قبر حضرت خدیجه
قبر حضرت خدیجه، آرامگاه خَدیجه دختر خُوَیلَد و همسر حضرت محمد(ص) است و در قبرستان ابوطالب واقع در مکه قرار دارد.
برخی از منابع مانند ابن بطوطه و شهید اول محل قبر خدیجه را مکانی مشهور و در نزدیکی قبر عبدالمطلب و ابوطالب ذکر کرده اند این در حالیست که مرجانی مکان قبر را بر پایه خوابی، در همان قبرستان ولی در کنار قبر عیاض بن فیض عنوان کرده است. بنابر این گزارش برخی مولفان اهل سنت در تعیین محل قبر حضرت خدیجه تشکیک کرده اند.
قبر حضرت خدیجه از جمله قبوری بود که مورد توجه بوده و شیعه و سنی به زیارت آن می رفتند. ازاین رو صندوق چوبی برروی قبر ساخته شده بود. در سال 950قمری حاکم عثمانی مصر بارگاهی از سنگ برای قبر ساخت و آن را با پارچه مزین کرد و خادمی برای آن قراردارد.
در سفرنامه های حج دوره قاجار نیز اشاراتی به قبر حضرت خدیجه شده است، از سنگ‌کاری و کاشی‌کاری فاخر این بقعه تا مورد اقبال بودن آن از سوی شیعه و سنی.
بقعه‌ای که برای قبر ساخته شده بود در 1218 قمری با تسلط وهابیان بر مکه تخریب شد اما مجدد به دست عثمانیان بازسازی شد. در نهایت با تشکیل حکومت آل سعود، این بقعه همراه با سایر بقعه ها در سال 1343قمری تخریب شد. بعدتر بخش قدیمی و جدید قبرستان معلاة با دیواری جدا شد تا زائرین نتوانند قبور خاندان و صحابه پیامبر را رویت کنند. امروزه زائرین تنها در روزها و ساعاتی اجازه دارند از پشت نرده‌های فلزی، بخش قدیمی را زیارت کنند.
مکان قبر
بنابر نظر ابن‌بطوطه (م. ۷۷۹ق)[۱] و شهید اول (م. ۷۸۶ق)[۲] قبر خدیجه(س) در جنة المعلاة که به آن قبرستان ابوطالب نیز گویند، بوده و آن را از قبرهای معروف این قبرستان دانسته‌اند. همچنین منابع از وجود قبر خدیجه در نزدیکی محل دفن عبدالمطلب، ابوطالب و آمنه بنت وهب، مادر پیامبر، خبر داده‌اند.[۳]
این در حالیست که عبدالملک مرجانی، تاریخ‌نگار قرن هشتم قمری، با اشاره به خواب یک شخص، می‌نویسد قبر خدیجه در کنار قبر فضیل بن عیاض در قبرستان ابوطالب است؛ اما درباره شخصی که این خواب را دیده چیزی نمی‌گوید.[۴] برخی از مؤلفان اهل سنت در سده‌های بعد نیز با اعتماد به این گزارش، در تعیین محل قبر خدیجه شک کرده‌اند.[۵]
اما برخی با توجه به نامعلوم بودن نام کسی که قبر خدیجه را شناسایی کرده، جایگاه خدیجه نزد مسلمانان و سنتِ زیارت قبور نزد اهل مکه و حاجیان که برگرفته از سیره پیامبر(ص) بود، در صحت گزارش مرجانی تردید کرده‌اند.[نیازمند منبع] همچنین نه تنها در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر با مرجانی چنین گزارشی نیامده، بلکه معاصران وی از معروف بودن قبر خدیجه سخن گفته‌اند.[۶]
قرارگرفتن گنبد و ضریح بر قبر
یکی از بناهای ساخته شده در قبرستان ابوطالب، گنبد و بارگاهی بود که بر قبر خدیجه(س) قرار داشت. مرجانی در سال ۷۲۹ق سنگی با عبارت «ان هذا قبر السیدة خدیجه» دیده است.[۷] بعدها صندوقی چوبی بر روی قبر او ساخته شد.
در سال ۹۵۰ق محمد بن سلیمان از صاحب منصبان مصر در حکومت داود پاشا والی مصر، بر روی قبر، بارگاه و گنبدی از سنگ شُمیسی ساخت. بر روی قبر نیز صندوقی تازه گذاشت و پارچه‌ای فاخر بر روی آن قرار داد و برای بارگاه خادمی مشخص کرد.[۸]
این بارگاه پس از تخریب بدست آل سعود، در سال۱۲۴۲ق تجدید بنا شد[۹] و تا سده چهاردهم قمری باقی ماند. گزارش‌ها از ارسال پارچه‌هایی از سوی حاکمان عثمانی مصر، برای استفاده بر روی صندوق این بارگاه و نیز قبر منسوب به آمنه در دهه ۱۲۶۰ق حکایت دارند.[۱۰]
اشاره سفرنامه‌نویسان به گنبد آرامگاه
در سفرنامه‌های دوره قاجاری نیز گزارش‌هایی از بارگاه و ضریح خدیجه ارائه شده است:[۱۱]
- نویسنده‌ای ناشناس، در سال 1299ق از وجود بقعه برای قبر حضرت خدیجه اشاره کرده و این مقبره را به همراه مقبره حضرت آمنه از مکان‌های زیارتی اهل سنت در قبرستان ابوطالب ذکر کرده‌است.[۱۲]
- میرزا محمد حسین فراهانی در سفر حج خود به سال ۱۳۰۲ق از وجود ضریح چوبی در این بارگاه و نیز پارچه مخمل گلابتون دوزی شده بر قبر سخن گفته و به حضور متولی و خادم و نیز زیارتنامه‌خوان برای این بارگاه اشاره کرده است.[۱۳]
- ابراهیم رفعت پاشا نیز از وجود گنبد بلندی بر روی قبر حضرت خدیجه در سال 1318ق خبر داده و تصویر آن را در کتابش به چاپ رسانده است.[۱۴]
- سید فخرالدین جزائری در سال 1330ق[۱۵] و نیز سیداحمد هدایتی در سال 1338ق از وجود کاشی‌های زیبا روی بقعه حضرت خدیجه خبر داده‌اند.[۱۶]
تخریب ضریح
با تسلط وهابیت بر مکه و پایه‌گذاری نخستین دولت سعودی، همه بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة، در روز چهارشنبه ۲۹ ربیع الثانی ۱۲۱۸ق. ویران شد و قبرهای این قبرستان با زمین هم‌سطح شد.[۱۷] پس از انقراض این دولت بدست نیروهای عثمانی، بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد؛ ولی این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ق؛ و بدنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب شد.[۱۸]
عدم امکان زیارت قبر حضرت خدیجه در زمان حاضر
قبرستان ابوطالب به دو ناحیه مجزای شمالی و جنوبی[یادداشت ۱] تقسیم شده است. این دو بخش با دیواری بلند و میله‌های فلزی از هم جدا شده است تا مانع دیده شدن قبر خدیجه، قبرهای بنی‌هاشم و اجداد حضرت محمد(ص) و تبرک‌جویی حاجیان و زائران شود.[۱۹]
حاجیان و زائران تنها در روزها و ساعاتی از هفته، اجازه دارند با ورود به قسمت جدید قبرستان، از پشت نرده‌های فلزیِ بخش قدیمی، به زیارت قبور خاندان و صحابه پیامبر(ص) بپردازند. در زمان بسته بودن درهای قبرستان نیز، زائران از روی پل حجون که از روی قبرستان عبور می‌کند، قبور را زیارت می‌کردند.[نیازمند منبع]
پانویس
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص381.
- ↑ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.
- ↑ خانه و مقبره حضرت خدیجه، ص 272-273
- ↑ بهجة النفوس، ج2، ص1016
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص376.
- ↑ نک: رحله ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص468.
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص646.
- ↑ تحصیل المرام، ج2، ص647؛ افادة الانام، ج2، ص150.
- ↑ افادة الانام، ج2، ص151.
- ↑ افادة الانام، ج2، ص170.
- ↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص206؛ سفرنامه میرزا داوود، ص144.
- ↑ سفرنامه‌های حج قاجار، ج4، ص 775
- ↑ سفرنامه فراهانی، ص202.
- ↑ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ج1، ص 30
- ↑ سفرنامه‌های حج قاجار، ج8، ص 207
- ↑ سفرنامه های حج قاجار، ج8، ص 667-668
- ↑ منائح الکرم، ج4، ص422؛ کشف الارتیاب، ص27.
- ↑ نک: افادة الانام، ج2، ص151.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ص113.
- ↑ قدیمی و جدید
منابع
- افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
- بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
- الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، شهید اول، قم، موسسه النشر الاسلامیه لتابعه لجماعه المدرسین، چاپ دوم، 1417ق
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و مکه و الحرم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
- رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار فی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
- سفرنامه فرهاد میرزا (ه‍دای‍ه ال‍س‍ب‍ی‍ل و ک‍ف‍ای‍ه ال‍دل‍ی‍ل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش.
- سفرنامه های حج قاجار(پنجاه سفرنامه)، رسول جعفریان، 8 جلد، تهران، نشرعلم، چاپ اول، 1389ش.
- سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف (۱۳۲۷ق)، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی (قرن ۱۴)، به کوشش گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
- کشف الارتیاب، سید محسن الامین (۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
- مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
- منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
- منزل و مقبره حضرت خدیجه علیها السلام براساس سفرنامه های حج، محمدرضا خادمیان، همایش صدف کوثر، دوره اول، 1395/10/2، ص 267تا 275