مصحف ابی بن کعب
مصحف ابی بن کعب نسخه‌ای از قرآن کریم بود که ابی بن کعب، صحابی پیامبر(ص) گردآوری کرده بود. این مصحف تفاوت‌هایی با قرآنی که بعدا در عصر عثمان یکسان‌سازی شد داشت. این تفاوت‌ها شامل تعداد سوره‌ها و تفاوت برخی واژگان بود.
ویژگی‌های مصحف ابی بن کعب
بنابر گزارش‌های تاریخی قرآنی که ابی بن کعب جمع‌آوری کرده بوده ویژگی‌های زیر را داشت:
- مصحف وی دارای ۱۱۵ سوره بود و ترتیب سوره‌های آن با مصحف ابن مسعود هماهنگ بود، جز این که سوره انفال را پیش از سوره توبه نوشته بود.[۱]
- در مصحف او، دو سوره به نام‌های حفد و خلع بود[۲] که دعای قنوت‌اند و ظاهراً به اشتباه در میان سوره‌های قرآنی ثبت شده بودند.
- میان سوره‌های فیل و قریش، «بسم الله الرحمن الرحیم» نیامده بود و گویا این دو یک سوره فرض شده بودند.[۳] البته روایت‌های اهل بیت(ع) نیز به این حقیقت اشاره دارد[۴]، اگر چه در مصحف باید با بسم الله بیاید.
- ابتدای سوره زمر در این مصحف با «حم» شروع می‌شد؛ یعنی حوامیم هشت سوره بود.[۵]
- همچنین برخی کلمات به مترادف‌های آن‌ها تبدیل شده بودند؛ مثلاً آیه {قَالُوا یا وَیلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَرقَدِنَا} (یس/۳۶، ۵۲) به صورت «من هبنا من مرقدنا» یا آیه {کلَّمَا أَضَاءَ لَهُم مَشَوا فِیهِ} (بقره/۲، ۲۰) به صورت «مروا فیه» یا «سعوا فیه» آمده بود.[۶]
سرگذشت مصحف ابی بن کعب
ابن ندیم به گزارش از فضل بن شاذان، سابقه رواج مصحف ابی را در روستایی در بصره به نام قریة الانصار می‌داند که محمد بن عبدالملک انصاری آن را که از پدرانشان روایت می‌کردند، ارائه نمود.[۷] بر پایه برخی گزارش‌ها، در رویداد همسان‌سازی مصحف‌ها در زمان عثمان، مصحف ابی بن کعب منبع اصلی کار زید بن ثابت بود.[۸] سپس این مصحف مانند سایر مصحف‌ها به استثنای مصحف ابن مسعود، پس از همسان‌سازی مصحف‌ها، سوزانده شد یا نوشته‌هایش با آب و سرکه جوشانده و محو گشت.[۹]