایش یافت(تعداد رواق دوره قایتبای هفت رواق بود).

گنبد بالای قبر در این دوره بازسازی شد. گنبد دوره قایتبای دچار فرسودگی شده‌بود. این گنبد تخریب و از نو با سرب ساخته و با رنگ سبز رنگ‌آمیزی شد.

روی سقف گنبدهای کوچکی قرار گرفت.

صحن با شن مفروش و گنبدی برای حفظ ذخایر در وسط صحن ساخته شد که به آن قبه الذخائر گفته می‌شد.

درها همان درهای اصلی(باب السلام، باب الرحمه، باب النسا، باب جبرئیل) بود و وجوه باب السلام با مرمر و کاشی پوشانده‌شد.

عبدالمجید اول (1255-1277ه/1839-1861م)

نوشتار اصلی: بازسازی مسجدالنبی (عبدالمجید اول)

بزرگترین اصلاحات مسجدالنبی در دوران عثمانی در زمان عبدالمجید اول روی داد.

مهمترین اقدامات این دوره که 12 سال به‌طول انجامید بدین شرح است:

• ایجاد رواقی در جناح شرقی که مختص زنان بود و نرده‌ای در اطراف آن کشیده شده بود.
• ایجاد باب مجیدی(باب توسل) در قسمت توسعه یافته شمالی
• ایجاد دو ایوان در قسمت شمالی توسعه یافته
• مناره شمال غربی تخریب و پس از بازسازی مناره مجیدیه نام گرفت
• محراب‌های سه‌گانه(محراب پیامبر، محراب سلیمانی و محراب عثمانی) طلاکاری شد و آیات قرآن بر آن نگاشته شد.
• در بازسازی این دوره سنگ مورد نیاز از منطقه آبارعلی در وادی عقیق تأمین شد.
• در این دوره، از پرچینی در صحن نامبرده شده تحت عنوان حدیقه السیده فاطمه، که حاوی درختان نخل بود.

عبدالعزیز (1277-1293ه/1861-1876م)

در این دوره، مقابل باب السلام مدخلی ایجاد شد:

• ایوان این مدخل، با طاقی نعلی شکل، به روبرو گشوده می‌شد.
• دوطرف شمال و جنوب این مدخل با کاشی‌هایی با نقوش گیاهی و به رنگ آبی آراسته بود.
• گنبدی بر این مدخل قرارگرفت.
• بر بالای دیوار آن نیز نقوش گیاهی منحنی شکل وجود داشت.

عبدالحمید ثانی (1293-1327ه/1876-1909م)

در این دوره، پوشش دیوارهای داخلی باب السلام تکمیل شد.

بر سنگ‌های پایین، نقوش گل‌های سرخ و آبی و ساقه‌ای سبزرنگ بر صفحه‌ای سفید وجود داشت.

جستارهای وابسته

مسجدالنبی، بازسازی مسجدالنبی (محمود دوم عثمانی)، بازسازی مسجدالنبی (سلیمان قانونی)، بازسازی مسجدالنبی (عبدالمجید اول)

منابع

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372