اماکن تخییر
اماکن تخییر: اصطلاحی در فقه امامی، ناظر به چهار مکان مکه، مدینه، مسجد جامع کوفه، و حائر حسینی اطلاق می‌شود، که شخص مسافر مخیّر است نمازهای چهار رکعتی را شکسته (قصر) یا تمام بخواند و این حکم اختصاص به فقه امامی دارد و در فقه اهل سنت چنین حکمی وجود ندارد، همچنین این حکم مربوط به نمازهای روزانه است و در روزه جاری نمی‌شود. البته این حکم طبق مشهور فقهای امامیه است؛ ولی عده‌ای از فقها قائل به تمام خواندن نماز در حرم همه ائمه اطهار هستند، برخلاف عده‌ای دیگر که قائلند مسافر مثل همه جای دیگر باید نمازها را در این مکان‌ها هم شکسته بخوانند.
این حکم داری جزئیاتی است که فقها به آنها پرداخته‌اند از جمله؛ محدوده اماکن تخییر، استمراری بودن حکم تخییر، ساقط نشدن نوافل ظهر و عصر، قضای نماز فوت شده در اماکن تخییر، نیت نماز در اماکن تخییر، نماز جمعه در اماکن تخییر، شک در رکعات نماز در اماکن تخییر، وجوب نماز قصر در پاره‌ای موارد و اقتدای مسافر به حاضر.
در اصطلاح فقه
اصطلاح فقهی اماکن تخییر، مرکب از دو واژه اماکن (جمع مکان) و تخییر (وا‌گذاری حق انتخاب[۱] به چهار مکان یعنی مکه، مدینه، مسجد جامع کوفه، و حائر حسینی اطلاق می‌شود که مسافر غیر مقیم در آنها مخیّر است نمازهای چهار رکعتی را شکسته (قصر) یا تمام بخواند.[۲]این حکم تنها در فقه امامی یاد شده و در فقه اهل سنت وجود ندارد. همچنین این تخییر ویژه نمازهای روزانه است و در روزه جاری نمی‌شود. بر پایه منابع روایی، امامان نماز خود را در مکه تمام می‌خواندند.[۳]
نظر مشهور فقها
به نظر مشهور فقیهان امامی، از احکام اختصاصی مکان‌های چهارگانه مذکور، جواز و حتی استحباب تمام خواندن نماز چهار رکعتی برای مسافری است که قصد اقامت 10 روز در این مکان‌ها را ندارد.[۴]در برابر، سیدمرتضی و ابن‌جنید بر آنند که خواندن نماز تمام در مکان‌های یاد شده و حتی حرم سایر معصومان واجب است.[۵]شیخ صدوق و اندکی دیگر نیز تفاوتی میان این مکان‌ها و جای‌های دیگر نمی‌بینند و وظیفه مسافر را در این مکان‌ها خواندن نماز قصر دانسته‌اند.[۶]
دلایل فقهی
پشتوانه نظر مشهور[۷]افزون بر احادیث دلالت‌گر بر تخییر، [۸] احادیثی است که تمام خواندن نماز در این مکان‌ها را ستوده و آن را رازی نهانی در گنجینه دانش الهی[۹]یا مصداق نماز بسیار در حرمین و کاری محبوب پیامبر(ص)[۱۰]قلمداد کرده است. به تصریح برخی فقیهان، مقتضای سازگاری این احادیث و روایاتی که مسافر را به گزاردن نماز شکسته در این مکان‌ها فراخوانده[۱۱]تخییر میان قصر و اتمام است.[۱۲]پشتوانه ابن‌جنید بر وجوب تمام خواندن نماز در مسجدالحرام آیه 25 سوره حجّ است که حکم مسافر را در مکه با ساکن در آن‌جا یکسان می‌داند.[۱۳]در برابر، شیخ صدوق احادیث دلالت‌گر بر تمام بودن نماز مسافر در این مکان‌ها را مربوط به موردی دانسته که او در این مکان‌ها قصد اقامت 10 روز یا بیشتر داشته باشد.[۱۴]شیخ طوسی در نظری کمیاب، به پشتوانه حدیثی از امام باقر(ع) احتمال داده که از ویژگی‌های مکه و مدینه آن باشد که مسافر در آن‌جا تنها با قصد اقامت 10 روزه می‌تواند نمازش را تمام به جا آورد، حتی اگر بداند که کمتر از 10 روز خواهد ماند.[۱۵]
جزئیات حکم تخییر
در منابع فقهی امامی، درباره جزئیات این حکم تخییر، شاخه‌هایی یاد شده که مهم‌ترین موارد آنها عبارتند از:
محدوده اماکن تخییر
مصادیق یقینی این اماکن، مسجدالحرام، مسجد النبی(ص)، مسجد کوفه و حائر حسینی است.[۱۶]به باور بسیاری از فقیهان[۱۷]که حتی نظر مشهور به شمار رفته، [۱۸] به پشتوانه احادیثی که در آنها تعبیر مکه و مدینه وجود دارد، [۱۹] حکم تخییر شامل تمام نقاط شهر مکه و مدینه می‌شود. آنان تعبیر «مسجدین» را در برخی احادیث[۲۰]دلالت‌گر بر شرافت بیشتر این مکان‌ها دانسته یا آن را قیدی غالبی قلمداد کرده و دارای موضوعیت نمی‌دانند.[۲۱]البته این گروه از فقیهان درباره اختصاص حکم به مکه و مدینه قدیم[۲۲]یا شمول آن برای مکه و مدینه کنونی[۲۳]اختلاف نظر دارند. فقیهانی که حکم تخییر را ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی دانسته‌اند، درباره این‌که حکم به مسجد قدیم اختصاص دارد[۲۴]یا شامل بخش‌های توسعه یافته این دو مسجد در طول تاریخ نیز می‌شود، [۲۵] تفاوت دیدگاه دارند. درباره گستره تخییر در مسجد کوفه و حائر حسینی نیز اختلاف است.[۲۶]
استمراری بودن حکم تخییر
به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، حکم تخییر در مکان‌های یاد شده استمراری است؛ یعنی نماز‌گزاری که به نیت قصر آغاز به نماز کرده، می‌تواند از نماز قصر به نماز تمام عدول کند و نیز نماز‌گزاری که با نیت نماز تمام، آن را آغاز کرده، می‌تواند نمازش را دو رکعتی سلام دهد[۲۷]یا مثلاً نماز ظهر را قصر و نماز عصر را تمام به جا آورد.[۲۸]
ساقط نشدن نوافل ظهر و عصر
بر پایه فقه امامی، نافله ظهر و عصر از مسافر برداشته شده است.[۲۹]اما به تصریح شماری از فقیهان، گزاردن نافلههای ظهر و عصر برای مسافر در مکان‌های یاد شده مستحب است.[۳۰]پشتوانه آنان در این‌باره، روایاتی[۳۱]است که خواندن نماز بسیار و نیز به جا آوردن نمازهای مستحبی در مکان‌های تخییر را ترغیب کرده‌اند.[۳۲]اندکی از فقیهان، گزاردن نوافل را تنها در صورت تمام گزاردن نماز جائز شمرده‌اند.[۳۳]
قضای نماز فوت شده
اگر نماز مسافر در یکی از مکان‌های تخییر قضا شود، فقیهان امامی در این زمینه که در قضای آن نیز میان قصر و اتمام تخییر وجود دارد[۳۴]یا تنها نماز قصر واجب است[۳۵]یا فقط در صورت به جا آوردن قضا در یکی از این مکان‌ها، میان نماز قصر و اتمام تخییر است، [۳۶] اختلاف نظر دارند. پشتوانه گروه نخست، روایاتی[۳۷]است که به قضای نماز همان‌گونه که فوت شده، فرمان داده است و از آن‌جا که نماز‌گزار در ادای نماز مخیر بوده، در قضای آن نیز مخیر است.[۳۸]گروه دوم استدلال کرده‌اند که وظیفه اصلی مسافر، شکسته خواندن نماز است و در موارد تردید میان تعیین و تخییر، اصل معین بودن تکلیف حاکم است؛ زیرا حکم عام وجوب نماز قصر برای مسافر، تنها در زمینه نماز ادا در مکان‌های تخییر، تخصیص خورده است. بر پایه این حکم، قضای نماز همچنان ذیل حکم عام وجوب قصر بر مسافر باقی می‌ماند.[۳۹]پشتوانه نظر سوم آن است که علت حکم، یعنی شرافت مکان، تنها در نمازهایی جاری است که در این مکان‌ها ادا شود. پس حکم تخییری درباره دیگر نمازها، از جمله قضای نماز در مکان‌های دیگر، وجود ندارد.[۴۰]
نیت نماز
به باور اندکی از فقیهان امامی، مسافر در این مکان‌ها باید نیت قصر یا اتمام کند.[۴۱]ولی به باور مشهور، نیت قصر یا اتمام در این مکان‌ها لازم نیست.[۴۲]
نماز جمعه
به رغم واجب نبودن نماز جمعه بر مسافر بر پایه اعتقاد به وجوب نماز جمعه، برخی فقیهان درباره مسافر در مکان‌های تخییر به وجوب نماز جمعه باور دارند.[۴۳]البته بیشتر فقیهان به استحباب نماز جمعه برای چنین کسی باور دارند.[۴۴]
شک در رکعات نماز
به تصریح برخی فقیهان، برخی احکام شک در نماز برای مسافر در مکان‌های یاد شده با احکام شک نماز‌گزار در دیگر مکان‌ها تفاوت دارد؛ از جمله در شک میان رکعت دوم و چهارم در نمازهایی که میان قصر و اتمام آنها تخییر وجود دارد، خواندن نماز احتیاط لازم نیست.[۴۵]شک در این نمازها حتی اگر با نیت قصر باشد، نماز را باطل نمی‌سازد؛ بلکه نماز‌گزار می‌تواند با عدول به نماز تمام، به قصد نماز چهار رکعتی، نماز را پایان دهد.[۴۶]
وجوب نماز قصر در پاره‌ای موارد
اگر وقت گزاردن نماز چهار رکعتی در یکی از مکان‌های تخییر کم باشد، باید نماز به صورت شکسته ادا شود.[۴۷]همچنین اگر دیگر شرایط نماز مانند ستر تنها به‌اندازه نماز قصر فراهم باشد، شکسته خواندن نماز واجب است.[۴۸]به تصریح برخی فقیهان، نذر خواندن نماز قصر یا اتمام در این مکان‌ها نیز موجب وجوب نماز قصر یا اتمام است.[۴۹]
اقتدای مسافر به حاضر
به باور مشهور فقهی، اقتدای مسافر به حاضر و نیز حاضر به مسافر کراهت دارد. اما مسافر در مکان‌های تخییر در صورت گزینش نماز تمام، از این قاعده مستثنا است.[۵۰]حتی برخی فقیهان به پشتوانه روایات[۵۱]حکمت سفارش امامان به نماز تمام خواندن در مکان‌های یاد شده را جلوگیری از بیرون آمدن شیعیان از این مساجد به سبب کراهت اقتدای مسافر به حاضر دانسته‌اند.[۵۲]
پیوند به بیرون
نماز مسافر در اماکن مقدسه چهارگانه از دیدگاه فقهای امامیه؛پایگاه مجلات تخصصی نور
فقه حج: نماز مسافر در مکان‌های چهارگانه؛پایگاه مجلات تخصصی نور
پانویس
- ↑ لسان العرب، ج4، ص266؛ تاج العروس، ج6، ص381، «خیر.
- ↑ البیان، ص78؛ مدارک الاحکام، ج3، ص311؛ ج4، ص305؛ العروة الوثقی، ج2، ص439؛ ج3، ص62.
- ↑ التهذیب، ج5، ص428.
- ↑ مختلف الشیعه، ج3، ص135؛ مستند الشیعه، ج8، ص304.
- ↑ جمل العلم، ص77؛ مجموعه فتاوی ابن الجنید، ص90.
- ↑ الخصال، ص252؛ مصابیح الظلام، ج2، ص196؛ نک: جواهر الکلام، ج14، ص330؛ المسائل الشرعیه، ص302.
- ↑ الروضة البهیه، ج1، ص596؛ مدارک الاحکام، ج4، ص467؛ جواهر الکلام، ج14، ص331.
- ↑ الکافی، ج4، ص524؛ التهذیب، ج5، ص429-430.
- ↑ الکافی، ج4، ص524؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص442؛ التهذیب، ج5، ص430.
- ↑ الکافی، ج4، ص524.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص283؛ التهذیب، ج5، ص426.
- ↑ مدارک الاحکام، ج4، ص467؛ مصابیح الظلام، ج2، ص188؛ صلاة المسافر، اصفهانی کمپانی، ص169-170.
- ↑ نک: مختلف الشیعه، ج3، ص135.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص441.
- ↑ التهذیب، ج5، ص427؛ الاستبصار، ج2، ص332.
- ↑ السرائر، ج1، ص343؛ تذکرة الفقهاء، ج4، ص365؛ نهایة الاحکام، ج2، ص167.
- ↑ النهایه، ص285؛ المعتبر، ج2، ص477؛ محاضرات فی فقه الامامیه، ص320.
- ↑ الحدائق، ج11، ص455.
- ↑ الکافی، ج4، ص524؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص442؛ التهذیب، ج5، ص426.
- ↑ الکافی، ج4، ص586-587؛ التهذیب، ج5، ص431-432.
- ↑ مجمع الفائده، ج3، ص425؛ الحدائق، ج11، ص458؛ بحار الانوار، ج86، ص87.
- ↑ موسوعة الامام الخوئی، ج20، ص419؛ انوار الفقاهه، ص337؛ منهاج الصالحین، تبریزی، ج1، ص257.
- ↑ مستند الشیعه، ج8، ص317؛ نموذج فی الفقه الجعفری، ص529؛ جامع الاحکام، ج1، ص142.
- ↑ محاضرات فی فقه الامامیه، ج1، ص321؛ العروة الوثقی فی الدین، ص55.
- ↑ العروة الوثقی، ج3، ص517.
- ↑ الحدائق، ج11، ص462؛ العروة الوثقی، ج3، ص516-517.
- ↑ کشف الغطاء، ج3، ص378؛ جواهر الکلام، ج12، ص270؛ العروة الوثقی، ج3، ص518.
- ↑ العروة الوثقی، ج3، ص518؛ سفینة النجاه، ج2، ص83؛ صلاة المسافر، سید اصفهانی، ص172، 204.
- ↑ الحدائق، ج11، ص468.
- ↑ ذکری، ج4، ص335؛ مجمع الفائده، ج3، ص427؛ جواهر الکلام، ج14، ص342.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص535.
- ↑ نک: بحار الانوار، ج86، ص91؛ الحدائق، ج11، ص468؛ مستند الشیعه، ج8، ص320.
- ↑ الحدائق، ج11، ص468؛ النجم الزاهر، ص109؛ کتاب الصلاة، کاشف الغطاء، ص4-5.
- ↑ ذخیرة المعاد، ج2، ص413؛ رسائل الکرکی، ج1، ص124؛ جامع عباسی، ص234.
- ↑ منهاج الصالحین، حکیم، ج1، ص276؛ جامع الاحکام، ص142؛ کلمة التقوی، ج1، ص549.
- ↑ ایضاح الفوائد، ج1، ص160؛ وسیلة النجاة، ص195؛ مسائل فقهیه، ص56-57.
- ↑ وسائل الشیعه، ج8، ص321.
- ↑ ذخیرة المعاد، ج2، ص413؛ مستند الشیعه، ج8، ص320.
- ↑ مهذب الاحکام، ج7، ص300.
- ↑ ایضاح الفوائد، ج1، ص160؛ کنز الفوائد، ج1، ص158.
- ↑ الدروس، ج1، ص166؛ غنائم الایام، ج2، ص130؛ سداد العباد، ص169-170.
- ↑ المختصر النافع، ج1، ص29؛ مدارک الاحکام، ج3، ص311؛ مفتاح الکرامه، ج6، ص621.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج4، ص91-92.
- ↑ جامع المقاصد، ج2، ص421؛ الحدائق، ج10، ص149؛ مدارک تحریر الوسیله، ج3، ص186.
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص323؛ رسائل الکرکی، ج2، ص139؛ کشف الغطاء، ج2، ص66.
- ↑ کتاب الصلاة، حائری، ص380؛ الواجبات فی الصلاة، ص67-68.
- ↑ قواعد الاحکام، ج1، ص323؛ رسائل الشهید، ج2، ص1226؛ صلاة المسافر، سید اصفهانی، ص210.
- ↑ کشف الغطاء، ج3، ص16؛ جواهر الکلام، ج8، ص195؛ جامع المسائل، ج1، ص314.
- ↑ البیان، ص159.
- ↑ العروة الوثقی، ج3، ص197؛ کلمة التقوی، ج1، ص608.
- ↑ علل الشرایع، ج2، ص454.
- ↑ محاضرات فی فقه الامامیه، ص313؛ النجم الزاهر، ص102.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اماکن تخییر.
- الاستبصار: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش؛
- انوار الفقاهه (کتاب الصلاة): کاشف الغطاء (م. 1262ق.)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق؛
- ایضاح الفوائد: محمد بن الحسن بن یوسف الحلی (م. 771ق.)، به کوشش اشتهاردی و دیگران، قم، العلمیه، 1387ق؛
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛
- البیان: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه؛
- تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق؛
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش؛
- جامع الاحکام الشرعیه: سید عبدالاعلی سبزواری (م. 1414ق.)، قم، مؤسسه انصار؛
- جامع المسائل: محمد تقی بهجت (م. 1430ق.)، قم، دفتر معظم له، 1426ق؛
- جامع المقاصد: الکرکی (م. 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق؛
- جامع عباسی: العاملی البهائی (م. 1031ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1429ق؛
- جمل العلم و العمل: السید المرتضی (م. 436ق.)، نجف، مطبعة الآداب، 1387ق؛
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش؛
- الخصال: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق؛
- ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (م. 1090ق.)، آل البیت؛
- ذکری: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، آل البیت:، 1419ق؛
- رسائل الشهید: الشهید الثانی (م. 965ق.)، قم، بصیرتی؛
- رسائل الکرکی: الکرکی (م. 940ق.)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، 1409ق؛
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق؛
- سداد العباد و رشاد العباد: حسین بن محمد آل عصفور البحرانی (م. 1216ق.)، قم، کتابفروشی محلاتی، 1421ق؛
- السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛
- سفینة النجاة و مشکاة الهدی: احمد بن علی کاشف الغطاء (م. 1344ق.)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1423ق؛
- صلاة المسافر: سید ابوالحسن الاصفهانی (م. 1365ق.)، به کوشش علوی خوانساری، قم، النشر الاسلامی، 1415ق؛
- صلاة المسافر: محمد حسین الاصفهانی کمپانی (م. 1361ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1409ق؛
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1420ق؛
- العروة الوثقی فی الدین: عباس بن حسن کاشف الغطاء (م. 1323ق.)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء؛
- علل الشرایع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق؛
- غنائم الایام: میرزا ابوالقاسم القمی (م. 1221ق.)، به کوشش تبریزیان، الاعلام الاسلامی، 1417ق؛
- قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1413ق؛
- کتاب الصلاة: حسن بن جعفر کاشف الغطاء (م. 1262ق.)، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1422ق؛
- کتاب الصلاة: عبدالکریم الحائری (م. 1355ش.)، قم، دفتر تبلیغات، 1362ش؛
- کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد: سید عمید الدین بن محمد حسینی (م. 754ق.)، به کوشش واعظی، قم، النشر الاسلامی، 1416ق؛
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. 1228ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1422ق؛
- کلمة التقوی (فتاوی): محمد امین زین الدین، قم، مهر، 1413ق؛
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛
- مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. 993ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق؛
- مجموعه فتاوی ابن الجنید: محمد ابن الجنید الاسکافی (م. 381ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛
- محاضرات فی فقه الامامیه (صلاة المسافر): سید محمد‌هادی حسینی المیلانی (م. 1395ق.)، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1395ق؛
- المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق؛
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق؛
- مدارک تحریر الوسیله: مرتضی بنی‌فضل (م. 1428ق.) ؛
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.)، قم، آل البیت:، 1410ق؛
- المسائل الشرعیه: شبیری زنجانی، قم، نشر الفقاهه، 1428ق؛
- المسائل الفقهیه: شرف الدین عاملی (م. 1377ق.)، تهران، مکتبة نینوی الحدیثه؛
- مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق؛
- مصابیح الظلام: محمد باقر بهبهانی (م. 1206ق.)، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، 1424ق؛
- المعتبر: المحقق الحلی (م. 676ق.)، مؤسسه سید الشهداء، 1363ش؛
- مفتاح الکرامه: سید محمد جواد العاملی (م. 1226ق.)، به کوشش خالصی، قم، نشر اسلامی، 1419ق؛
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛
- منهاج الصالحین: جواد بن علی تبریزی (م. 1427ق.)، قم، مجمع الامام المهدی[، 1426ق؛
- منهاج الصالحین: سید محسن حکیم (م. 1390ق.)، بیروت، دار التعاریف، 1410ق؛
- موسوعة الامام الخوئی (م. 1413ق.)، قم، احیاء آثار الخوئی؛
- مهذب الاحکام: سید عبدالاعلی سبزواری (م. 1414ق.)، قم، مؤسسة المنار، 1413ق؛
- النجم الزاهر فی صلاة المسافر: سید محمد بن علی حجت کوه‌کمره‌ای (م. 1373ق.)، به کوشش موسوی، تبریز، طلوع، 1410ق؛
- نموذج فی فقه الجعفری: سید عباس مدرسی یزدی (م. 1404ق.)، قم، داوری، 1410ق؛
- نهایة الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش رجایی، قم، اسماعیلیان، 1410ق؛
- النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق؛
- الواجبات فی الصلاة: سید مصطفی موسوی خمینی (م. 1398ق.)، تهران، نشر آثار الامام1؛
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق؛
- وسیلة النجاة: سید ابوالحسن اصفهانی (م. 1365ق.)، به شرح امام خمینی1، قم، نشر آثار الامام1، 1422ق.