وادی محسر
وادی مُحَسِّر منطقه‌ای است میان مزدلفه و منا که حاجیان از آن می‌گذرند. فقیهان مسلمان درباره اینکه این منطقه جزئی از منا یا منطقه‌ای مستقل است اختلاف‌نظر دارند؛ اما همه قربانی کردن را که باید در منا صورت گیرد، در این منطقه نیز صحیح می‌دانند.
از جمله احکام وادی محسر آن است که قبل از طلوع آفتاب نباید از آن عبور کرد. این حکم ویژه کسانی است که صبح روز عید قربان، می‌خواهند برای رفتن به منا، مشعرالحرام (مزدلفه) را به سوی منا ترک کنند. همچنین هنگام عبور از این منطقه، مستحب است حج‌گزار با حالت دویدن مسیر را طی کند.
موقعیت جغرافیایی ویرایش
وادی محسر، منطقه‌ای است میان مزدلفه و منا که حاجیان از آن می‌گذرند و در این قسمت، تابلوهایی وجود دارد که حدود محسر را نشان می‌دهد.[۱] فاصله این وادی تا مسجد الحرام ۱۱ کیلومتر است.[نیازمند منبع]
بنابر نظر فقیهان شیعه[۲] و اهل سنّت،[۳] وادی محسّر بیرون از منا و نیز بیرون از مزدلفه است و معتقدند این سه منقطه به ترتیب و بدون فاصله پشت‌سرهم قرار دارند: «منا»، «محسر» و «مزدلفه»؛ مثلًا می‌گویند: محسّر، بیرون از منا و چسبیده به آن است[۴] یا می‌نویسند: محسّر میان منا و مزدلفه قرار گرفته است.[۵]
عده‌ای از فقیهان شیعه[۶] و سنی[۷] نیز با پیروی از برخی روایات، وادی محسّر را بخشی از منا دانسته‌اند.
رود محسر و وادی آن ویرایش
محسر رود کوچکی است که از سمتِ شرقی کوه ثَبیر در شرق مکه سرازیر می‌شود و به وادی عُرَنه (یکی از دره‌های مکه، بین مزدلفه و صحرای عرفات) می‌ریزد. هنگامی که از میان منا و مزدلفه می‌گذرد، به صورت مرز و فاصله‌ای میان آن دو قرار می‌گیرد و به سوی جنوب می‌رود. طول رود محسر، 3812 متر بوده و نقطه پایان آن، مأزمین (دو کوهی که در مسیر حجّاج از مزدلفه به منا قرار دارد) است.[۸]
این رودخانه در پایان سرزمین مزدلفه، باریک می‌شود و عرض آن به 50 متر می‌رسد و تا مسافتی در حدود 4372 متر، یعنی تا «العلمین» که مرز حرم از سمت عرفه است امتداد پیدا می‌کند.[۹]
علت نامگذاری ویرایش
محسّر از ریشه «حَسَرَ» و به معنای خسته شدن و از پا افتادن است.[۱۰] گفته شده علت نامگذاری آن به وادی محسّر آن است که وقتی ابرهه و لشکرش برای نابودی کعبه آمدند، هنگامی که به این رودخانه رسیدند، با سنگریزه‌های «سجیل» از پای درآمدند. ابرهه یاران خود را از پیروزی ناامید ساخت و آنان به خاطر از دست رفتن پیروزی، حسرت خوردند.[۱۱]
نام‌های دیگر ویرایش
دیگر نام‌های وادی محسر عبارت است از: مُهَلِّل (زیرا وقتى مردم به این وادى میرسند، شتاب می‌گیرند)،[۱۲] بَطْن محسر[۱۳] و وادی النار. مردم مکّه، آن را به نام وادی النار می‌خوانند[۱۴] و گفته‌اند علت این نامگذاری آن است که مردی از اهل مکّه برای شکار به آنجا رفته بود که آتشی از آسمان آمد و او را سوزانید.[۱۵]
احکام و آداب محسر ویرایش
در کتاب‌های فقهی احکامی برای وادی محسر نوشته شده است:
- قبل از طلوع آفتاب نباید از این وادی عبور کرد و وارد منا شد؛ زیرا توقف در مشعر، بین فجر و طلوع آفتاب است.[۱۶] این حکم، برای کسانی است که در صبح روز عید قربان، می‌خواهند برای افاضه به منا، مشعرالحرام (مزدلفه) را به سوی منا ترک کنند. آنان می‌توانند تا نزدیکی وادی محسّر بیایند و آنجا توقف کنند و با طلوع خورشید وارد محسر شوند و از آن بگذرند و به منا بروند.[۱۷]
- اگر محرم قبل از طلوع آفتاب از محسر بگذرد، گناه کرده؛ اما کفاره بر او واجب نیست.[۱۸]
- به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، هنگام عبور از محسر، مستحب است انسان، با حالت دویدن، مسیر را طی کند و پیامبر(ص) و صحابه نیز چنین می‌کرده‌اند.[۱۹]
- مقدار دویدن در محسر، صدگام است[۲۰] و گفته شده هنگام دویدن این دعا خوانده شود: «الّلهم سلّم عهدی واقبل توبتی و أجب دعوتی و اخلفنی فیمن ترکت بعدی.»[۲۱] همچنین. مستحب است حج‌گزار در حال عبور از وادی محسر پیوسته تلبیه بگوید.[۲۲]
- توقف در وادی محسّر جز در صورت ضرورت جایز نیست.[۲۳]
- بنابر نظر اهل‌سنت، مستحب است سنگریزه‌هایِ مورد نیاز برای رمی جمرات را از اینجا جمع کرد.[۲۴]
قربانی کردن در وادی محسر ویرایش
از سال 1400 قمری (۱۳۵۹ش) قربانگاه‌هایی در وادی محسر ساخته شد که حاجیان می‌توانستند در آنجا قربانی کنند. این قربانگاه‌ها تا حدود سال ۱۴۲۶ قمری (۸۳-۸۴ش) برپا بودند.[۲۵] وجود قربانگاه در محسر پرسش‌هایی را درباره حکم فقهی قربانی کردن خارج از منا مطرح کرد.[۲۵] فتوای مراجع کنونی شیعه آن است که در صورت عدم امکان ذبح در منا، در وادی محسّر نیز قربانی صحیح است.[۲۶] از نظر اهل سنّت، قربانی کردن در تمام درّه‌های مکّه درست است.[۲۷]
پانویس ویرایش
- ↑ معجم معالم مکّه، ص۲۴۸؛ أودیة مکّة، ص۲۸، ۸۶، ۱۱۵.
- ↑ الحدائق الناضرة، ج۱۷، ص۴؛ مناسک حج، ص۲۱۳.
- ↑ المغنى، ج۳، ص۳۷۶ و ۳۸۰؛ معجم الحج والعمرة، ص۷۱۸-۷۱۹.
- ↑ کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، ص506؛ معجم معالم الحجاز، ج8، ص40، 42؛ معجم‌البلدان، ج5، ص62؛ معجم الحج والعمرة، ص۷۱۸.
- ↑ معجم‌الحجاز، ج8، ص40؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101.
- ↑ الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة، ج1، ص234؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220.
- ↑ شفاءالغرام، ج1، ص498، به نقل از محب طبرى، القِرى؛ صحیح مسلم، کتاب حج، ج3، ص104، حدیث 1282؛ المغنى، ج3، ص444؛ شوکانى، نیل‌الاوطار، ج5، ص62.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۵۳.
- ↑ مرآةالحرمین، ج1، ص339-341.
- ↑ مجمع‌البحرین، مادّه «حسر».
- ↑ اودیة مکّة، ص86؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص101؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ النهایة فى غریب الحدیث، مادّه« حبس»؛ اودیة مکّة، ص86؛ فضائل مکّة و حرمة البیت الحرام، ص197؛ السیرة النبویة، ج1، ص44، 46؛المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44.
- ↑ اخبار مکّه، ج2، ص93.
- ↑ تاج‌العروس، ص3، 140؛ الصحاح، ج2، ص630؛ منتهى الأرب، مادّه« حسر».
- ↑ اخبار مکة، ج2، ص93؛ شفاءالغرام، ج1، ص499؛ معجم معالم مکّه، ص249؛ ملئ‌العیبة، ج5، ص102.
- ↑ ملئ‌العیبة، ج5، ص102؛ المقدّمة فى علوم الحدیث، ص44؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.
- ↑ مناسک نوین، ص۲۱۰.
- ↑ وسیله(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص441؛ الغنیة(الینابیع الفقهیه)، ج8، ص410؛ المقنعة، ص417؛ المبسوط، ج1، ص368؛ الشرائع، ج1، ص258؛ جامع‌المقاصد، ج3، ص220؛ اللمعة الدمشقیة، ج2، ص272؛ آراء المراجع فى الحج، ص338.
- ↑ مناسک نوین، ص۲۱۰.
- ↑ معجم الحج والعمرة، ص۷۱۸؛ شفاءالغرام، ج2، ص93؛ المعجم، ج4، ص119، به نقل از نووى، الایضاح و المحب الطبرى، القرى و المطالع؛ اخبار مکّة، ج2، ص93؛ وسائل‌الشیعة، ج10، ص46؛ مستدرک‌الوسائل، ج10، ص54؛ الروضة البهیّة، کتاب الحج، اعمال الوقوفین.
- ↑ وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.
- ↑ وسائل‌الشیعة، ج10، ص47، حدیث 1 و 2؛ جواهرالکلام، ج19، ص102.
- ↑ المغنى، ج3، ص444.
- ↑ اودیة مکّة، ص86؛ الحاشیة على شرح المنهج، ج2، ص463.
- ↑ صحیح مسلم، ج3، ص 104؛ السنن، ج5، ص258؛ فضائل مکه و حرمة البیت الحرام، ص169.
- ↑ ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ «تحولات قربانی در حج از نگاه فقه و تاریخ (با تأکید بر وضع فعلی قربانی)»، ص۸۳-۸۴.
- ↑ آراء المراجع فی الحج، ص358. همچنین نگاه کنید به: فتوای مراجع درباب قربانی مسئله شماره 1078
- ↑ السنن الکبری، ج5، ص122.
منابع ویرایش
- آراء المراجع فى الحج: علی افتخاری، دارالقرآن الکریم، قم ۱۴۱۲ق/۱۳۷۱ش.
- أدب الطلب و منتهى‌الأرب: محمد بن علی شوکانی، به تحقیق: سریحی، عبدالله یحیی، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۹ق.
- أودیة مکّة المکرمة: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دار مکّه للنشر و التوزيع، ۱۴۰۵ق.
- اخبار مکة: محمد بن عبدالله ازرقی، به تحقیق: رشدی صالح ملحس، بیروت، دار الأندلس، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- اخبار مکه: محمد بن عبدالله ازرقی، به تحقیق: رشدی صالح ملحس، بیروت، دار الأندلس، ۱۴۱۶ق.
- الحاشیة على شرح المنهج: سلیمان الجمل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- تاج‌العروس: محمد مرتضی زبیدی، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۱۳۰۶ق.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه: اصغر قائدان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۶ش.
- «تحولات قربانی در حج از نگاه فقه و تاریخ (با تأکید بر وضع فعلی قربانی)»، محمدسعيد نجاتی و علی شمس، پژوهشنامه حج و زيارت سال چهارم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
- جامع المقاصد في شرح القواعد: محقق کرکی، قم، مؤسسة آل البیت، ۱۴۰۸ق.
- جواهرالکلام: محمدحسن نجفی، بیروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۳۶۲ش.
- الروضة البهیة فى شرح اللمعة الدمشقیة: شهید ثانی، تهران، چاپ اسلامیة، بی‌تا.
- السنن الکبرى: احمد بن علی نسائی، به تحقیق: احمد شمس‌الدین، عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت، دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، 1411ق.
- السیرة النبویة: عبد الملک بن هشام ابن‌هشام، به تألیف ابراهیم ابیاری، مصطفی سقا و عبد الحفیظ شبلی، بی‌جا، دار المعرفة، بی‌تا.
- شفاءالغرام بأخبار البلد الحرام: محمد بن احمد فاسی، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۵ه/۱۹۸۵م.
- الصحاح: اسماعيل بن حماد الجوهری، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۳۷۶ه/۱۹۵۶م.
- صحیح مسلم: مسلم بن حجاج، به تحقیق: احمد عمر هاشم و موسی شاهین لاشین، بیروت، مؤسسة عزالدین، ۱۴۰۷ق.
- فضائل مکّة و حرمة البیت الحرام: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دارمکّة، ۱۴۱۰ه/۱۹۸۵م.
- کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة: ابراهيم بن اسحاق الحربی، تحقیق حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۱ه/۱۹۸۱م.
- مجمع البحرین: فخرالدین بن محمد طریحی، به تحقیق احمد حسینی اشکوری، بی‌جا، مکتبة المرتضوية، 1362ش.
- مرآة الحرمين: ابراهیم رفعت پاشا، بی‌جا، مطبعة دارالکتب المصریة، 1344ق.
- مستدرك الوسائل: حسین نوری، بیروت، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۲۹ق.
- معجم‌البلدان: یاقوت حموی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
- معجم معالم الحجاز: عاتق بن غیث بلادی، بیروت، مؤسسة الريان للطباعة و النشر و التوزیع، 1431ق/2010م.
- معجم معالم مکّه: عاتق بن غیث بلادی، مکه، دار مکّه للنشر و التوزيع، 1403ق/ 1983م.
- معجم معالم مکّه: عاتق بن غیث بلادی، مکّة المکرّمة، دار مکّه، ۱۴۰۳ه/۱۹۸۳م.
- معجم الحج والعمرة المستخرج من الموسوعه الفقهیه الکویتیه، صباح حمید اسماعیل، اربیل، مکتبه صلاح الدین، چاپ اول، ۲۰۱۷م.
- المغنى: عبدالله بن احمد ابن‌قدامه، ریاض، دار عالم الکتب، ۱۴۱۷ق.
- المقدّمة فى علوم الحدیث: عثمان بن عبد الرحمن ابن‌صلاح، به تألیف صلاح محمد عویضه، بیروت، دار الکتب العلمية، 1416ق/ 1995م.
- ملئ العیبة بما جمع بطول الغیبة: محمد بن عمر فهری، با تصحيح و تنظيم محمد حبیب ابن‌خوجه، بیروت، دارالغرب الاسلامى، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- مناسک نوین: مصطفی آخوندی و عبدالرحمان انصاری، تهران، محراب قلم، ۱۳۹۰ش.
- النهایة فى غریب الحدیث و الأثر: مبارک بن محمد ابن‌اثیر، با تصحيح و تنظيم طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قم اسماعیلیان، ۱۳۷۶ش.
- نیل‌الاوطار: شوکانی، دارالجیل، بیروت (افست از روی چاپ دارالحدیث- قاهره)، بی‌تا.
- وسائل الشيعة: محمد بن حسن حر عاملى، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- وسیله الی نيل الفضيلة: ابن‌حمزه طوسی، به تحقیق: محمد حسون و محمود مرعشی، قم، تابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی(ره)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.