اثارة الترغیب و التشویق

إثارة الترغیب والتشویق الی المساجد الثلاثة والبیت العتیق کتابی است نوشته شمس الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (م ۸۲۷ق) در بیان فضیلت‌ها، مناسک و آداب زیارت مکه، مدینه و بیت المقدس.

اثارة الترغیب و التشویق

پدید آورندگان
نویسنده	شمس الدین خوارزمی
تصحیح	سید حسن کسروی
محتوا
موضوع	بیان فضیلت‌ها، مناسک و آداب زیارت مکه، مدینه و بیت المقدس
زبان	عربی
نشر
تعداد صفحات	۴۴۸ صفحه
قطع	وزیری
ناشر	دارالکتب العلمیه
محل نشر	بیروت
تاریخ نشر	۱۴۲۰ق

درباره نویسنده

نوشتار اصلی: شمس الدین خوارزمی

خوارزمی از دانشوران حنفی است که در فقه و نحو به فضیلت از او یاد شده است. از زمان ولادت او گزارشی در دست نیست؛ ولی با توجه به این که فاسی وفات وی را در حدود ۶۰ سالگی دانسته و سال وفات او ۸۲۷ق. است، می‌توان زمان تولدش را در حدود سال ۷۶۷ق. تخمین زد. علت انتساب او به خوارزم و نیز محل تولدش معلوم نیست؛ ولی روشن است که در مکه اقامت داشته است.

خوارزمی علوم عربی را از پدر همسرش، شمس‌الدین معروف به مُعید، فراگرفت و سال‌های بسیار به نیابت از او و پسرش، شهاب‌الدین احمد، به امامت مقام حنفی در مسجدالحرام مشغول بود. او برای کسب درآمد مدتی به هند مسافرت کرد و سپس به مکه بازگشت. از کارهای او در مکه، ترسیم نقشه مسجدالحرام و کعبه و راهنمایی زائران هندی و دیگران با این نقشه‌ها بوده است.

عاتق بن غیث بلادی ضمن بیان سرگذشت محمد بن محمود خوارزمی (م.۸۱۳ق.) یاد کرده که به ظاهر شرح حال وی با محمد بن اسحاق خوارزمی که معاصر او بوده و شرح حال آن دو با هم بسیار مشابهت دارد، اشتباه شده و می‌توان این شرح حال را به هر دو نسبت داد.

تنها اثر بر جای مانده از خوارزمی إثارة الترغیب است و کتابی در مناسک نیز به او نسبت داده‌اند که اکنون اثری از آن نیست. خوارزمی در روش و محتوای کتاب، به اخبار مکه ازرقی نظر داشته و کار او همانند آن اثر است، با این تفاوت که مباحث تاریخی کتاب ازرقی را فرونهاده و بیشتر به مباحثی درباره فضیلت‌های حج و عمره و امور مربوط بدان پرداخته است. او به وضعیت و اطلاعات مکه در زمان خود هیچ اشاره‌ای ندارد، مگر در مواردی اندک؛ مانند نشان دادن جای قبر افرادی در قبرستان مکه (معلات) در آن زمان. (ص۲۵۳) او بر پایه سنت رایج نویسندگان درباره مکه و مدینه، به موضوعاتی همچون اندازه و مساحت جای‌ها و اماکن حج و حرم (برای نمونه: ۲۳۹-۲۴۱، ۳۳۶، ۳۶۲) و پیشینه‌ای مختصر از این جای‌ها (برای نمونه: ص۳۰۱-۳۰۴) نیز پرداخته است.

تغییر نام کتاب توسط مصحح

از این کتاب در همه منابع با نام اثارة الترغیب والتشویق الی المساجد الثلاثة والبیت العتیق یاد شده است؛ ولی مصحح در نسخه چاپی نام کتاب را بدین صورت تغییر داده است: اثارة الترغیب و التشویق الی تاریخ المساجد الثلاثة و البیت العتیق. وی علت این کار را تشابه نام کتاب با کتاب جمال الدین محمد بن محب الدین طبری با عنوان التشویق الی البیت العتیق در عین تفاوت موضوع دو کتاب دانسته است؛ زیرا موضوع این کتاب، تاریخ مساجد سه‌گانه و موضوع کتاب طبری، فقه حج است. همان ‌سان که از نام اثر پیداست، خوارزمی این کتاب را برای تشویق و ترغیب مردم به حج و زیارت و در پاسخ به نیاز حج‌گزاران و زائران نگاشته است. (ص۲۲، «مقدمه مؤلف»)

مقایسه با کتاب زبدة الاعمال

پیش از خوارزمی، سعد الله بن عمر بن علی اسفراینی مکی (م.۷۸۶ق.) کتاب زبدة الاعمال و خلاصة الافعال را نگاشته که بخش نخست آن تلخیصی از اخبار مکه ازرقی است و اثارة الترغیب به لحاظ ساختار، محتوا، منبع و انگیزه نگارش بسیار همانند این اثر است. هر دو کتاب افزون بر پرداختن به فضیلت‌های حج و حرم، بابی را به فضیلت مدینه و حرم نبوی اختصاص داده‌اند و در عناوین و شمار فصل‌های هر باب تقریباً یکسان‌اند؛ با این تفاوت که خوارزمی دو باب دیگر در فضیلت بیت المقدس و زیارت قبر حضرت ابراهیم(ع) افزوده است.

منابع کتاب

خوارزمی افزون بر استفاده از اخبار مکه ازرقی (برای نمونه: ص۱۱۰، ۲۳۶، ۲۳۹) به دیگر منابع معتبر اهل سنت در تاریخ و حدیث همچون صحاح سته به ویژه صحیح بخاری (برای نمونه: ۳۱۴، ۳۵۳، ۳۷۲) و صحیح مسلم (برای نمونه: ص۶۶، ۳۷۶،۳۱۶) و هدایة السالک الی المذاهب الاربعة فی المناسک نوشته عزالدین بن جماعه کنانی (م.۷۶۷ق.) استناد کرده است. (برای نمونه: ص۱۶۷،۲۴۰) او در بخش فضیلت‌های مدینه بیشتر از ابن نجار (م.۶۳۴ق.) (برای نمونه: ص۳۶۵-۳۶۶، ۳۷۳، ۳۹۰)، ابن زباله (م.۱۹۹ق.) (برای نمونه: ص۳۳۶، ۳۶۴، ۳۷۳، ۳۹۰) و مطری (م.۷۴۱ق.) (برای نمونه: ۳۶۹، ۳۷۳-۳۷۴) که هر یک صاحب اثری مستقل درباره مدینه‌اند، گزارش کرده است.

استفاده از آیات، روایات و منابع تفسیری

روایت‌های نبوی بخش عمده کتاب را تشکیل می‌دهند. خوارزمی برای اختصار، این روایت‌ها را بدون سلسله اسناد راویان آورده است. اثارة الترغیب مشتمل بر حدیث‌های ضعیف بسیار است و روایت‌های متعدد از کعب الأحبار (برای نمونه: ص۳۰، ۳۱۲، ۴۲۴) و وهب بن منبّه (برای نمونه: ص۸۸، ۱۶۵، ۳۱۹) در این کتاب به چشم می‌خورند. نویسنده در خاتمه کتاب، علت گزارش این‌گونه حدیث‌ها را جواز عمل به روایت‌های ضعیف در آداب و سنن دانسته و سخن بعضی از دانشوران را در این زمینه آورده است. (ص۴۴۰-۴۴۱)

آیات قرآنی و آرای مفسران و منابع تفسیری همچون تفسیر ابن عباس (برای نمونه: ص۱۲۵) بخش عمده کتاب را به خود اختصاص داده‌اند. خوارزمی آیات مرتبط با موضوعات را بیان کرده و ذیل آن‌ها به تفسیر و گاه یادکرد سبب نزول (برای نمونه: ص۳۴) پرداخته است. او سخنان بسیاری از مفسران را بیان کرده و گاه یکی را برگزیده است. (برای نمونه: ص۳۸)

گرایش صوفیانه نویسنده در محتوای کتاب

یادکرد حکایت صوفیان، عارفان و صالحان در فصل‌هایی جداگانه (تمام فصل ۴۱) یا ضمن مباحث (برای نمونه: ص۱۲۹)، گزارش اشعار مرتبط با موضوعات (ص۹۵، ۱۸۷، ۲۰۷، ۲۷۸)، بیان اسرار معنوی حج (ص۱۸۴-۱۹۰) و سرّ سعی میان صفا و مروه (۲۷۸-۲۹۱) نشان از گرایش صوفیانه و عارفانه خوارزمی دارند. او روایت‌ها و سخنان درباره محل دفن و شبانه به خاک سپرده شدن حضرت فاطمه زهرا(س) را یاد کرده است. (ص۳۵۷) وی افزون بر بیان احکام وآداب در ضمن مباحث (برای نمونه: ص۱۵۳) فصلی خاص را به آداب حج از خروج از خانه تا پایان مناسک و بازگشت به وطن (ص۲۵۸-۲۷۷) و فصلی را به آداب زیارت حرم نبوی از هنگام ورود به این شهر (ص۳۴۲-۳۴۸) اختصاص داده است. او این کتاب را برای عموم زائران از همه مذاهب نگاشته و از این رو، در بیان احکام افزون بر رأی مذهب خود، به اختلافات مذاهب همچون شافعی (برای نمونه: ص۱۴۹، ۱۵۳، ۲۸۴، ۲۸۹)، مالکی (برای نمونه: ص۱۸۱، ۲۷۱، ۲۷۷) و حنبلی (برای نمونه: ص۱۸۱، ۲۸۲، ۳۷۸) و گاه بررسی و نقد سخنان دانشوران مذاهب پرداخته است. (برای نمونه: ص۱۸۱)

دسته‌بندی

دسته‌بندی و تبویب مطالب از نقاط قوت اثارة الترغیب است و کتاب از نظمی درخور بهره دارد. نویسنده نخست عناوین بخش‌های کتاب را برگزیده و سپس برای هر عنوان فصل‌هایی گشوده و ذیل هر فصل، آیات، روایت‌ها و سخنان متناسب با آن را بیان کرده است. با توجه به این که اثارة الترغیب از کتب «فضایل» به شمار می‌آید، نویسنده در چهار بخش به فضیلت‌های اماکن مساجد سه‌گانه و قبر حضرت ابراهیم(ع) پرداخته که منظور از فضیلت گاه ثواب زیارت و گاه ارزش و برتری آن‌جای‌هاست. محمد بن احمد زَمْلَکانی به سال ۸۳۱ق. خلاصه‌ای از این کتاب را نگاشته که به گزارش زِرِکْلی، به چاپ رسیده و نسخه خطی آن در استانبول موجود است.

چاپ‌ها

سید حسن کسروی اثارة الترغیب را با استفاده از نسخه خطی کتابخانه الازهریه قاهره تصحیح کرده و در انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت به سال ۱۴۲۰ق. در ۴۴۸ صفحه و قطع وزیری به چاپ رسانده است. تصحیح دیگر کتاب از مصطفی محمد حسین الذهبی است. او کتاب را به سال ۱۴۱۸ق. با استفاده از همان نسخه الازهریه تصحیح و بسیاری از اسرائیلیات و حدیث‌های ضعیف را حذف کرده و در انتشارات مکتبة نزار مصطفی الباز در دو جلد و ۵۰۰ صفحه به چاپ رسانده است. نیز رساله‌ای از ابن تیمیه به نام زیارة بیت المقدس بر آن افزوده و علت این افزایش را رواج بعضی عقاید باطل درباره بیت المقدس در میان اهل سنت، همچون وقوف عصر عرفه در آن‌جا و طواف بر صخره شمرده و اثارة الترغیب را مشتمل بر برخی از آن عقاید دانسته است. او در مقدمه‌اش سخنان برخی از دانشوران را در برائت از طواف بر صخره یا سایر بدعت‌ها بیان و کتاب‌هایی را در این موضوع معرفی کرده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ اثارة الترغیب و التشویق].

• اتحاف الوری باخبار ام القری: عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش شلتوت و دیگران، مکه، دار احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۴ق
• إثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق: محمد بن اسحاق الخوارزمی (م.۸۲۷ق.)، به کوشش کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
• الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۰م
• بُغیة الوُعاة: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار الفکر، ۱۳۹۹ق
• تاریخ الادب العربی: بروکلمان (م.۱۳۷۵ق.)، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق
• الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی
• العقد الثمین: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به کوشش محمد حامد، بیروت، الرساله، ۱۴۰۶ق
• کشف الظنون: حاجی خلیفه (م.۱۰۶۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۸ق
• المدینة المنورة فی مئة مخطوط: به کوشش عمار منلا، السعودیه، مرکز دراسات المدینة المنوره، ۱۴۲۰ق
• معجم المؤلفین: عمر کحاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی
• نشر الریاحین: عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۱۴ق.