آیه لیلة المبیت
آیه لیلة المبیت، آیه دویست و هفتم سوره بقره، درباره خوابیدن علی بن ابی‌طالب در بستر پیامبر اسلام(ص)، در شب هجرت. لیلة المبیت به معنای گذراندن شب در جایی است. مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت معتقدند که آیه درباره ایثار امام علی(ع) نازل شده است که با خوابیدن در بستر پیامبر کمک کرد تا او از توطئه قتل سران مکه جان سالم به در برد. البته برخی نیز گفته‌اند آیه درخصوص مقداد یا زبیر یا کسانی دیگر نازل شده است.
برخی از اهل سنت با مقایسه این آیه با آیه غار، جایگاه ابوبکر را به علت همراهی با پیامبر در غار، بالاتر از امام علی(ع) دانسته‌اند؛ اما شیعیان معتقدند که آیه غار برخلاف آیه لیلة المبیت، لحن ستایش‌آمیزی ندارد و امتیاز خاصی را نشان نمی‌دهد.
متن و ترجمه ویرایش
|
وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ[۱]
|
|
و از میان مردم کسی است که جان خود را برای طلب خشنودی خدا میفروشد، و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.[۲]
|
علت نامگذاری ویرایش
«لیلة” به معنای شب[۳] و «مَبیت» به معنای گذراندن شب در مکانی، در حال خواب یا بیداری است.[۴] آیه ۲۰۷ سوره بقره را بدین جهت آیه لیلة المبیت می‌نامند که از خوابیدن امام علی(ع) در بستر پیامبر اسلام(ص) سخن می‌گوید.[۵] این آیه را آیه شراء (فروش) هم می‌خوانند؛ زیرا در آن، از معامله جان در برابر کسب خشنودی خدا سخن رفته است.[۶]
شأن نزول ویرایش
پیامبر اسلام و کسانی که به وی ایمان آورده بودند، از سوی مشرکان قریش زیر فشار و آزار سخت قرار داشتند؛ به گونه‌ای که گروهی از آنان ناچار به هجرت به حَبَشه شدند.[۷] با مرگ ابو‌طالب در سال دهم بعثت، آزار مشرکان به مسلمانان شدت بیشتر یافت.[۸] به رغم همه سخت‌گیری‌های مشرکان، اسلام در میان قشرهای مختلف قریش گسترش یافت.[۹] با انعقاد پیمان عقبه اول و دوم میان پیامبر و مردم یثرب و مسلمان‌شدن بسیاری از آنان، شمار فراوانی از مسلمانان از مکه به مدینه هجرت کردند.[۱۰] بدین رو در مکه جز پیامبر که منتظر وحی الهی در این باره بود، علی، ابوبکر و گروهی اندک، کسی در مکه نمانده بود.[۱۱]
مشرکان قریش که نگران هجرت پیامبر به مدینه بودند، در دار الندوه، مکان مشورت و تصمیم‌گیری مَکیان[۱۲] ، گرد آمدند[۱۳] و تصمیم گرفتند پیامبر را بکشند.[۱۴]
پیامبر به وسیله وحی از توطئه مشرکان آگاه شد. خداوند او را به هجرت فرمان داد و برای آنکه قریشیان هنگام خروج پیامبر از خانه‌اش آگاه نشوند، به وی گفت که از علی بخواهد در بستر او بخوابد. علی با آگاهی‌یافتن از فرمان الهی پذیرفت که در بستر پیامبر بخوابد[۱۵] و پیامبر در حالی که پاسی از شب گذشته بود و خانه‌اش را محاصره کرده بودند، پنهانی از خانه بیرون رفت.[۱۶]
دیدگاه مفسران ویرایش
مفسران شیعه[۱۷] و بسیاری از مفسران اهل سنت[۱۸] نوشته‌اند که آیه لیلة المبیت در خصوص مقام امام علی(ع) و به سبب خوابیدن او در بستر پیامبر اسلام(ص) در شب هجرت نازل شده است. در روایتی آمده است که خداوند در لیلة المبیت به جبرئیل و میکائیل گفت: «شما را با یکدیگر برادر قرار دادم و عمر یکی از شما را طولانی‌تر از دیگری ساختم. کدام یک حاضر است عمرش را به دیگری ببخشد؟» هر یک از آن دو زندگی طولانی را برای خود برگزید. سپس خداوند به آنان گفت: «علی بن ابی‌طالب و پیامبر را برادر یکدیگر قرار دادم. اکنون علی در بستر پیامبر بیتوته کرده است و او را از خطر حفظ می‌کند. به زمین بروید و نگهبان او باشید.» در این هنگام، جبرئیل بالای سر او و میکائیل پایین پایش قرار گرفتند و جبرئیل مرحباگویان به علی گفت: خداوند با تو بر فرشتگان مباهات می‌کند. در این هنگام، آیه لیلة المبیت نازل شد.[۱۹]
برخی از مفسران اهل سنت، شأن نزول آیه مزبور را به گونه‌ای دیگر نقل کرده و گفته‌اند: این آیه درباره زبیر و مقداد نازل شده است که پیامبر اسلام آنان را برای مأموریتی خطیر به مکه فرستاده بود.[۲۰] بر پایه گزارشی دیگر از اهل سنت، این آیه درباره صُهَیب نازل شده است؛ آنگاه که مشرکان او را در مسیر هجرت به سوی مدینه اسیر کردند و خواستند وی را به مکه بازگردانند یا به قتل رسانند؛ اما وی با دادن اموال همراهش و نیز آگاهی‌دادن از دارایی باقی‌مانده‌اش در مکه، خود را آزاد و به مدینه هجرت کرد.[۲۱] برخی هم آیه را درخصوص ابوذر دانسته‌اند.[۲۲] همچنین گفته‌اند: مقصود آیه هر کسی است که در طاعت خدا و جهاد در راه او و امر به معروف فداکاری کند.[۲۳]
نویسنده کتاب الصحیح من سیرة النبی با توجه به نقل مفسران شیعه و بسیاری از اهل سنت که آیه را درخصوص مقام امام علی(ع) به سبب بیتوته‌اش در بستر پیامبر(ص) می‌دانند، در دیدگاه‌های دیگر درباره شأن نزول، تردید کرده است.[۲۴] این کتاب نقل کرده است که سمرة بن جَندب،[۲۵] با دریافت ۴۰۰۰۰۰ درهم از معاویه، روایتی را جعل و آن را تبلیغ کرد که بر اساس آن، آیه لیلة المبیت درخصوص عبدالرحمان بن مُلجَم نازل شده است.[۲۶]
برخی ایثار علی در لیة المبیت را از ایثار اسماعیل نبی برای ذبح‌شدن به امر خدا برتر دانسته‌اند؛ زیرا اسماعیل آماده شده بود تا به دست پدرش ذبح شود؛ اما امام علی خود را برای کشته‌شدن به دست دشمنان آماده کرده بود.[۲۷]
آیه لیلة المبیت در برابر آیات ۲۰۴ تا ۲۰۶ سوره بقره قرار دارد که در آن از کسب عزت و آبرو از راه نفاق، فساد و گناه سخن می‌رود.[۲۸] به نوشته مفسران، تعبیر «مِن الناس» در این آیه بدین معنا است که چنین ایثاری در توان گروهی خاص از مردم است[۲۹] که در کار خیر و طلب رضای خدا، جان را فدا می‌کنند و این برترین نشان و درجه ایمان است.[۳۰]
مقایسه آیه لیلة المبیت با آیه غار ویرایش
برخی از اهل سنت با توجه به آیه ۴۰ سوره توبه (آیه غار) همراهی ابوبکر با پیامبر را فضیلتی برتر از خوابیدن امام علی در بستر پیامبر دانسته‌اند.[۳۱] در مقابل، شیعیان پاسخ داده‌اند که در آیه غار مدحی نسبت به ابوبکر نیامده و طبق این آیه با وجود ابوبکر تنها رسول الله مشمول سکینه و آرامش الهی شده و ابوبکر آنچنان گرفتار اندوه شدیدی بوده که پیامبر با یادآوری همراهی خداوند با آنان، وی را از غصه خوردن نهی فرموده است؛ همچنین آیه فاقد هرگونه لحن ستایش‌آمیز است؛ اما آیه لیلة المبیت به گزارش عموم علمای شیعه[۳۲] و بسیاری از اهل سنت[۳۳] در خصوص امام علی(ع) نازل شده است و لحن ستایش‌آمیز آشکاری دارد. افزون بر این، رخداد خوابیدن علی در بستر پیامبر در شب هجرت، چنان قطعی و مسلم است که عدم تصریح به آن در قرآن از اهمیتش نمی‌کاهد و کسی آن را انکار نمی‌کند.[۳۴]
نفی ارزش فداکاری امیرمومنان با دانستن سرنوشت ویرایش
برخی مدعی شده اند با توجه به خبردادن رسول الله به امام علی علیه السلام درباره امنیت وی و ماموریت آوردن فواطم به مدینه و بازگرداندن امانتهای دست رسول الله به امام علی(ع)، پس امام علی نسبت به زنده ماندن خود اطمینان داشته و در جای پیامبراکرم خوابیدن برای آن حضرت امتیازی به حساب نمی آید. در پاسخ به این مسئله گفته اند آنچه در واقعیت اتفاق افتاده خطرجانی شدید برای امام علی و محاصره خانه رسول الله با چهل نفر شمشیر به دست بوده است و اینکه کسی با وجود این مخاطرات به خبر دیگری اعتماد کند و باور داشته باشد بدون ایمان قوی به راستگوی آن فرد ممکن نبوده و همچنین احتمال تغییر در قضای غیر حتمی الهی و اخبار مشروط رسول الله که در صورت بقا، امانت ها را بازگردان) نیز می رفته است که در هرصورت عمل امیرمومنان به مخاطره انداختن و جانبازی در راه اسلام و سلامت رسول خدا و شایسته تقدیر خاص الهی بوده است.
پانویس ویرایش
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۰۷.
- ↑ ترجمه فولادوند.
- ↑ المعجم الوسیط، ج۲، ص۸۵۰، «لیل».
- ↑ المعجم الوسیط، ج۱، ص۷۸، «بات».
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ الامالی، ص۲۵۲، ۲۵۳؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۲؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۵؛ ج۷، ص۲۲۴، ۲۲۵.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۰۷، ۲۰۸؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۸.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۷، ۲۸.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۱۹، ۲۲۵؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۷، ۳۸؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۶.
- ↑ الطبقات، ج۱، ص۲۲۶؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۷.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۲۴۰؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۳۵.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۹؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۱۵.
- ↑ الطبقات، ج۲، ص۲۲۷؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۹۸، ۹۹؛ الامالی، ص۴۶۴، ۴۶۵.
- ↑ الامالی، ص۴۶۵؛ بحار الانوار، ج۱۹، ص۵۹، ۶۰.
- ↑ الامالی، ص۴۶۶.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۰۱؛ مجمع البیان، ج۲، ص۵۶، ۵۷؛ المیزان، ج۲، ص۹۹، ۱۰۰.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۲، ص۱۲۶؛ کشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۴؛ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۳۵۰؛ الامالی، ص۴۶۹.
- ↑ زاد المسیر، ج۱، ص۲۰۳؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ کشف الاسرار، ج۱، ص۵۵۳، ۵۵۴.
- ↑ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴؛ الدر المنثور، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ جامع البیان، ج۲، ص۴۳۷، ۴۳۸؛ البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۴، ص۳۴، ۳۵.
- ↑ الصحیح من سیرة النبی، ج۶، ص۱۲۹، ۱۳۰.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج۴، ص۷۳؛ عبقات الانوار، ج۳، ص۲۶۲، ۲۶۴؛ الغدیر، ج۲، ص۱۰۱؛ ج۱۱، ص۳۰.
- ↑ کنز الفوائد، ص۲۰۶، ۲۰۷.
- ↑ المیزان، ج۲، ص۹۸.
- ↑ نمونه، ج۲، ص۷۹.
- ↑ التحریر و التنویر، ج۲، ص۲۵۶، ۲۵۷.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۱.
- ↑ حلیة الابرار، ج۲، ص۱۰۳-۱۱۰؛ بحار الانوار، ج۳۶، ص۴۰، ۴۱؛ الغدیر، ج۲، ص۴۸.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۲۳؛ اسد الغابه، ج۴، ص۲۵؛ تفسیر قرطبی، ج۳، ص۲۱.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۲.
منابع ویرایش
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آیه لیلةالمبیت.
- الارشاد: المفید (م.۴۱۳ق.)، به کوشش آل البیت:، بیروت،دار المفید، ۱۴۱۴ق؛
- اسد الغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت،دار الکتاب العربی؛
- الامالی: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، قم،دار الثقافه، ۱۴۱۴ق؛
- بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
- البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م.۷۵۴ق.)، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۲ق؛
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
- تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق؛
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت،دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
- التحریر و التنویر: ابن عاشور (م.۱۳۹۳ق.)، مؤسسة التاریخ؛
- تفسیر العیاشی: العیاشی (م.۳۲۰ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق؛
- تفسیر نمونه: مکارم شیرازی و دیگران، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
- جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
- تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
- حلیة الابرار: سید هاشم البحرانی (م.۱۱۰۷ق.)، به کوشش مولانا، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق؛
- الخصال: الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
- خصائص الائمه: الشریف الرضی (م.۴۰۶ق.)، به کوشش الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامی، ۱۴۰۶ق؛
- الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛
- روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
- زاد المسیر: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ق؛
- سیرة المصطفی: هاشم معروف الحسنی، قم، الرضی، ۱۳۷۱ش؛
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل،دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق؛
- شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق؛
- الصحیح من سیرة النبی: جعفر مرتضی العاملی، بیروت،دار السیره، ۱۴۱۴ق
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت،دار صادر؛
- عبقات الانوار: سید حامد حسین اللکهنوی (م.۱۳۰۶ق.)، به کوشش مولانا بروجردی، قم، محقق، ۱۴۰۴ق؛
- الغدیر: الامینی (م.۱۳۹۰ق.)، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛
- الفضائل: شاذان بن جبرئیل القمی (م.۶۶۰ق.)، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۱ق؛
- کشف الاسرار: میبدی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش؛
- تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛
- کنز الفوائد: الکراجکی (م.۴۴۹ق.)، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۴۱۰ق؛
- مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق؛
- المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت،دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
- المعجم الوسیط: ابراهیم انیس و دیگران، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۵ش؛
- مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛
- المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛
- نهج الایمان: ابن جبر (م.قرن۷)، به کوشش الحسینی، مشهد، مجتمع امام هادی۷، ۱۴۱۸ق.