مسجد الاقصی
مسجدالاقصی، سومین مسجد مقدس از مسجدهای جهان اسلامی، پس از مسجدالحرام و مسجدالنبی است. این مسجد در شهر بیتالمقدس قرار دارد که اولین قبله مسلمانان بود.
| مسجد الاقصی | |
|---|---|
| بیت المقدس | |
 | |
| اطلاعات | |
| مکان | فلسطین اشغالی، مرکز شهر بیتالمقدس |
| پایه‌گذاری در | قرن اول قمری |
مسجدالاقصی یا بیتالمقدس که در منابع بیش از 20 نام برای آن ذکر شده، بر اساس آیات قرآن و روایات، محل عروج پیامبر اسلام(ص) بوده است. بنابر آنچه در منابع آمده، سازندگان مسجدالاقصی را می‌توان ملائکه، حضرت آدم(ع) و فرزندان آدم یا برخی انبیای الهی دانست که فرض تجدید بنای مسجد به دست افراد متاخر، محتمل می‌نماید.
این مسجد که دربردارنده مقام‌ها و مشاهد شریفی همچون مقام جبرئیل، محراب حضرت خضر، محراب حضرت زکریا، محراب حضرت مریم، مقام رسول گرامی اسلام(ص) و ... است، در طول تاریخ بارها تجدید بنا شد، از جمله در عهد عبدالملک بن مروان خلیفه اموی؛ همچنین مسجد در سال 583 هجری قمری توسط صلاح‌الدین ایوبی مرمت شده است.
مسجدالاقصی نزد مسلمانان، یهودیان و مسیحیان محترم است و در احادیث اسلامی در کنار مسجدالحرام و مسجدالنبی از مساجد بافضلیت و بقاع متبرک دانسته شده و همچنین در قرآن مجید در سوره اسراء در آیات مربوط به معراج پیامبر اسلام(ص) از مسجدالاقصی نام برده شده است.
ساختمانی که امروزه مسجدالاقصی خوانده می‌شود، محوطه‌ای حصار کشی شده با وسعت بیش از ۱۴۴۰۰۰ متر مربع است که بناهایی از جمله قبة الصخره، مسجد القِبلی، مسجد الاقصی قدیم، مصلی مروانی، مسجد براق و قبه‌های متعدد دیگر را شامل می‌شود.
معرفی
مسجد الاقصی در جنوب قبة الصخره در بیت المقدس است[۱] و اولین قبله مسلمانان بود.[۲] این مسجد در کنار مسجد الحرام، مسجد النبی[۳] و مسجد کوفه، از مساجد بافضیلت دانسته شده[۴] و بر اساس آیات قرآن و روایات، محل عروج پیامبر اسلام(ص) در شب معراج بود.[۵] به گفته پیامبر، مسجدالاقصی از مکان‌های برگزیده است.[۶]
بنابر آنچه در منابع آمده، سازندگان مسجدالاقصی را می‌توان ملائکه، حضرت آدم(ع) و فرزندان آدم یا برخی انبیای الهی دانست[۷] و در میان ادیان ابراهیمی نیز مورد احترام است.[۸]
مسجدالاقصی، به‌معنای دورترین مسجد، مشهورترین نام این مسجد است که در آیه اول سوره اسراء بدان اشاره شده[۹] و برخی مورخان بیش از بیست نام برای آن برشمرده‌اند.[۱۰] همچنین رَبْوَةٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ؛ «سرزمین مرتفع و دارای امنیت و آب جاری...» در آیه ۵۰ سوره مؤمنون نیز اشاره به همین مسجد است.[۱۱] علت نامیده شدن این مسجد به «اقصی» مسافت زیاد آن با کعبه،[۱۲] مسجدالحرام، اعراب، اهل مکه یا رسول خدا(ص) بوده است.[۱۳]
برخی نیز وجود این مسجد در بیت المقدس را ساخته حکومت بنی امیه به قصد معتبرسازی منطقه شام دانسته‌اند.[۱۴]
فضیلت مسجدالاقصی
در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت، روایاتی از پیامبر اسلام(ص) درباره فضیلت مسجدالاقصی نقل شده است. برخی از این احادیث عبارتند از:
- گناهان کسی که پس از حج‌گزاری، موفق به نماز خواندن در مسجدالنبی و مسجدالاقصی در همان سال شود، بخشیده می‌شود.[۱۵]
- بهشت بر کسی که از مسجدالاقصی برای حج یا عمره احرام ببندد، واجب می‌شود.[۱۶]
- گناهان کسی که به قصد نماز در مسجدالاقصی از خانه‌اش خارج شود، بخشیده می‌شود.[۱۷]
- بدن حضرت آدم(ع)، از خاک بیتالمقدس آفریده شده است.[۱۸]
- بیتالمقدس محل نزول ملائکه بر بنی‌اسرائیل است.[۱۹]
- در مسجدالاقصی درخواستی از خداوند نمی‌شود، مگر آنکه اجابت می‌شود.[۲۰]
مسجدالاقصی در قرآن
مسجدالاقصی از معدود اماکن و مشاهدی است که در قرآن کریم به دفعات از آن یاد شده است. از عوامل اهمیت یافتن مسجدالاقصی در قرآن را معراج پیامبر اسلام(ع) و نیز پیوند تاریخی این مسجد با ادیان الهی؛ به ویژه انبیا و اولیای بنی‌اسرائیل دانسته‌اند. از جمله این آیات، آیه اول سوره اسراء (معراج پیامبر از مسجد الاقصی)[۲۱] و آیه ۴۳ سوره آل عمران (عبادات حضرت مریم(س) در مسجدالاقصی) است.[۲۲]
به نوشته علامه طباطبایی در المیزان، مراد از مسجد الاقصى در آیه اول سوره اسراء به قرينه جمله(الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ)، بيت المقدس است.[۲۳]
نام‌های مسجدالاقصی
مسجدالاقصی مشهورترین نام این مسجد است و برخی مورخان بیش از بیست نام برای آن برشمرده‌اند.[۲۴] برخی نام‌های این مسجد عبارت‌اند از:
- مسجد ایلیا؛[۲۵]
- بیت‌‌المَقدِس؛[۲۶]
- بیت‌المُقدَّس؛[۲۷]
- بیت‌القُدس؛[۲۸]
- سَلَم (شَلم)؛[۲۹]
- شَلام؛[۳۰]
- بیت اِیل؛[۳۱]
- صِهیون؛[۳۲]
- صلعون؛[۳۳]
- اُوری شَلم (اُوری سَلم).[۳۴]
تاریخچه بنا
درباره بنیان‌گذاران مسجدالاقصی نظر‌های مختلفی ارائه شده است:
- ملائکه خداوند؛ در برخی روایات به بنا شدن این مسجد توسط ملائکه اشاره شده است.[۳۵]
- حضرت آدم و فرزندانش؛ برخی معتقدند پس از آنکه حضرت آدم(ع) به سوی کعبه نماز گزارد، مأمور شد بیتالمقدس را قبله‌گاه خود سازد. ازاین‌رو در آنجا مسجدی بنا کرد تا قبله‌گاه خود و همراهانش باشد.[۳۶] همچنین برخی ساخته شدن مسجدالحرام و مسجدالاقصی به دست فرزندان آدم(ع) و تجدید بنا شدن آنها از سوی حضرت ابراهیم(ع) و حضرت سلیمان(ع) را محتمل دانسته‌اند.[۳۷]
- فرزندان حضرت نوح(ع)؛ بعضی معتقدند بنیان‌گذار مسجدالاقصی، فرزندان نوح (سام و ایلیا) بودند و حضرت داوود و سلیمان آن را توسعه دادند.[۳۸]
- حضرت داوود(ع) و فرزندش حضرت سلیمان(ع)؛[۳۹] بخشی از بنا در سنین پیری حضرت داوود(ع) ساخته شده و در زمان فرزندش تکمیل گردید.[۴۰]
به نوشته کتاب المعالم الاثیره فی السنة و السیره، بیشتر این نظرات قابل جمع بوده و تعارضی با یکدیگر ندارند؛ چرا که فاصله زمانی هر کدام از این بنیان‌گذاران، فرض تجدید بنای مسجد به دستان آنها را محتمل می‌کند.[۴۱]
توسعه مسجدالاقصی پس از اسلام
پس از فتح بیتالمقدس به دستور خلیفه دوم، تغییراتی در مسجدالاقصی صورت گرفت:
- نخستین خلفایی که به توسعه و آبادانی مسجدالاقصی و مسجد قبة الصخره همت گماشتند، عبدالملک بن مروان و فرزندش ولید بن عبدالملک، در نیمه دوم قرن اول هجری بودند.[۴۲]
- در سال 90ق نیز برخی از حکمرانان مصر، کمک‌‌هایی به تزیین و تجدید بنای این مساجد کردند.
- در سال‌‌های 130 تا 407ق در بیتالمقدس، خساراتی به مسجدالاقصی وارد آمد که توسط حاکمان مختلف عباسی و فاطمی تجدید بنا و تعمیر شد.[۴۳]
- صلیبیان پس از اشغال بیتالمقدس در سال ۵۸۳ق، در قسمت غربی مسجدالاقصی، اقامتگاه‌هایی برای خود ساختند و ملحقاتی مانند انبار غله و دستشویی نیز به مسجد افزودند؛[۴۴] اما پس از بازپس‌گیری مسجد و شهر توسط مسلمانان به فرماندهی صلاح‌الدین ایوبی در سال ۵۸۹ق، وی فرمان داد تا بناها و مشاهد اسلامی شهر به حال نخستین خود بازگردد.[۴۵] بازسازی، اصلاح و تزیین مسجدالاقصی، تعیین امام جماعت و واعظ برای مسجدالاقصی، اقامه نماز جماعت پنج‌گانه در این مسجد، قرار دادن قرآن‌‌های بسیار در مسجد، تعیین قاریان قرآن و اختصاص دادن مقرری برای آنها و ساخت مدارس و مراکز دینی از نخستین اقدامات فاتحان مسلمان بود.[۴۶]
ساختمان مسجدالاقصی
ساختمان مسجد الاقصی مستطیل‌شکل بوده و در جنوب قبة الصخره قرار دارد. طول این مسجد ۸۰ متر و عرض آن ۵۵ متر است.[۴۷]
برای مسجدالاقصی و سایر مشاهد داخل حرم توصیفاتی ذکر کرده‌اند:
- دارای ۷ رواق است؛ یک رواق وسط و از شرق و غرب مسجد نیز دارای رواق است.[۴۸]
- دارای ۵۳ ستون از سنگ مرمر و ۴۹ ستون از دیگر سنگ‌ها است.
- ۱۱ در دارد؛ ۷ در سمت شمال، ۲ در سمت غرب، ۱ در هم سمت شرق.
- سمت شمال غربی نیز ایوان بزرگی قرار دارد که نزدیک آن، ایوان زیبایی موسوم به محراب زکریا واقع شده است.[۴۹]
- در سمت شرق نیز مکانی به نام جامع عمر قرار دارد که گفته می‌شود باقی‌مانده مسجدی است که به دستور عمر و پس از فتح بیت المقدس ساخته شد.[۵۰]
- در اطراف مسجدالاقصی، نُه رواق،چهار گلدسته[۵۱] و نُه گنبد قرار دارد که در دوره‌های مختلف ساخته شدهاند.[۵۲] همچنین
مسجدالاقصی در عهد عبدالملک بن مروان، تجدید بنا شد[۵۳] که خراج هفت ساله مصر برای این کار در نظر گرفته شده بود.[۵۴]
ناصر خسرو در‌‌های مسجدالاقصی را نه در می‌دانست که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: باب النبی، باب العین، باب الحِطه و باب السکینه.[۵۵]
خدمت‌گزاران مسجد از طایفه‌ای به نام «اَخماس» بودند. آنها بردگانی بودند که عبدالملک بن مروان برای نگهداری از مسجدالاقصی گماشته بود. نام‌گذاری آنها به اخماس، بدین دلیل بود که آنها خمس اسیرانی بودند که در جنگ‌ها به دست می‌آمدند. این طایفه، مانند بنی‌شیبه در کعبه، عهده‌دار رسیدگی به امور مسجدالاقصی بودند و غیر از ایشان، کسی مجاز به خدمت نبود.[۵۶]
مشاهد و آثار مسجدالاقصی
صرف نظر از مقام‌ها و مشاهدی که پیرامون مسجد واقع‌اند، خود مسجدالاقصی نیز دارای آثار و یادگار‌های انبیا: و اولیای الهی و برخی از دولتمردان است. مقام‌‌های موجود در مسجدالاقصی عبارت‌اند از:
- مقام جبرئیل؛[۵۷]
- محراب حضرت زکریا؛ این محراب در کنار ایوان کوچکی در شمال مقام اربعین قرار گرفته و ابعاد آن ۶م در ۸م است.[۵۹] گفته شده این محراب، همان است که در آیه ۳۷ سوره آل عمران آمده است؛ حضرت زکریا(ع)، مریم(س) را در آن مشغول به عبادت می‌دید و در کنار مریم غذاهای بهشتی بود.[۶۰]
- محراب حضرت مریم؛[۶۱] در جنوب شرقی مسجدالاقصی، معروف به مصلای مروانی، قرار دارد.[۶۲]
- محراب حضرت داوود؛ موضعی است تراشیده شده از سنگ در ساحت شمالی مسجد.[۶۳]
- مقام سلیمان؛ در نزدیکی محراب حضرت داوود(ع)، سکویی از سنگ قرار دارد که گفته می‌شود هنگام ساخت مسجد، کرسی حضرت سلیمان(ع) بوده است.[۶۴]
- جایگاه‌‌های نمل، نور، کعبه و صراط: این جایگاه‌ها در شبستان پراکنده‌اند.[۶۵]
- عصای آبنوس؛ یاقوت حموی (م626ق) و زکریا بن محمد قزوینی (م682ق) از عصایی نام می‌برند که به دست حضرت سلیمان(ع) در گوشه مسجد نصب شد و هر کس به غیر از انبیا، اولیا و فرزندان ایشان آن را لمس کند، دستش را خواهد سوزاند.[۶۶]
- مقام تابوت سکینه؛ مسجدی در دهلیز باب السکینه واقع است که دارای محراب‌‌های متعدد است و تابوت سکینه، که در قرآن نیز از آن یاد شده، در آن نگهداری می‌شود. ناصر خسرو از بسته بودن همیشگی درِ این مسجد خبر داده است.[۶۷]
- مقام مهد حضرت عیسی؛ زیر مسجدالاقصی، اتاقکی قرار دارد که گفته می‌شود محل نگهداری حضرت عیسی(ع) بوده است.[۶۸]
- مقام حمزة بن عبدالمطلب؛ نزدیکی باب النبی، در ابعاد سپری بزرگ، نقشی بر دیوار سنگی حک شده است. عامه مردم معتقدند که این نقش، اثر سپر حمزة بن عبدالمطلب است که هنگام تکیه دادن بر این دیوار نقش بسته است.[۷۰] این در حالی است که با توجه به شهادت حمزه در سال 3 هجری، نمی‌توان به گزارشی مبنی بر حضور وی در مسجدالاقصی دست یافت.
- محراب خلفا؛ ناصر خسرو (م481ق) نیز به دو محراب در سمت چپ و راست محراب اصلی شبستان اشاره کرده است که به ترتیب منسوب به خلیفه دوم و معاویة ابن ابی‌سفیان هستند.[۷۱]
با مقایسه توصیف‌هایی که از مسجدالاقصی در ادوار مختلف تاریخی ارائه شده است، می‌توان ساختمان این مسجد را بنایی با اصالت تاریخی و تطور ظاهری دانست؛ به‌طوری‌که برخی از نقش‌ها و بناها بر اساس تلاش دولتمردان برای به یادگار گذاشتن اثری از خود، در این مسجد به جا مانده است[۷۲] و برخی ریشه در اسطوره‌ها، داستان‌ها و در مستند‌ترین حالت، مبتنی بر منابع اهل کتاب و اسرائیلیات است. تقدس این اماکن نزد اهل کتاب و پیشینه و چینش جمعیتی شهر، که متشکل از مسلمانان، یهودیان و مسیحیان است، از عوامل مهم چنین تاریخ‌سازی‌هایی دانسته می‌شود.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، «مسجد الاقصی»، ج۲، ص۲۰۵۲-۲۰۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج، ص۳۳۱؛ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۳.
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ص۸۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹.
- ↑ الکامل فی التاریخ، ج2، ص52؛ الیقین، سید بن طاووس، تحقیق: انصاری، ص295.
- ↑ التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری(ع)، ص661.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص84.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۵۷؛ دائرة المعارف قرآن، «بیت المقدس»، ج۱، ص۵۸۲.
- ↑ جمعة سلامة، دلیل المسجد الأقصی المبارک، ۲۰۱۶م، ص۳۳.
- ↑ فتح الباری، ابن حجر، ج۳، ص۵۳؛ المعالم الاثیرة، ص۸۴.
- ↑ آیه ۵۰ سوره مؤمنون، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
- ↑ فتح الباری، ابن حجر، ج۶، ص۲۹۱.
- ↑ سبل الهدی و الرشاد، ج۳، ص۱۷؛ امتاع الاسماع، ج۸، ص۱۹۶؛ سبل الهدی و الرشاد، ج۳، ص۱۷.
- ↑ نگاه کنید به: «دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، «مسجد الاقصی»، ج۲، ص۲۰۵۳.»
- ↑ سبل الهدی و الرشاد، ج3، ص110.
- ↑ الانتصار، ص235؛ المعجم الاوسط، الطبرانی، ج6، ص319.
- ↑ سنن النسائی، ج4، ص512.
- ↑ روضة الواعظین، ص647.
- ↑ روضة الواعظین، ص647.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص167؛ البلدان، ص147 و 148.
- ↑ المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۷.
- ↑ تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج1، ص276.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۷.
- ↑ فتح الباری، ابن حجر، ج۳، ص۵۳؛ المعالم الاثیرة، ص۸۴.
- ↑ فتح الباری، ج3، ص53؛ معجم البلدان، ج1، ص375.
- ↑ اسدالغابة، ابن اثیر جزری، ج6، ص284؛ اخبار مکة، ازرقی، ج2، ص64.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص166.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص167.
- ↑ فتح الباری، ج3، ص53.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص166.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص166؛ فتح الباری، ج3، ص53.
- ↑ فتح الباری، ج3، ص53؛ المعالم الاثیرة، ص84.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص84.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص84.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص۶۳.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص۶۳.
- ↑ سبل الهدی و الرشاد، ج1، ص145.
- ↑ سبل الهدی و الرشاد، ج1، ص145.
- ↑ سبل الهدی و الرشاد، ج1، صص144 و 145؛ الانساب، ج12، ص390.
- ↑ .حمیدی، تاریخ اورشلیم، 1381ش، ص76ـ78.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص63.
- ↑ احسن التقاسیم، ج1، ص236.
- ↑ المعالم الاثیرة، ص66.
- ↑ حمیدی، تاریخ اورشلیم، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۳.
- ↑ الکامل، ج11، صص550 و 551.
- ↑ الکامل، ج11، ص552؛ العبر، تاریخ ابن خلدون، ج4، ص۴۷۲-۴۷۳.
- ↑ موسوعة بيت المقدس و المسجد الأقصی، ج۲، ص۹۴۵؛ تاریخ مجموعه مسجد الاقصی، ص۱۰.
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ص۸۵.
- ↑ البدایة و النهایه، ج1، ص162.
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ص۸۵.
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ص۸۵.
- ↑ البدایة و النهایه، ج1، ص162.
- ↑ فرهنگ اعلام جغرافیایی - تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ص۸۵.
- ↑ روضة الواعظین، ص647؛ معجم البلدان، ج5، ص167؛ سبل الهدی و الرشاد، ج1، صص143 و 144.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص45.
- ↑ احسن التقاسیم، ج1، ص236.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص45.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص45.
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ص218.
- ↑ اطلس معالم المسجد الأقصی، ص۱۶۶.
- ↑ آثار البلاد و اخبار العباد، ص218.
- ↑ موسی غوشه، تاریخ مجموعه مسجد الاقصی، ۱۳۹۰ش، ص۳۲.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص44.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص44.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص44.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص44.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، صص55 و 56.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، صص55 و 56.
- ↑ احسن التقاسیم، ج1، ص238.
- ↑ معجم البلدان، ج5، ص168؛ آثار البلاد و اخبار العباد، ص216.
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص48.
- ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص33.
منابع
- آثار البلاد و اخبار العباد، زکریا بن محمد بن محمود القزوینی، ترجمه: جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح: میرهاشم محدث.
- احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسـی، تـرجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱ش.
- اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمد بن عبدالله، محقق: ملحس، رشدی صالح، ناشر: دار الاندلس، بیروت - لبنان، ۱۴۱۶ق.
- امتاع الاسماع، تقي‌الدين احمد بن علي المقريزي، تحقيق: محمد عبد‌الحميد النميسي.
- الانساب، ابو‌سعید عبد‌الکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، تحقیق: عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی.
- البدایة و النهایة، ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر الدمشقی، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۶م.
- البلدان، ابن الفقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹ش.
- تاریخ اورشلیم، سید جعفر حمیدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی (م۴۶۰ق)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری علیهم السلام، حسن بن علی(ع)، مدرسه الامام المهدی(عج)، قم - ایران،۱۴۰۹ق.
- اسد الغابة فی معرفة الصحابة، عز الدین بن الاثیر ابو الحسن علی بن محمد الجزری (م ۶۳۰)، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۹م.
- الاشارات الی معرفه الزیارات، الهروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق: جانین سوردیل - طومین، ۱۹۵۳م، دمشق: المعهد الفرنسی.
- العبر، تاریخ ابن خلدون، عبدالرحمن، ترجمه، عبدالمجید آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ه. ش.
- الکامل فی التاریخ، ابن اثیر جزری، عزالدین، تصحیح: محمد یوسف دقاقه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ه. ق۱۹۹۵/م.
- الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ثعلبی، احمد بن محمد، محقق: ابن عاشور، ابی محمد، ناشر: دار احیاء التراث العربی، بیروت - لبنان.
- المعالم الاثیرة فی السنة و السیرة، شراب، محمد محمد حسن، ناشر: دار الشامیة، بیروت - لبنان، ۱۴۱۱ق.
- المعجم الاُوسط، طبرانی، سلیمان بن احمد، دار الحرمین للطباعة و النشر و التوزیع، قاهره - مصر، ۱۴۱۵ق.
- المیزان فی تفسیرالقرآن، سید محمدحسین طباطبایی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
- الهدایه الکبری، الخصیبی، حسین بن حمدان، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م، بیروت: مؤسسه البلاغ.
- الیقین، سید بن طاووس، تحقیق: انصاری، قم، ۱۴۱۳ ق.
- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، علامه مجلسی، تهران، اسلامیة، ۱۳۶۳ش.
- تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، محقق: عجماوی، محمد فضل، دار عالم الکتب، ریاض - عربستان، ۱۴۲۵ق.
- تفسیر القمی، قمی، علی بن ابراهیم،محقق: جزایری، طیب، دار الکتاب قم، ۱۳۶۳ش.
- تفسیر عبد الرزاق، عبد الرزاق بن همام الصنعانی ابو بکر، المحقق: محمود محمد عبده، الناشر: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق / ۱۹۹۹م.
- تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، محقق: درگاهی، حسین، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی، مؤسسة الطبع و النشر، تهران - ایران، ۱۳۶۷ش.
- تفسیر مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن سلیمان، محقق: شحاته، عبدالله محمود، دار احیاء التراث العربی، بیروت - لبنان.
- تفسیر نمونه، ناصر مكارم شيرازى، تهران، دارالكتب الإسلامية، ۱۳۷۴ش.
- جامع البیان فی تفسیر القرآن، طبری، محمد بن جریر، ناشر: دار المعرفة، بیروت - لبنان.
- دلیل المسجد الأقصی المبارک، یوسف جمعة سلامة، غزة، مرکز قدس نت للدراسات والإعلام والنشر الإلکترونی، ۲۰۱۶م.
- روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، محمد بن فتال نیشابوری، ترجمه: محمود مهدوی دامغانی، ۱۴۲۳ق.
- سبل الهدی و الرشاد، محمد بن یوسف صالحی دمشقی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۴ق.
- سفرنامه ناصرخسرو، ناصرخسرو، تصحیح: محمد دبیرسیاقی، ۱۳۸۹ش، تهران: زوّار، چاپ ۱۰.
- سنن النسایی، نسائی، احمد بن علی، ناشر: [بی نا].
- فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، ناشر: دار المعرفة، بیروت - لبنان.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن الحسن الطبرسی (م۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه و افست، تهران، ناصر خسرو، ۱۴۰۶ق.
- مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابن فضل الله عمری، احمد بن یحیی، ناشر: المجمع الثقافی، ۱۴۲۴ق.
- معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت: دار صادر.
- تاریخ مجموعه مسجد الاقصی،محمدهاشم موسی غوشه، ترجمه سید شهرام فرهانیان و هودسا عاطفی، قم، نشر ادیان، ۱۳۹۰ش.