مناره رئیسیه

مناره رئیسیه، مناره اصلی مسجدالنبی است که در سمت جنوب شرقی و کنار گنبدخضرا قرار گرفته‌است.

مناره رئیسیه

اطلاعات اوليه
مکان	مسجدالنبی
جنبه دینی
وابسته به دین/مذهب	اسلام
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	خلافت ولیدبن عبدالملک
بنیانگذار	عمربن عبدالعزیز
رویدادها	آتش گرفتن بر اثر برخورد صاعقه در سال 886قمری
بازسازی کنندگان	بیبرس، قایتبای
وضعیت فعلی
ارتفاع	59/76

مسجدالنبی در زمان پیامبر مناره نداشت. اولین مناره‌ها در زمان ولیدبن عبدالملک و والی وی در مدینه یعنی عمربن عبدالعزیز ساخته شد. او در هر گوشه ای مناره ای بنا نهاد. این مناره‌ها در جهات جنوب شرق، شمال غرب، شمال شرق و جنوب غربی بود. منابع از تخریب مناره جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک خبر داده‌اند. مابقی مناره‌ها در دوره‌های بعد تجدید شد.

مناره جنوب شرقی یعنی رئیسیه، پس از آتش سوزی اول در مسجد، مابین سال های 654 و 706قمری بازسازی شد. در زمان بیبرس نیز این مناره نوسازی شد.

اما بازسازی اصلی این مناره در زمان قایتبای و پس از آتش سوزی دوم رخ داد. در این زمان مناره سه بار بازسازی شد و آخرین بازسازی در سال 891-892 قمری انجام شد. این مناره همان است که اکنون در مسجدالنبی قرار دارد.

ساخت شاکله اصلی مناره رئیسیه

مناره رئیسیه، نخستین بار در زمان ولیدبن عبدالملک و توسط والی وی در مدینه عمربن عبدالعزیز، به صورت مجوف(گود و میان تهی)، در ضلع جنوب شرقی مسجد ساخته شد. در این زمان، ابعاد مناره با پایه های 8در 8 ذراع (حدود4در 4متر) و ارتفاع 55ذراع(27 متر) بود.

این مناره پس از اولین آتش سوزی مسجد مابین سال‌های654تا 706 قمری بازسازی شد. در دوره بیبرس نیز این مناره نوسازی شد.

اما ساخت شاکله آن به دوران پس از آتش سوزی دوم مسجد بازمی‌گردد. در رمضان سال 886ه.ق مناره جنوب شرقی (رئیسیه) بر اثر اصابت صاعقه آتش گرفت و در اثر آن تمام مسجد دچار حریق شد. بر اثر این آتش سوزی، منبر، مقصوره، اکثر طاق‌های مسجد، ستون‌ها از بین رفت. ثلث مناره اصلی نیز ویران شد و در آستانه فروپاشی قرارداشت. بنا بر نقل منابع، هیچ چیز جز گنبد داخلی روی قبر نبوی سالم نماند.

مناره جنوب شرقی در بازسازی اول دوره قایتبای قبل از حریق دوم که طی سال‌های (879تا 881 ه.ق) انجام شد، 77 ذراع(38/35متر) ارتفاع یافت. اما پس از حریق دوم و بازسازی مجدد ارتفاع آن به 100 ذراع(بیش از 50 متر) رسید. همچنین برای مناره رئیسیه، در دیوار غربی دری قرار داده شد. این در قبل از آن در دیوار شمالی قرار داشت. پس از این بازسازی ،دوباره گنبد بالای مقبره نبوی و مناره جنوب شرقی دچار فرسودگی شد. بنابراین مناره تخریب و پی آن با بازالت ریخته شد، این همان مناره فعلی است. ارتفاع آن این بار به 120 ذراع(59/76متر) رسید.گنبد نیز منهدم و دوباره ساخته شد. این اعمال در در سال 92-891ه.ق انجام شد. ناظر این اقدامات شاهین جمالی بود. همچنین در جوار گنبدها و مناره جنوب شرقی(رئیسیه)، چشمه‌ای(دریچه) به منظور نوردهی و تهویه ساخته شد.

شاخصه معماری مناره ها در دوره قایتبای

در مناره قایتبای، مظاهر معماری مملوکی بحری و جرکسی و نیز بخشی از شاخصه‌های معماری ایوبی قابل مشاهده‌است.

مناره از چهار طبقه تشکیل شده، طبقه زیرین دارای قطع مربع و مرتفع است که به سه ردیف مقرنس ختم می‌شود و بالای آن شرفه‌ای وجود دارد. در قسمت زیرین چهار شرفه کوچک قراردارد که واقع بر مقرنس‌هاست. مأذنه دارای درهایی است که طاق آن‌ها مانند طاق پنجره‌های مأذنه‌های مملوکی است. این پنجره‌ها از خارج در طاق‌نماهایی با طاق مثلث شکل قراردارد که دور این طاق‌نماها را «جِفت» متقاطعی فراگرفته است که در بالای طاق به شکل دایره درآمده و سپس در اطراف بدنه مأذنه ادامه دارد.

طبقه دوم هشت ضلعی و کم ارتفاع است. در وسط با جناغی‌های به رنگ سفید و سرخ مزین شده بود.

این جزء به سه ردیف مقرنس که بالای آن شرفه قراردارد ختم می‌شود.

طبقه سوم، بالای جزء مذکور، قرارداشت. این طبقه با مقطع دایره‌ای بود که نسبت به طبقه دوم ارتفاع کمتری داشت. این طبقه نیزبه سه ردیف مقرنس متنهی می‌شد که حامل شرفه آخر بود.

مأذنه به سپری منتهی می‌شود که بالای آن کلاه خودی قراردارد و بر سر آن فانوسی واقع شده است. کلاه خود بالای سپر از مشخصات معماری ایوبی است.

اصول این نوع معماری در مأذنه مصری دیده می‌شود.

قرارگرفتن نشان هلال روی مناره رئیسیه

در دوره سلیمان قانونی ،هلال‌های طلایی بر منبر، گنبد روی قبر و مأذنه‌های چهارگانه قرار گرفت.

جستارهای وابسته

• مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی
• بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)
• بازسازی مسجدالنبی (دوره عباسی)
• بازسازی مسجدالنبی(ممالیک بحری)
• بازسازی مسجدالنبی (سلیمان قانونی)

منابع

تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ'، ناجی محمدحسن عبدالقادر الانصاری، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مشعر، 1378

مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه: صدیقه وسمقی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372