مسجد ابوبکر(خندق)

مسجد ابوبکر(خندق)، یکی از مساجد فتح است که در منطقه خندق واقع شده است.

مسجد ابوبکر در منطقه خندق

اطلاعات اوليه
مکان	مدینه، منطقه خندق
مسیریابی در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=24.477361177066964,39.59467081469443","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0628\u0648\u0628\u06a9\u0631 \u062f\u0631 \u0645\u0646\u0637\u0642\u0647 \u062e\u0646\u062f\u0642\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0628\u0648\u0628\u06a9\u0631 \u062f\u0631 \u0645\u0646\u0637\u0642\u0647 \u062e\u0646\u062f\u0642\n","link":"","lat":24.477361177066964,"lon":39.59467081469443,"icon":""}],"imageoverlays":null}

به نقل از منابع در زمان جنگ احزاب هریک بزرگان در گوشه‌ای از منطقه خندق و دامنه کوه سَلع نماز برگزارکرده‌اند که بعدها به یاد آن‌ها مساجدی در این مناطق ساخته شده‌است. مسجد ابوبکر نیز از جمله این مساجد است که به اسم ابوبکر بنا شده است.

درباره وجود مسجد ابوبکر در این منطقه، منابع گزارش‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند. برخی تنها به وجود چهار مسجد در این منطقه بدون نام و تعیین محل پرداخته، برخی نیز اشاره‌ای به آن نکرده‌اند. برخی منابع مانند مطری از وجود مسجدی در کنار مسجد سلمان و علی نام می‌برد که در زمان وی مخروبه‌ای از آن باقی بوده است. از میان منابع سمهودی تحقیق بیشتری درباره وجود مسجد ابوبکر انجام داده‌است. او با استناد به سخنان مطری و یافتن تشابهاتی بین آثار مخروبه به‌جا مانده از مسجد مخروبه‌ای که مطری به آن اشاره کرده بود و مسجد فتح و نیز اقبال مردم به این مکان برای نماز و تبرک، مکان این مخروبه‌ها را مسجد ابوبکر معرفی می‌کند.

نکته‌ای که درباره مسجد ابوبکر در خندق مورد بحث قرار گرفته، جابجا شدن نام آن با مسجد امام علی است.

منابع معاصر به این مسأله پرداخته و آن را تأیید می‌کنند. از جمله لمعی مصطفی از مورخان معاصر در تحقیقی با مقایسه نقشه شهر مدینه در سال 1974م و نیز یافته‌های سمهودی از موقعیت مسجد ابوبکر بر این امر صحه می‌گذارد. او همچنین به نوشته عباسی مورخ قرن دهم نیز اشاره می‌کند که به وجود مسجدی با نام ابوبکر در همان موقعیتی که سمهودی ذکر کرده بود، پرداخته است. و در نهایت به جابجایی نام مساجد ابوبکر و علی(ع) تأکید می‌کند و مکان مسجد ابوبکر را در آخرین نقطه جنوبی منطقه مساجد فتح، بالای تپه ذکر می‌کند که برای رفتن به آن باید پلکانی را طی نمود.

حال آن‌که آن‌چه امروزه از آن با نام مسجد ابوبکر یاد می‌شود در وسط خیابان قراردارد.

مسجد ابوبکر یکی از مساجد فتح

در شمال غربی مدینه در دامنه غربی کوه سَلْع، تعدادی مسجد وجود دارد که آن‌ها را مساجد فتح یا مساجد خندق می‌نامند. این کوه مشرف بر خندقی بوده است که مسلمانان در جنگ احزاب در شمال مدینه حفر کردند.

وجه تسمیه

در زمان جنگ احزاب، فرماندهان و بزرگان سپاه در چند نقطه و دامنۀ كوه سَلع مستقر و يا به روايت ديگر در آن مكان‌ها نماز مى‌گزاردند. بعدها به ياد این بزرگان، مساجدى در آن‌جا ساختند كه به نام هريك از آن صحابه معروف شد.

گزارش‌های تاریخی از مسجد ابوبکر

ابن شَبّه، تاریخ‌نگار قرن سوم قمری، از وجود مساجدی در منطقه خندق، بدون ذکر نام و تعیین مکان مشخص نام برده است. اما منابعِ پس از آن، نام چهار مسجد با نام های فتح، سلمان، علی و ابوبکر را ذکر کرده اند.ابن جُبَیر (540-614ق)، جهانگرد اهل اندلس، در خلال زیارت خود از مدینه در سال 580ق/1184م از سه مسجد به نام‌های فتح، سلمان فارسی، علی یاد می‌کند. ابن نجار نیز به وجود سه مسجد به جز مسجد فتح در این اشاره می‌کند و ذکر می‌کند تنها دو مسجد آباد هستند و یک مسجد تخریب و آجرهای آن را برده‌اند. محمدبن احمد مَطَری، تاریخ‌نگار قرن هشتم قمری، هم در گزارش خود به سه مسجد علاوه بر مسجد فتح اشاره کرده و مسجدی که در جنوب مسجد فتح واقع شده را مسجد علی و دومین مسجد که شمال آن قرار دارد را مسجد سلمان ذکر می‌کند. مطری همچنین از مسجد سومی نیز یاد می‌کند که تخریب شده‌است.

سمهودی نیز مطالب مطری درباره مساجد حول مسجد فتح را تکرار کرده و عنوان می‌کند مسجد سومی که تخریب شده، مسجد ابوبکر بوده‌است.

جابجا شدن نام مسجد ابوبکر با مسجد امام علی

آن چنان که برخی از محققان نوشته‌اند در سال های اخیر، نام مسجد ابوبکر و علی(ع)، جابجا شده است. به این ترتیب که مسجد ابوبکر که در اصل مسجد امام علی بوده، در خیابان قرار گرفته و مسجد امام علی که در اصل مسجد ابوبکر است در بالای تپه قرار دارد.

لمعی مصطفی از مورخان معاصر، در تحقیقی با مقایسه نقشه مدینه در سال 1947م و منابع قدیمتر از جمله سمهودی و نیز عباسی در قرن دهم هجری که خبر از ساخت مسجد در محل مخروبه‌هایی که سمهودی به آن اشاره کرده،می‌دهد؛ بر جابجا شدن نام مساجد ابوبکر و علی در دوران معاصر تأکید می‌کند.

منابع قبل از سمهودی تنها به وجود مسجد ابوبکر، بدون تعیین موقعیت آن اشاره کرده‌اند. سمهودی در گزارش خود، موقعیت مسجد ابوبکر را در سمت جنوب مسجد علی می‌داند. او با استناد به گفته مطری، که از تخریب مسجد ابوبکر سخن گفته بود، در تحقیقات خود به خرابه‌ها و ستون‌هایی در جنوب مسجد امام علی برمی‌خورد و با توجه به شباهت سبک معماری ستون مذکور به معماری ستون مسجد فتح، که عمربن عبدالعزیز بنا نهاده بود، و نیز تبرک جستن و نمازگزاردن مردم در این مکان، که آن را منسوب به ابوبکر می‌دانستند، این موقعیت مکانی را مسجد ابوبکر می‌داند.

براین اساس، مسجد ابوبکر، در آخرین نقطه جنوبی منطقه مساجد فتح، در زمینی مرتفع واقع شده‌است که برای رسیدن به آن باید پلکانی را طی کرد.

منابع

• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، مشعر

• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، مشعر

• التعریف بما أنست الهجره من معالم دارالهجره، جمال‌الدین محمدبن احمد مطری،دراسه و التحقیق،أ.د.سلیمان الرحیلی، الریاض،1426ه

• المدینه المنوره تطورها العمرانی و تراثها المعماری، صالح لمعی مصطفی، بیروت، دارالنهضه العربیه، 1981م

• وفاءالوفابأخباردارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق و تقدیم الدکتور قاسم سامرائی،ج3،المؤسسه الفرقان للتراث الاسلامیه، الطبعه الاولی، 1422ه-2001م