مسجد شجره (مدینه)
مسجد شَجَره در مدینه و یکی از میقات‌های پنج‌گانه است. این مکان، میقات مردم مدینه و کسانی است که از مدینه به مکه می‌روند. گفته شده پیامبر اسلام(ص) وقتی برای حج‌گزارى عازم مکه بود، از این مکان احرام می‌بست. ذُو الْحُلَیفة، مسجد میقات و اَبیار علی، از دیگر نام‌های این مسجد است.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| مکان | ذوالحلیفه در نزدیکی مدینه |
| کاربری | مسجد، میقات احرام |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
| احکام | اهل مدینه از این مکان احرام می‌بندند. |
|
| |
به گفته تاریخ‌نگاران، مسجد شجره در زمان خلافت عمر بن خطاب ساخته شده و تاکنون چندین بار ویران و بازسازی شده است. امروزه مسجد شجره به فاصله سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده که ضمن توسعه گسترده، امکانات رفاهی گوناگونی مانند حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ، رستوران و بازارچه به آن افزوده شده است.
موقعیت جغرافیایی
مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه[۱] و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.[۲] پیامبر اسلام برای انجام حج و عمره، از این مسجد احرام می‌بست.[۱] امام علی(ع) در این مکان، آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه به مشرکان ابلاغ کرد.[۳]
بنابر گزارشی، مسجد دیگری با همین نام در مکه وجود دارد که در شمار کهن‌ترین مساجد آن شهر است.[۴]
تاریخ بنای مسجد
بنابر روایتی از کتاب صحیح بخاری، بنای مسجد، در زمان خلافت عمر بن خطاب بوده است.[۵] برخی تاریخ‌نگاران نیز بر اساس احادیث و مستنداتی از ابن عمر، انس بن مالک و امام صادق(ع)، از بنا و نمای ساختمان مسجد در ده‌های نخستینِ هجری قمری حکایت کرده‌اند.[۶]
بازسازی در قرن نهم قمری
بنابر گزارش سمهودی (مورخ و درگذشته 911ق.) دیوارهای مسجد، بر اساس بنای قدیمی آن، در سال 861ق. بازسازی شده و مساحت آن از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب، حدود 48 متر مربع بوده است.[۷]
بازسازی در قرن چهارده قمری
اين مسجد در اواخر قرن ۱۱ هجری قمری،[۸] ویران شد و مسلمانى از هندوستان، در اوایل قرن 14 هجری قمری، با اجازه دولت عثمانی، آن را بازسازی کرد.[۹] عیاشی در گزارشی از نخستین سفرش در سال 1353ق. درباره اين مسجد، می‌نویسد: «بنایی مستطیل‌شکل که از خشت و گل و سقفی با چوب درخت خرما و برگ ساخته شده بود که مورد توجه مسئولان وقت قرار گرفت و گسترش یافت؛ به‌گونه‌ای که زائران و حجاج و حتی ساکنان مدینه، به شکوه و عظمت آن نظاره می‌کردند.» [۱۰]
آخرین بازسازی
اين مسجد، در دوران پادشاهی عبدالعزيز بازسازى[۱۱] و برای آن، مأذنه (مناره) ساخته شد.[۱۲] ملک فهد نیز حدود نود هزار متر مربع به مسجد و امکانات جانبی آن مانند پارکینگ، اختصاص داد؛ به گونه‌اى که مساحت مسجد - بدون احتساب مساحت امکانات جانبى - حدود ۲۶ هزار متر مربع شده است.[۱۳]
موقعیت کنونی مسجد
امروزه مسجد شجره، به فاصله حدود سه کیلومتری مدینه، در مجاورت بزرگراه مدینه - مکه واقع شده است.[۱۴] شکل هندسی مسجد مربع و داری چهار ضلع به مساحت 27000 متر مربع مى‌باشد و گنجایش 5000 نمازگزار را دارد. مساحت کل مسجد با اطراف آن، حدود 290.000 متر مربع، گزارش شده است.[۱۵] همچنین در توسعه اخیر، امکانات رفاهی گوناگونی مانند: حمام، سرویس بهداشتی، پارکینگ (برای خودرهای سبک و سنگین)، رستوران و بازارچه، برای رفاه حاجيان در نظر گرفته شده که هزینه‌‌ی این امکانات 200.000.000 ریال سعودی، گزارش شده است.[۱۶]
نام‌ها
- مسجد شجره: در این مکان، درختی وجود داشت که پیامبر زیر سایه آن استراحت می‌کرد، نماز می‌خواند و احرام می‌بست. پس از آنکه در این مکان مسجدی بنا شد،[۱۷] نام آن را به دلیل وجود آن درخت، مسجد شجره (درخت) نامیدند.[۱۸] برخی از فقيهان مانند شیخ مفید، سید مرتضی و ابوالصلاح حلبی، هنگام نام بردن از میقات‌ها، نام مسجد شجره را ذکر نموده‌اند.[۱۹]
- ذُو الْحُلَیفة: «حلیفه»، نام آبی است که در آنجا قرار داشته است.[۲۰] به اعتقاد برخی از فقيهان مانند ابن ادریس، شیخ صدوق و شیخ طوسی «ذُوالْحُلَیفة» همان مسجد شجره است.[۲۱]
- مسجد میقات: این مکان، یکی از میقات‌هایی است که حاجیان در آنجا احرام می‌بندند و به همین جهت، به مسجد میقات مشهور شده است.[۲۰]
- اَبیار علی: برخی این نام را به «امام علی(ع)» و برخی دیگر آن را به «علی بن دينار» نسبت داده‌اند. او در سال 1998م، در این میقات حاضر شد و چاه‌هایی را برای حاجيان حفر کرد. برخی دیگر نیز این نام را به افراد دیگرى، نسبت داده‌اند.[۲۲]
میقات حج
به گزارش برخی تاریخ نویسان، پیامبر اسلام(ص) وقتی برای انجام فريضه حج عازم مکه بود، از این مکان، محرم و عازم مکه می‌شد.[۱۷]
میقات اهل مدینه
بنابر روایات فقهی، مسجد شجره از میقات‌هاى حج است.[۲۳] همچنين فقيهان، مسجد شجره را از میقات‌های پنج‌گانه حج شمرده و معتقدند: برخی عمره‌گزاران تمتّع و مفرده باید از این مکان مُحرِم شوند.[۲۴] به گفته برخی، میقاتِ مردمِ مدینه و کسانی که از اين شهر به مکه می‌روند، مسجد شجره است.[۲۵]
در اين‌باره، پرسشی مطرح مى‌شود: کسانى که از مدینه به زیارت مسجدالحرام می‌روند، می‌توانند از جُحفِه (میقاتی که در راه مدینه به مکه قرار دارد و بنابر روایات، میقات اهل شام دانسته شده است) محرم شوند؟ و در مسجد شجره محرم نشوند؟!
در پاسخ گفته شده: بنابر نظر مشهور فقيهان شيعه، جایز نیست مردم مدینه بدون احرام از میقات مسجد شجره حرکت کنند و به میقاتی دیگر مانند حُجفه بروند و در آنجا محرم شوند؛[۲۶] تنها براى معذوران (ناتوان یا بیمار)، محرم شدن از جحفه، جايز است.[۲۷] همچنین گفته شده: این حکم درباره افرادی است که از مدینه به ذوالحلیفه بروند و بدون احرام از آنجا عبور کنند و به جحفه برسند؛ اما اگر از ذوالحلیفه عبور نکنند و از راه دیگری خارج شوند و به میقاتِ دیگرى بروند،[یادداشت ۱] عملشان اشکالی ندارد؛ زیرا عبور از میقات، عرفاً بر آن صدق نمی‌کند.[۲۸]
محل دقیق میقات
ذوالحلیفه، نام منطقه وسیعی بوده که مسجد شجره در آن قرار داشته است.[۲۹] در روایات، گاهی «مسجد شجره» محل میقات حج اهل مدینه دانسته شده و گاهی تعبیر «شجره» یا «ذوالحلیفه» به کار رفته است.[۳۰] درباره لزوم احرام در داخل مسجد، دو ديدگاه وجود دارد: گروهی، محرم شدن را تنها در داخل مسجد شجره صحیح می‌دانند و گروهی دیگر، احرام در بیرون از مسجد را نیز صحیح دانسته‌اند؛[۳۱] به‌گونه‌ای که برخی معتقدند: بنابر نظر مشهور فقيهان، محرم شدن از بیرون مسجد و در مُحاذات (نزدیکی‌های مسجد)، جایز است.[۳۲]
نگارخانه
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
- ↑ البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.
- ↑ دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص183.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ مدینه‌شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ مدینه شناسی، 1367ش، ج1، ص184.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص258.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۷۷؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ «مسجد شجره در آستانه مناسک حج» خبرگزاری فارس.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص259.
- ↑ المساجد الأثریة، 1418ق، ص260.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۵.
- ↑ تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۳۱۱؛ المساجد الأثریة، 1418ق، ص257.
- ↑ المقنعة، 1413ق، ص394؛ المسائل الناصریات، 1417ق، ص308؛ الكافی فی الفقه، 1403ق، ص202.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه،۱۳۸۱ش، ص۴۰۹.
- ↑ السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، 1410ق، ج1، ص528؛ المقنع، 1415ق، ص217؛ النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، 1400ق، ص210.
- ↑ «قصة المیقات ومحطة انطلاق المعتمرین»، سایت عکاظ.
- ↑ الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۱۹.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۷۱۲.
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 64-65.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص 75.»
- ↑ «احرام از جحفه وظیفه چه کسی است، ص65.»
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص61
- ↑ تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله، ۱۴۱۸ق، ج3، ص20-24.
- ↑ «میقات مسیر مدینه»، ص62.
- ↑ بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، 1397ش، ص7-38.
- ↑ مثلا از مدینه با هواپیما به جده و از آنجا به جحفه برود یا از مدینه به ذی الحلیفه رفته و قبل از عبور از آنجا بار دیگر به مدینه برگشته و از میقاتی دیگر به مکه رود.
منابع
- الكافی فی الفقه، حلبى، ابوالصلاح، تقى‌الدين بن نجم‌الدين، اصفهان، كتابخانه عمومى امام اميرالمؤمنين(ع)، چاپ اول، 1403ق.
- المقنع، شیخ صدوق، محمّد بن على بن بابويه، قم، مؤسسه امام هادى(ع)، چاپ اول، 1415ق.
- «احرام از جحفه وظیفه چه کسانی است»، روزبه برکت رضایی، فصلنامه میقات حج، شماره 96، تیر 1395ش.
- «میقات مسیر مدینه»، سید مرتضی موسوی شاهرودی، فصلنامه میقات حج، شماره 68، تابستان 1388ش.
- «میقات ذو الحلیفة و مسجد شجرة»، مکارم شیرازی، ناصر، سایت مدرسه فقاهت، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «مسجد شجره در آستانه مناسک حج»، علیپور، بهزاد، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- «قصة المیقات ومحطة انطلاق المعتمرین»، سایت عکاظ، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱ش.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- البحر الرائق، المصری، ابونجیم، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- السرائر الحاوی لتحرير الفتاوى، ابن ادريس حلّى، محمد بن منصور، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ دوم، 1410ق.
- الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، تحقیق و تصحیح غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- المسائل الناصریات، سید مرتضی، على بن حسين، تحقیق مركز پژوهش و تحقيقات علمى فقه استدلالى تطبيقى، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامية، چاپ اول، 1417ق.
- المساجد الأثریة فی المدینة النبویة، عبدالغنی، محمدالیاس، مدینه، مطابع الرشید، الطبعة الثانیة، 1419ق.
- المقنعه، شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، قم، كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
- النهاية فی مجرد الفقه و الفتاوى، شیخ طوسی، محمد بن حسن، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، 1400ق.
- بررسی حکم احرام از محاذی مواقیت، از منظر مذاهب اسلامی، درافشان، محمدحسین، پژوهشنامه حج و زیارت، سال سوم، شماره اول، 1397ش.
- تاريخ مكه المشرفه والمسجد الحرام والمدينه الشريفه والقبر الشريف، ابن‌الضيا، بی‌نا، ۲۰۰۸م.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان، اصغر، قم، الهادی، ۱۳۸۱ش.
- دانشنامه کلام اسلامی، جمعی از محققین، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، زیر نظر جعفر سبحانی، ۱۳۸۸ش.
- فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی. قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مدینه شناسی، نجفی، محمدباقر، تهران، خرمایستان، چاپ اول، 1367ش.
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، صبری باشا، ایوب، ترجمه ماجده معروف، حسین مجیب المصری، عبدالعزیز عوض، قاهره، دارالآفاق العربیة، ٢٠٠٤م.
- تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة-الحج، فاضل لنکرانی، محمد، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق.