بارگاه امامان(ع) در بقیع
بارگاه امامان(ع) در بقیع، بنایی بود که بر مکان قبر چهار امام شیعیان (امام حسن، امام سجاد، امام باقر، امام صادق علیهم‌السلام)، عباس بن عبدالمطلب و فاطمه بنت اسد در قبرستان بقیع قرار داشت. این مکان در آغاز خانه عقیل بن ابی‌طالب بود و بعدا به قبرستان بقیع پیوست. در اواخر قرن پنجم به فرمان مجدالملک براوستانی وزیر سلجوقیان بنای باشکوه با گنبدی بلند بر این مکان ساخته شد و ظاهرا همین بنا با تعمیراتی تا چند قرن پابرجا بود تا اینکه توسط آل سعود در 1220 تخریب شد و بار دیگر توسط حکومت عثمانی بازسازی شد و بار دیگر در سال 1344 توسط آل سعود دوم تخریب شد.
خانه عقیل
عقیل بن ابی‌طالب برادر امام علی(ع) بیرون بقیع و در سمت جنوب آن خانه‌ای بزرگ[۱] در برابر خانه امام علی(ع) داشت.[۲] در گذر زمان، این خانه مکان دفن بزرگانی از بنی‌هاشم شد و بعدها به بقیع ملحق گشت و این بخش از بقیع به مقابر بنی‌هاشم شهرت یافت.[۳]
فاطمه بنت اسد (م. 3ق.)، عباس بن عبدالمطلب (م. 32ق.) عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه، امام حسن(ع) (شهادت 49/50ق.)، [۴] امام سجاد(ع) (شهادت 94/95ق.)، [۵] امام باقر(ع) (شهادت حدود 114/117ق.) [۶] و امام صادق(ع) (شهادت 148ق.) [۷] از مدفونان در این خانه‌اند. بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) این خانه را در حدود سال 65ق. بازسازی کرد.[۸]
تاریخچه بارگاه
منابع تاریخی تا سده پنجم قمری به وجود بنا یا گنبدی بر قبور امامان(ع) و عباس بن عبدالمطلب اشاره نکرده‌اند و تنها از وجود قبرها یاد کرده‌اند.[۹][۱۰] همچنین از وجود مسجدی در نزدیکی قبور امامان یاد شده[۱۱] که همان مسجد فاطمه (بیت الاحزان) است و از قبور امامان فاصله داشته است.[۱۲]
ساخت بارگاه و گنبد
در سده پنجم و احتمالا در حدود سال 490 قمری[۱۳] مجدالملک براوستانی(م.492ق.)، وزیر سلجوقیان، بارگاه و گنبدی بلند بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت.[۱۴] مطری به ساخت گنبد بزرگ به فرمان ناصر لدین الله، خلیفه عباسی، (حک: 575-622ق.) اشاره می‌کند[۱۵] اما ابن‌نجار (م. 643ق.) که هم‌عصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد.[۱۶] از این رو، به نظر می‌رسد که گزارش مطری نادرست است.
تعمیرهای بعدی بنا
بقعه عباس و امامان بقیع طی سده‌های پیاپی تعمیر و مرمت شد. منابع از نصب صندوقچه چوبی روی قبر عباس در سال 519ق. به دستور مسترشد عباسی (حک: 512-529ق.) و نیز در ساخت محرابی در ضلع جنوبی بنا در روزگار مستنصر عباسی (حک: 623-640ق.) گزارش داده‌اند.[۱۷]
توصیف بارگاه در منابع
ابن جبیر گنبد ساخته شده بر این قبور را بسیار مرتفع شمرده که نزدیک در ورودی بقیع قرار داشت. قبور درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبور ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخ‌کوبی‌هایی تزیین شده بود.[۱۸]عبدری (م. بعد از 700ق.) این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگ‌ترین و زیباترین بارگاه بقیع دانسته است.[۱۹] ابن‌نجار از وجود دو در برای بقعه یاد می‌کند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده می‌شد.[۲۰] از دیگر کسانی که از گنبد و ضریح قبور امامان شیعه یاد کرده‌اند می‌توان از ابن‌بطوطه، [۲۱] خالد بن عیسی (زنده به سال 740ق.) [۲۲] و سمهودی (م. 911ق.) [۲۳] یاد کرد. بارگاه عباس و امامان(ع) بقیع در نگاره‌های متعددی که از بقیع در نسخه‌های خطی نقاشی شده اغلب به صورت بنای بزرگ و گنبد‌داری نقاشی شده است.[۲۴]
تخریب بنا در سده سیزدهم
گنبد ائمه بقیع دو بار تخریب شد. نخستین بار در سال 1220 قمری با حمله آل سعود اول و تصرف مدینه بود. اما این بارگاه بعد از خروج آل سعود به دستور سلطان محمود عثمانی (حک: 1223-1255ق.) به سال 1233ق. بازسازی شد.[۲۵] همچنین بازسازی بنا به سال 1292ق. در دوران حکومت عبدالعزیز خان عثمانی (حک: 1277-1293ق.) گزارش شده است.[۲۶]
محمد‌حسین فراهانی، از رجال دربار قاجار، در گزارش خود از سفر حج سال 1302ق. از بقعه هشت ضلعی امامان شیعه و عباس خبر می‌دهد. بر پایه این گزارش، در این بقعه صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.[۲۷] این گزارش که همانند آن در سفرنامه 1292ق. فرهاد میرزا نیز به چشم می‌خورد، [۲۸] بیانگر ساخت ضریحی جدید است که در گزارش‌های تا پیش از سده دهم ق. از آن یاد نشده است.
بارگاه امامان(ع) و عباس بار دیگر در سال 1344 یعنی یک سال پس از تسلط دوم آل سعود بر مدینه تخریب شد و تا کنون بدون گنبد و ساختمان باقی مانده است.
تخریب گنبد
پانویس
- ↑ الطبقات، ج4، ص44؛ المعارف، ص204.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص82.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص127.
- ↑ الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.
- ↑ الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ طبری، ج11، ص631.
- ↑ مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.
- ↑ ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.
- ↑ بحارالانوار، ج45، ص344-345.
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص 119-121
- ↑ مروج الذهب، ج3، ص285؛ التنبیه و الاشراف، ص260؛ تذکرة الخواص، ص311.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص123.
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص121
- ↑ «تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع»، ص123
- ↑ الکامل، ج10، ص352.
- ↑ التعریف بما آنست الهجره، ص119.
- ↑ الدرة الثمینه، ص166.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص174.
- ↑ رحلة العبدری، ج1، ص423.
- ↑ الدرة الثمینه، ص166.
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ص125.
- ↑ تاج المفرق، ج1، ص289.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص100.
- ↑ نک: بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 71 به بعد
- ↑ بقیع در آینه نگاره‌های هنری، ص 21
- ↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.
- ↑ پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.
- ↑ سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.